Абай атындағы Қазақ

Абай атындағы $аз%ПУ-ні! Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №4 (47), 2015 ж. 
104 
ЖАЛПЫ ТАРИХ 
ВСЕОБЩАЯ ИСТОРИЯ 
 
 
УДК94(574) 
 
К ВОПРОСУ ЗАКОНОВ И ЗАКОНОМЕРНОСТЕЙ ИСТОРИИ 
 
Абдуллаев Н.А. - д.и.н., профессор, АРГУ им К.Жубанова 
 
В  статье  рассмотрены  отдельные  аспекты  научной  методологии  –законы  и  закономерности  исторической 
науки. Мнение и выводы автора основаны на публикациях известных исследователей теории истории.  
Ключевые  слова:  история,  философия,  методология,  концепция,  закон,  закономерности,  детерминизм, 
социальная борьба. 
 
Важнейшей  проблемой  истории  вообще,  отечественной  истории  в  частности,  является  ее 
методология. В любом историческом исследовании, даже в таком, где система фактов преобладает 
над  обобщениями,  объединяющим  стержнем  является  ее  методология.  Идеи,  концепции,  теории 
социально-гуманитарного  характера  явно  обнаруживаются  или  подспудно  присутствуют  в  истори-
ческом исследовании, а потому и у историка. Ни один серьезный труд не обходится без ценностных 
категорий, почерпнутых из политико-идеологических течений. 
Задача каждой науки – выяснять ее законы. Однако в отличие от законов природы закономерности 
общественного развития не все научные школы считали жесткими, неизменными. Отдельные школы 
теории “объявляют исторические общественные законы лишь простыми тенденциями” объясняя тем, 
что “общественные условия являются более сложными, вследствие чего в сфере общественных явле-
ний отдельные законы еще в большей степени, чем в природе, проявляются лишь как тенденции”
 
[1]. 
В социально-гуманитарной науке недавнего прошлого (советского) преобладающим был взгляд на 
историю как линейный процесс, ведущий только к якобы высшей и неизведанной идеальной форме 
социальной  организации.  Не  только  историческая,  но  и  вся  общественно-политическая  литература 
того  периода  была  перенасыщена  выражениями  вроде  “поступательный  ритм  всемирной  истории”, 
“неумолимый  поток  событий”,  “развитие  всемирно-исторических  эпох”  органически  связано  с 
прогрессивными  общественными  формациями,  имеющими  одну  направленность”
 
