А. О. Тымболова драмалық шығармалардың лингвистикалық поэтикасы Алматы, 2013 А. О. Тымболова драмалық шығармаларды лингвистикалық поэтикасы
Әбділда. Не айтар екен тоқтай тұр? Қайша
жүктеу/скачать 1,66 Mb.
|
Лингвистикалық поэтика. Монография
| Әбділда. Не айтар екен тоқтай тұр?
Қайша. Не айтайын, неге қолым жетсе де, өз талабыммен жетті. Өзімнің жігер, намысымның арқасында жетті. Әбділда. Мына балалардың көзінше қояңды ақтартқың келген екен, сорың құрғыр, талабың мен өнерің жас жігітпен қашып кетем деп, Есендікті қорқытып алғаның ба? Екінші айтып отырғаның – бар-жоғыңды беріп, Бейсембіні өзіңе қаратып алғаның шығар, ол өнеріңді де білем! Сен ертең де істейсің оны! Қайша. Құдайға шүкір, істеймін! Байды да, баланы да, дүниені де билеймін! Ішің күйсе тұз жала, не ғыл дейсің? Саған енді ақылдасарым да, жалынарым да жоқ. (55 б.) Міне, мұнда тек диссонанстық диалогтарға тән болатын интонациялық әртүрлі сұраулы синтаксистік құрылымдағы тіркестер конструкциясы, атап айтқанда, одағай сөйлемдер, адамның бірқатар сезімін білдіреді. Олар көбінесе жағымсыз жағдайдағы жеккөрушілік, жақтырмаушылық, қатты ашулану, ыза, наразылық және осы сияқты құрылымдарда кездеседі. Бұдан басқа диалогтарда осы тектегі кейіпкерлер сөздері кең көлемде ремаркалар арқылы жиі беріледі. Яғни, олар арқылы ең мәнсіз деген жайдың өзі пьеса кейіпкерлерінің бақылауында болатын, бірақ түбегейлі маңызды түрдегі айтылған ойдың шынайы мәнін қабылдауға мүмкін болатын дыбыстық кинесикалық және т.б. өзгерістер арқылы жиі көрініс табады. Диссонанстық типтегі диалогқа қатынасушылардың алдына қойған мақсатын іске асыру мүмкіндігінің болуы, жоғарыдағыдай диалогтық нысандарды топтастыруға, әр тілдік субьектінің коммуникативтік пайымдаулары мен мақсаттарын анықтайтын көрсеткішін ескеруге әкеледі. Диалогтың бастапқы кезеніңде айтарлықтай дәрежеде коммуникативтік стратегия анықталып, әрі қарай белгілі бір өзгеріске ұшырап отырады. Фатикалық коммуникацияда, эстетикалық (поэтикалық) тілдік қызмет басымдық танытпайтын салалардағы (жеке жағдайда, әңгімелесуде, ресми емес салаға қызмет көрсетуде, жеке қатынаста) информативтік қызметті жүзеге асыру, коммуниканттар арасында ең басты міндеттер қызметіне кірмейді. Яғни, фатикалық қызмет тыңдаушымен қатысым орнату барысында қолданылады. Теориялық негізде эмотивтік қызмет диалогтарды ерекшелендіруге міндетті емес, сол себепті әңгімелесушіге деген жағымсыз қарым-қатынас экспрессивті бояусыз, тілдік құралдармен берілуі де мүмкін. Эмотивтік қызмет арқылы мәтінде айтушының көңіл-күйі эмоционалдылықпен беріледі. Диссонанстық диалогтарда эмотивтік қызмет поэтикалық (эстетикалық) қызметпен бірлесе іске асырылады, тілдік нысандағы диссонанстық диалог көркем сөз саласына, сонымен бірге, аппелятивтік қызметке жатқызылады. Сондықтан мұндай диалогтардың көпшілігінде коммуниканттардың ықыласы бойынша, кездескен қарама-қайшылықты серіктесінің түйсігіне әсер ету арқылы жеткізуге деген ұмтылысы байқалады. Яғни, тілдің анағұрлым айқын типтік аппелятивтік қызметі кейіпкерлер сөзінен орын алады, диссонанстық диалогтарды белсенді етіп, оның коммуникативтік актінің өн бойындағы басымдығын сақтайды. Диалогтық қатынастағы жауап реакциясын шартты түрде диктальды реакция (істің барысындағы реакция) және модальды (сөйлеушінің тақырыпқа қатынасын білдіретін) реакция деп бөлуге болады. Т.