Aбaй aтындaғы Қaзaқ ұлттық педaгогикaлық универcитеті
жүктеу/скачать 1,77 Mb. Pdf көрінісі
|
| turnip, radi. Мысалы: «He skimmed it off and made a cake of it, with turnip and
set it down on the fair white cloth» («Pixy Fair»). Үй жануарларына қатысты «hay» тілдік бірлігі қолданылады: «Не was walking along the field, passing by the heycocks» («The Apple-Tree Man»). Жалпы, бұл қиял-ғажайып ертегі үшін жаңа болып саналады, өйткені «vegetable» тілдік бірлігі тіркеледі: «She had to bring water and cook vegetables and do all the hardest work» («Catskin»). Азық-түлік атаулары: lentilsoup, soup, egg, bread, porridge. Мысалы: «Then the Green Lady said, “Now, go to the well, and bring in a pail of nice clean water to cook the soup. If the water isn’t clean, change it and change it till it is» («The Green Udy»). Ертег і мәтіні үшін маңызды ғаламның тілдік бейнесінің тағы бір қабатын кейіпкерлер атаулары құрайды. Олар ағылшын ертегісінде ғалам бейнесінің жанды кейіпкерлері болып, түрлі іс-әрекеттерді жүзеге асырушы, түрлі қасиеттер, қабілеттер, белгілер мен сапа иелері деп танылады. Ағылшын ертегілерінің жанды ғаламы – бұл жан-жануарлар мен адамдар. Ағылшын халық ертегілері ақиқат болмыста нақты денотаттары жоқ 51 антропозооморфты субъектілерден де құралады. Олар жалпы адамзат тарихында ерекше орын алатын миф кейіпкерлері, түрлі жаратылыс иелері – жын-шайтан, діни кейіпкерлер, т.б. [76]. Ю.С.Степанов А.Вежбицкаяның пікірін келтіре отырып, мысық, қалампыр, алма және т.б. сөздер семантикалық құрылымы бойынша мынадай жалқы есімдер түрімен бара-бар келеді: Иван, Джон, Лондон, т.б. Яғни, сол кездегі индивидтерге «нимфа», «сатир», «шайтан», «су перісі - русалка» секілді қазіргі жалпы есімдер өз ойын жалқы атаулар болған деп түйіндейді [77]. Қиял-ғажайып ертегілерінің кейіпкерлер жүйесі өте кең: dog, cat, horse, goat, donkey, pig, sheep. Мысалы: «On one of his journeys thieves attacked him, and they would have taken both his life and his money if a large dog had not come to his rescue and driven the thieves away, when the dog had driven the thieves away he took the merchant to his house, which was a very handsome one, and he dressed his wounds and nursed him until he was we!!» («The Small-Tooth Dog»). Қиял-ғажайып ертегілерде үй жануарларының атаулары жиірек кездеседі: dog, cat, goat, sheep, duck, goose. Сонымен бірге абстрактілі- жалпылама жалпы зоонимдер саны да айрықша: animal, beast, fish, bird, insect. Мысалы: «Then the girl took a pail and went to the well, the first pail she drew, the water was so muddy and dirty, she threw it away, but there was a fish in it» («The Green Lady»). Адамға қатысты тілдік бірліктер ағылшын қиял- ғажайып ертегілерінде жыныстық және жас, туыстық, кәсіби, мәртебе белгілері бойынша нақты жіктеледі, сондай-ақ лақап атаулары секілді экспрессивтік атаулар, жалқы есімдер де кездеседі. Алайда адамның жыныстық, отбасылық және жасына қатысты атаулар соншалықты да көп емес: man, woman, girl, child, old man, old woman. Туыстық қатынастар терминдері қатарына төмендегідей бірліктер жатқызылады: father, mother, son, daughter, sister, brother, uncle, aunt, son-in- law, brother-in- law, mother-in-law, father-in-law. Мысалы: «Once upon a time, there was an old man who had two daughters; but the farther liked one girl best and she had the most to eat and the best clothes to wear» («Catskin»). Қиял- ғажайып ертегілерінің мәтінінде адамның әлеуметтік және кәсіби