[2].  Существо 
спора  между  сторонниками  и  противниками  законов  и  закономерностей  истории,  в  сущности, 
сводился к тому: “история предсказуема” - заявляли одни, “история не предсказуема” - утверждали 
другие.  Примечательно,  однако,  что  значительная  часть  исследователей  признавали  существование 
“законов истории” как аксиому, но конкретно их не формулировали. 
Историческое  знание,  как  и  любое  иное  научное  знание,  предполагает  выявление  причинно-
следственных  связей.  При  этом  возникает  соблазн  установления  законов.  Однако  закон  –  это 
фиксация  человеком  часто  повторяющейся  связи  между  фактами.  Он  помогает,  как  и  гипотеза, 
человеку  ориентироваться  в  мире бесчисленных фактов.  В  историю  же  человечества  входят  только 
неповторяющиеся,  в  своем  роде  единичные,  факты.  Если  каждый  закон  в  подлинном  смысле  этого 
слова предполагает повторение, то история не знает повторений, поэтому говорить о законе истории - 
значит не понимать закона. 
В случае достаточной определенности исторический закон должен служить безупречным прогнос-
тическим  инструментом.  Однако  объект  истории,  как  известно,  находится  не  в  будущем,  а  в 
прошлом.  Историк  занимается  реконструкцией  прошлого,  но  при  этом  методы  этой  реконструкции 
значительно различаются между собой, не говоря уже о том, что субъективность исследователя никто 
никогда не оспаривал. 
Высказывания  видных  представителей  научных  исторических  школ  ставят  под  сомнение 
существование “законов истории”, а известные из них относились скептически к “законам истории”, 
не считая их предметом самой исторической науки. Задача истории не в том, чтобы открывать какие-
либо законы, а в том, чтобы изучать конкретное прошлое без какого бы то ни было поползновения 
предсказывать будущее, как бы изучение прошлого ни помогало в иных случаях предвидению того, 
что может быть или наступит. Если данными и выводами истории воспользуются социолог, политик, 
публицист  тем  лучше,  но  основной  мотив  интереса  к  прошлому  в  истории,  понимаемый 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №4 (47), 2015 г. 
105 
исключительно в качестве чистой науки, имеет совершенно самостоятельный характер: его источник 
в том, что принято называть любознательностью на разных ее ступенях - от простого любопытства до 
настоящей и очень глубокой жажды знаний. 
Известный  исследователь  Р.Ю.Виппер  писал,  что  “...Термин  “закон”  появился  в  исторической 
науке  в  качестве  заимствования.  Взятое  из  сферы  юридической  со  смыслом  принудительного 
правила, веления высшей силы, примененное затем в математике и механике в качестве обозначения 
аксиомы, это слово переходит к биологам и социологам. В пестрой массе переплетающихся конкрет-
ностей  органической  и  общественной  жизни,  конечно,  нет  места  для  безошибочного  принудитель-
ного  действия  простых  правил,  потому  что  ограничительные  условия  чрезвычайно  велики  и 
разнообразны” [3]. 
Поиск  закономерностей  исторического  процесса,  хотя  и  не  часто  находятся  в  поле  зрения 
отечественных  историков,  тем  не  менее,  остается  среди  фундаментальных  проблем  академической 
науки.  Итак,  имеет  ли  история  направленность  или  какой-либо  смысл?  По  взгляду  известного 
востоковедов  “в  зависимости  от  ответа  возникают  две  концепции  методологии  истории:  смысла 
никакого  нет,  есть  только  бесконечное  повторение  одного  и  того  же;  смысл  есть,  и  история  есть 
непрерывное  поступательное  движение.  Наиболее  яркое  выражение  первой  концепции  –  теория 
круговорота,  второй  –  теория  прогресса.  И  та,  и  другая  теория  подвергались  и  подвергаются 
критике” [4]. 
Представления  об  историческом  прогрессе  частью  исследователей  ХХ  века  связывалось  с 
формационной  теорией.  В  основе  “экономического  (или  исторического)  детерминизма”,  связывае-
мого с прогрессом, лежали две концепции: вера в человеческий разум, идущая от эпохи Просвеще-
ния,  и  убеждение  в  примате  экономики,  вытекающее  из  марксизма.  Как  мотивы  и  даже  факторы 
исторического  процесса  они  не  могут  исключаться.  Можно  подвергнуть  сомнению  только  их 
абсолютный приоритет и единственность. 
При  всей  значимости  государственной  власти  будет  правомерно  отдавать  должное  и  другим 
формам  надстройки  –  праву,  религии,  философии  и  т.п.  В  конце  XIX  начале  XX  вв.  сторонники 
формационной теории истории ввели вывод об абсурдности утверждения о том, что “исторический 
вопрос можно было решать при помощи абстрактных конструкций”. Констатируя в истории наличие 
периодов застоя или даже сдвигов назад, они отметили, что “представлять себе всемирную историю 
идущей  гладко  и  аккуратно  вперед,  без  гигантских  иногда  скачков  назад  ненаучно,  теоретически 
неверно”
 