Г. Винокур персонаждардың тілдік стихиясын лингвостилистикалық тұрғыдан қарастырған зерттеулерді талдай отырып, «драматургиялық диалогты тілдік және стилистикалық құрылысы тұрғысынан мынадай аспектілерде қарастырған жөн»,-деп көрсетеді: 1) әрекеттесуші тұлғалардың тілдік мінездемесін зерттеу; 2) диалогтық репликалардың ішкі құрамының қолданылуын, яғни бұл диалогтың, сахналық әрекеттің дамуының тек тілдік (лексика-фразеологиялық және синтаксистік) құрылымын қарастырады; 3) диалогтың ақпараттық-эстетикалық құндылығын айқындау, яғни оның тілдік-стилистикалық ерекшеліктерінің әдеби ортада қалыптасуына, оны көрермендерге идеялық-тақырыптық және сюжетті-композициялық тұрғысынан жеткізе білу [107, 97 б.]. Соңғы аспект көркем шығармаға сыни талдау жасаймын дейтін тілші ғалымдардың алдына үлкен міндет жүктейді. Г. Брыдина диалогтарды логикалы-инттеллектуалды, бұйрық-талап диалогы, эмоционалды диалог деп бөліп, «диалог тілдесулердің тақырыптық және құрылымдық бірігуі», әлеуметтік қарым-қатынаста диалог көп қолданылатын форма болғандықтан, онда шындық болмыс көрсетіліп, адам өзінің ойын, сезімін де білдіреді» [108, 58-81 бб.],-деген анықтама береді. Әрине, диалог күрделі композициялық-стилистикалық және мағыналық бірліктен тұрады. Одан басқа репликалардың өзара қарым-қатынастарына авторлық комментарийлер, репликаларға қатысты барлық «микроэлементтер» (стимулдық реплика, сұрақ, шешім, т.б.) кіреді. Тілдік коммуникацияның прагматикалық табиғатын ашуда диалогтың мақсатты бағытын қарастыру қажет. Қарым-қатынастың жоғарыдағылардан басқа мынадай жалпы түрлерін атауға болады: ақпарат беруші (информативный) диалог, прескриптивті диалог (өтініш, бұйрық, бір нәрседен бас тарту немесе келісу), ақиқатты анықтау немесе шешім қабылдау мақсатындағы ой алмасулар, екі тұлғаның арасындағы қарым-қатынасты реттеу, эмоционалды, инттеллектуалды, т.б. Бұлар күнделікті шынайы сөйлеу барысында көп кездесе бермейді. Олар мақсаттарына қарай тура және жанама мағыналарында қолданылып, пікірлесушілердің интенциялық жағдайларын, коммуникативтік қызығушылықтарын айқындайды. Лингвопрагматикалық зерттеулерге сүйенсек, көркем әдебиеттегі диалогтық тілдің өзіндік ерекшеліктері тұтастай терең талданса, драматургиялық диалогтар ішінара жеке қарастырылған. Диалогтық тілдің формасын әлеуметтік лингвистикалық тұрғыдан бағамдағанда, онда диалогтық тіл, монологтық тілмен қатар, сөйлеудің сыртқы формасына жатады. Оның әлеуметтілігі диалогтық тілдің сыртқы визуалды байланысы арқылы жан-жақты және айқын көрінеді. Диалогтық сөйлеудің визуалды байланысы монологтық тілден құрылымы, атқаратын қызметі жағынан ажыратылады. Драматургиялық персонаждар тілінің ерекшеліктерін зерттеуде әлеуметтік лингвистикалық талдаулардың мәні зор. Мәселен, сұхбаттасушы бірінші әңгімелесушінің пікірінің әлеуметтік мазмұны, екіншісінікіне сәйкес келсе, ортақ әлеуметтілігі көрінеді. Мәселен, коммуниканттардың бірдей әлеуметтік топқа жатулары, бір кезеңде өмір сүрулері, мамандықтарының бірдейлігі, мәдени және білім деңгейлері т.