деңгейіне қатысты мынадай тілдік бірліктер тіркелген: king, queen, prince, princess, duke, dutchess, rider, servant, worker, musician, doctor, cook, watchman, footman, coachman, adviser. Мысалы: «Tis (he very night o’Sedgcmoor fight, an they say the ghost o’thc Duke on a fine foaming black horse do go galloping aJong top road where Granfcr be. and all who sec ‘en faints from fear» («Dolly and the Duke»). Кей жағдайда белгілі бір атауды қиял-ғажайып ертегінің нақты бір мәнмәтінінің семантикалық қатарына жатқызу өте қиын. Себебі, мысалы, «magician» тілдік бірлігін кәсіби атауларға да жатқызуға болады, өйткені ол тарихи мәнмәтін және қиял-ғажайып ертегінің мәнмәтіндерінде «king, builder» секілді әлеуметтік қатыстылық пен «doctor» сияқты кәсіп атауларына қатысты аралық орын алады. «Magician» тілдік бірлігі денотатының мифологиялық кейіпкерлер тобына да қатысы бар, себебі, ол ертегі мәнмәтініндегі сюжет қызметі бойынша соларға сәйкес келеді. Экспрессивті- 52 бағалауыштық маркерленген тілдік бірліктерде lover, beauty, poorman т.б. жатқызылады. Қиял-ғажайып ертегілерінде адам дене мүшелеріне байланысты атаулар жиі қолданылады: finger, lip, eye, foot, mouth, heart, leg, arm, hand, neck, knee, waist, cheek, skin, hair. Мысалы: «Не told her too, before starting on her journey, to bathe her eyes in the well, and she did and found her eyes come back to her, so she could sec well аз ever» («Catskin»). Ағылшын қиял-ғажайып ертегілерінде, әсіресе, фантастиканың концептуалды категориясы айқын көрініс тапқан. Мәселен, мифологиялық кейіпкерлер атаулары: dwarf, magician, witch, sorcerer, spirit, ghost, mermaid, goblin. Мысалы: «So he stopped on his way and peered through the fencc and saw that it was one of the witches gathering earth off a new-made grave» («A Cure for a Wilch»). Қиял-ғажайып ертегіде, мысалы, «Tom Tit Tot» мәнмәтінінде белгілі бір жаратылыс иесі пайда болып, ол мынадай түрде сипатталады: «the little black thing with a long tail» және ол өзінің атын тапқаны үшін білгілі бір қызмет көрсетеді: «I shall bring spun into skeins and you just have to guess my name». Ертегілерде сөздердің диффуздық көпмағыналылық жағдайлары орын алады: «dwarf» - сақалды ергежейлі, карлик, гном әрі бойы аласа адам. Мысалы: «Не was so small, just like a real dwarf» («The History of Tom Thumb»). Ал қазақ қиял-ғажайып ертегілерінің басты ерекшелегі – миф, аңыз және т.б. тұрады. Олар небір сиқырлы дүниелерді, шамандық салт - жораларды, магиялық қайта түрлену, қайта түр беру секілді таңғажайып амалдарды айқындайды. Қазақ ертегілерінде батырлар жайындағы мифтер мен аңыздар ерекше орын алады. Сол себепті де олар сюжеті бойынша басқа ертегілерге қарағанда күрделі болады. Сонымен, қорыта келгенде, ағылшын және қазақ қиял-ғажайып ертегілері мынадай құрылымдық бөліктерден тұрады: - бастама; - тыйым салу; - тыйымды бұзу; - жазалану; - сапарға аттану (кейіпкер сынақтардан өтеді); - сиқырлы көмекшілер; - мақсатқа жету (шайқас, күрес, айқас); - қуғын (сиқырлы элементтерді пайдалану); - үйге оралу (сатқындық, танымау); - кейіпкердің танылуы; - ертегінің соңы. Ертегінің негізгі белгілері: іс-әрекеттің үш реттілігі; сиқыр, сұрақтардың қайталануы; тұрақты эпитеттер; әсіресе, ертегінің бастамасындағы сөз құрылысының ауызекі интонациясы; үш саны (басқа сандар кештеу жазып алынған ертегілерде кездеседі); ертегі клишелер; ертегілерде шынайы да және шындыққа сәйкес келмейтін де оқиғалар қатар орын алады. |