[5].  На  самом  же  деле  мировые  войны,  бесчисленные  локальные  конфликты,  гражданские 
катаклизмы, мировые кризисы – лишь некоторые противоречивые явления в историческом процессе, 
показывающие,  что  он  не  только  поступательный,  прогрессивный,  но  временами  и  регрессивный. 
Обратимость исторического процесса сопряжена и с такими наблюдаемыми явлениями, как револю-
ция и контрреволюция, реформы и реакция. 
Имела  свое  место  и  искусственная  теория  о  “законах  истории”,  совершив  подмену  понятия 
“социологическая  закономерность”  понятием  “закон  истории”.  Социологические  закономерности 
предполагают  выявление;  установление  связей  и  отношений  между  социальными  явлениями  и 
процессами.  Они  могут  касаться  только  того  общего,  что  наблюдается  в  развитии  общества,  но 
история  показывает  вместе  с  тем  и  нечто  уникальное,  единичное  и  неповторимое,  что  не  может 
обобщаться  законами.  Социологические  закономерности  представляют  научные  гипотезы,  которые 
более или менее правильно отражают действительность на определенном этапе, но могут перестать 
действовать на другом. 
Эти  же  закономерности,  но  не  “законы  истории”  объясняют  некоторые  существенные  черты 
исторического  процесса.  Научная  заслуга  сторонников  формационной  оценки  истории  состоит,  в 
частности, в показе значения социальной борьбы, а не в ее открытии. Когда же она была возведена в 
разряд  “законов  истории”,  само  содержание  исторического  процесса  обеднялось,  сужалось.  Крити-
чески  оценив  эту  точку  зрения,  ряд  исследователей  утверждают,  что  “...  необозримая  масса  иного 
рода человеческих поступков и стремлений всех веков должна быть лишена всякого смысла” [5]. 
Прогноз основателей формационного подхода к истории об абсолютном и относительном обнища-
нии трудящихся в промышленно развитых странах не оправдался, однако сама социальная борьба не 
исчезла:  она  приняла  разнообразные  формы  (кроме  экономической  —  политическую  и  теоретичес-
кую)  и  расширила  границы  в  мире.  В  развитых  странах  мира  социальная  борьба  к  концу  XX  в. 
несколько  притупилась  в  связи  с  большой  дифференциацией  в  положении  неимущих  групп, 
повышением его жизненного уровня и демократизацией политической жизни. Социальные конфлик-
ты  переместились  больше  на  периферию  промышленно  развитых  стран,  и  в  страны  с  переходной 

Абай атындағы $аз%ПУ-ні! Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №4 (47), 2015 ж. 
106 
экономикой, где они нередко приняли форму национально-этнических столкновений. Ярким приме-
ром  этого  являются  политические  события  начала  ХХI  в.  арабских  странах  и  Ближнем  Востоке, 
странах Евразии. 
В  научных  школах  социально-гуманитарного  профиля  бытуют  иные  объяснения  исторического 
процесса кроме как обострения социальных отношений, граничащих открытой борьбой за права. Так, 
в античную эпоху, в Римской империи борьба за права и власть велась в то время между патрициями 
и плебеями, тогда как между этими социальными группами населения не было отношений эксплуа-
тации.  При  феодализме  основными  антагонистическими  слоями  были  дворяне  и  крепостные.  Хотя 
крестьянские войны имели место, но главные бои за власть велись между дворянством и буржуазией. 
Как известно, в историческом процессе значительную роль играют три фактора: идеи, экономика и 
социальные  конфликты
 
.  При  этом,  ход  истории  не  является  “линейно  прямым”.  К  примеру,  в 
истории подавляющего большинства государств социальные конфликты в обществе происходили из-
за четырех проблем: отношений к правде, к свободе, к власти и к собственности. 
Концепция  социального конфликта,  которая  имела  и  имеет  место  во  всех регионах  Планеты  и в 
разное время, объявляет главным общественным противоречием отношение господства и подчинения 
вне связи с социальной дифференциацией. 
Предсказание  истории  равносильно  научному  управлению  обществом  на  уровне  правительст-
венных  экспертов  в  качестве  прогнозов  делаются.  Но  они  не  входят  в  ремесло  историка.  Есть  и 
большие объективные трудности. Даже в странах с высоким уровнем государственного контроля над 
экономикой и обществом оказались непредвиденными некоторые важные общественные процессы. К 
примеру “пытаться управлять общим ходом современных обществ на уровне полного и рациональ-
ного знания, - значит впасть в иллюзию”
 