б. визуалды әлеуметтік байланыстары эквивалентті болып табылады. Ал әңгімелесушілердің эквивалентті емес екі жақты әлеуметтік параметрлері түрлі әлеуметтік деңгейлерді көрсетіп, тілдеріне әсер ететіндігін байқауға болады. Егер екі әңгімелесушінің деңгейлері бірдей немесе керісінше болса, әлеуметтік лингвистикада бұл аралас әлеуметтік белгілерді құрайды (қараңыз: Ю.Д. Дешериев «Социальная лингвистика» (1977) [109, 128 б.]. Сондай-ақ, екі жақты визуалды сыртқы сөйлеу тілінің ерекшеліктеріне ғылыми және практикалық талдау жасаған кезде диалогтық тілді ғана емес, монологтық тілге де жоғарыдағыдай талдаулар жасаудың қажеттігі даусыз. Драматургиялық диалог немесе сахналық диалог (Р.А. Будагов) драма тілін түсінудің өзегін құрайды. Атап айтқанда, қарапайым, күнделікті тұрмыстық жанды сөйлеуден бастап, эмоционалды бояуы қанық, поэтикалық тілге дейінгі ұқсастықтарын қамтиды. Жанрлық-стилистикалық негізіне қарамастан, барлық пьесалар (драма, комедия, трагедия, мелодрама т.б.) ең алдымен өнер туындысы болып саналады, ал бұлардың бәрінде бастан-аяқ диалог өрбіп отырады. Сондықтан да бұл жерде сахналық диалогтың екі есе қызметі көрінеді. Ол сахнадағы диалог пен өмірдегі диалог. Осы ретте сахналық диалогтың күнделікті өмірдегі диалогтан бірнеше айырмашылықтарын көрсетейік: 1) Сахнадағы диалог белгілі бір уақытты, кезеңді қамтуы тиіс; 2) Ол автордың әбден пісіп-жетілген ойларын көрсетеді; 3) Сахнадағы диалог пьесадағы әрекетті дамытып, түрлі жолдармен ары қарай өрбитін келесі диалогтармен жалғасын тауып отыруы тиіс; 4) Сахналық диалогтың пьесаның қашан жазылғанына қарамастан, уақытпен, ырғақпен, қарқын ережелерімен санаспауына болмайды. Бұл туралы Р.А. Будагов «таким образом, драматургический диалог, с одной стороны, противопоставлен диалогу в обычном общении, в живой речи, с другой стороны, диалог на сцене отличается от диалога в других жанрах художественного творчества, как он отличается и от диалога в жизни»,-деп көрсетеді [106, 214 б.]. Сонымен, драмалық шығармалардағы диалогтық нысандар өзіндік ерекшеліктеріне қарай әртүрлі болып келеді, біздің пайымдауымызша, қарым-қатынасқа түсушілердің коммуникативтік пиғыл-ниетінің басымдығы, тілдік емес құралдардың жұмсалуы, оларды топтастыруға мүмкіндік береді. Диалогтық сөйлесудің ерекшелік сипаттары басқа нысандағы – монологпен қатар қойғанда анық ұғынылады, мұнда монологтық сөз ерекшеліктері диалогқа қарама-қарсы қойылады. Л.П. Якубинский бірінші болып, орыс тіл білімінде психолингвистикалық және әлеуметтік лингвистикалық аспектіде диалогтық сөзді зерттеді, нақты айтқанда, «адамдардың ара қатынасын» (тікелей және жанама) және диалог пен монологтың өзіне тән сипаттарын бөліп ала отырып, тілдік қарым-қатынаста қарастырды. Сондай-ақ, «...диалогтың жағдайы әдеттегі немесе іскерлік қатынаста баяу немесе жылдам түрдегі сөздерді қолдану болып табылады; оған мына сипаттар тән: жылдам сөз алмасу, әрбір сөз алмасу компонентінде қолма-қол реплика және бір ілікпе сөз жоғары дәрежеде айтылу шарты; мұндай сөз алмасу қандай жағдайда болсын алдын ала ойластырылған емес; сөз алмасу компоненттері алдын ала белгіленбеген; репликалардың қолдану ретінде ешқандай алдын ала байланыс жоқ және оларға ең жоғары дәрежедегі қысқалық тән. Осыған сәйкес, монологтың жағдайына ұзақтылық және алдын ала белгіленген реттілік, ойды жеткізудің біржақты сипаты, аяқ астынан бірден сөйлеуге есептелінбеген; алдын ала белгіленгендік, ойластырылғандық және т.б. қасиеттер тән” [102, 26 бб.]. Бұл ретте ерекше атап айтарымыз, келтірілген анықтамалар сөйлеудің өте-мөте екі түріне – монологтық және диалогтық сөйлеуге қатысты, бұл екеуінің арасында аса кең аралық нысандар қатары жатыр. Бүгінгі тіл білімінде диалог «сөйлеудің формасы (тип) ретінде түсіндіріледі, репликаларды қолдануда тілдік құралды тікелей қабылдау арқылы адресанттың рөлін белсендіреді» (ЛЭС, 1991, 135). Диалог ауызша әдеби тіл арқылы іске асырылатындықтан, ауызекі сөйлеу нысанымен әлдеқайда тығыз байланысты. Ол екі немесе бірнеше адамның тікелей әңгіме үстінде логикалық құралдарды пайдалану арқылы тілдік қатынаста еркін жүзеге асатын құбылыс. Диалогтар экспрессивтілігімен, эмоционалдылығымен, басқа да тілдік ерекшеліктерімен сипатталады. Кез келген лингвистикалық құбылыс сияқты диалогтарды да өзінің түрлі акценттік ерекшелігімен зерттеуге болады. Диалогтық сөзді зерттеудің айрықша дәстүрлік аспектісі болып құрылымдық – семантикалық түрі табылады. Оған диалогтың өзіндік жеке құрылымын талдауға мүмкіндік беру жайы, сонымен бірге, коммуникативтік үрдістегі лингвистикалық құралдар және қатысушылардың жекелеген сөздеріндегі байланысу түрлері жатады. Кейіпкердің қандай да бір сөйлеу ерекшеліктерінің жеке қырларын анықтау арқылы драмадағы әрекет етуші тұлғалардың сөйленісіндегі репликаларын талдауға болады. Бұл пьесаның тақырыптық өзегін және көркемдік параметрлерінің қатарын ескере отырып, әрекеттесуші тұлғалардың сөйлеу портретін құрудағы драматург шеберлігін айқындайды. Бұдан жарты ғасыр бұрын А.К. Соловьеваның диалогтың семантикалық-синтаксистік ерекшеліктерін «1) диалогтың түрлеріне кешенді түрде талдау жасау, бұл диалог түрлерінің синтаксистік моделін анықтау, 2) диалогтағы лексикалық-синтаксистік қабаттарды ашу; 3) қысқа және аралық репликалардың шарттылығының бар-жоғын ажырату; 4) ойды жеткізудің интеллектуалды негізін және эмоциональды-экспрессивті сәттердің ара қатынасын анықтау» (Соловьева, 1965) деп қарастыруы, оларды салыстыра зерттеуге жол ашты. Монологтық сөздің неғұрлым ірі құрылымдық-семантикалық бірліктері деп күрделі бүтін синтаксистік құрылымдар есептеледі, бұған соңғы жылдары үлкен мән беріліп жүр: диалогтық сөздегі мұндай бірліктер, диалогтық бірліктер ретінде саналады (бұдан әрі қарай ДБ). Орыс ғалымдары С.Е. Крючков және Л.Ю. Максимов диалогтық сөзді құрылымдық-семантикалық тұрғыдан сипаттай келе, оның кейбір нақты қасиеттерін атап өтеді: «екі, кей жағдайда ғана үш-төрт репликалық сөйлемнен тұрады, құрылымы және мәні жағынан өзара тығыз байланысты; алғашқы репликаның нысаны мен мазмұны екіншісінің мазмұны мен нысанын анықтап тұрады. Сондықтан тек репликалардың байланысы арқылы ғана диалогты толық түсінуге болады дейді» [105, 159 б.]. ДБ-тің құрылымдық және мағыналық ерешеліктері диалогтық сөздің негізінде жатады. С.Е.Крючков және Л.Ю.Максимов көп тараған ДБ-ге төмендегі түрлерді жатқызады. Оларға мысалды Ғ. Мүсіреповтың «Ақан сері – Ақтоқты» пьесасынан келтірейік: жүктеу/скачать 1,66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|