[60]. Даже при наличии современной техники воздействия 
на  экономику,  социально-политическую  жизнь  и  общественное  мнение  трудно  предусмотреть 
последствия миллионов “микрорешений” членов и  гражданского общества. 
В то же время не следует исключать альтернативность выбора в историческом процессе. При этом 
к  “случайностям”  относится  и  характер  людей.  Действительно,  история  не  может  быть  в  точности 
предопределена хотя бы потому, что человеку свойственно ошибаться. Жизнь полна примеров, когда 
временное  недомогание  или  иррациональное  поведение  человека,  занимающего  место  во  властной 
структуре, имело непредсказуемые и даже разрушительные последствия. 
Движущие силы истории – не только экономика, а в ее основе технический прогресс, но и масса 
других  факторов  духовной,  культурной  и  политической  жизни  конкретного  общества.  При  этом 
человек  –  далеко  не  “винтик”  и  не  “капилляр”,  подчиняющийся  действию  одного  единственного 
императива. 
Из  вышеизложенного  смеем  утверждать,  что  универсальных  “законов  истории”  нет  и  не  может 
быть. Даже когда объявляется законом решающая роль народных масс или отдельной личности, то 
тут  же  добавляется,  что  роль  тех  и  других  нельзя  сбрасывать  со  счета.  Альтернативность  общест-
венного  развития  всегда ставит  перед  субъектом возможность  выбора  варианта  поведения.  Именно 
поэтому экономические законы, – а это более или менее устойчивая историческая закономерность, – 
не обязательно указывают верный вектор  человеку, как ему нужно поступать в том или ином случае. 
По этому поводу будет правильным утверждение о  том, что историческое знание не в состоянии 
дать  единственную  версию,  обязательную  для  всех,  объясняющую  общества,  эпохи  и  культуры, 
ушедшие в небытие. К тому же они не признавали законов истории. Соглашаясь с распространенным 
представлением о том, что историю делают люди, они вместе с тем утверждал, что история слагается 
из  индивидуальных  действий,  но  всеобщая  (“глобальная”)  история  не  является  обязательно 
результатом намерений ее действующих лиц (“акторов”), а намерения их, за исключением немногих 
случаев,  никогда  не  являются  научным  объяснением  социальных  фактов”[7].
 
В  действительности, 
данный  тезис-вывод  заслуживает  внимательного  отношения  к  нему  и  безусловного  учета  в 
исследовании. 
В  сложной  системе  общественных  отношений  нет  линейной,  однозначной  зависимости  одних 
событий  от  других.  Всегда  действует  множество  причин  и  факторов.  Законы  общественной  жизни 
проявляются не в фатальной неизбежности результатов, а в виде господствующей тенденции, проби-
вающей себе дорогу через толщу случайностей. На историю нельзя смотреть как на последовательное 
развитие жестких законов. 
В  связи  с  этим  следует  подчеркнуть,  что  среди  историков  во  все  времена  не  было  одномерного 
понимания  истории,  как  только  поступательного  процесса.  Точки  зрения  отрицания  “законов 
истории”  придерживались  группа  исследователей  в  начале  80-х  годов  прошлого  столетия,  а  в  1981 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №4 (47), 2015 г. 
107 
году  в  книге  “Практика и  историческая  наука”
 
поднимался  достаточно  убедительно.  Своеобразную 
позицию  занимал  известные  специалисты  исторической  методологии,  которые  считали  с  одной 
стороны,  в  общей  форме  “законы  истории”,  и  в  то  же  время  писали:  “Незапрограммированность 
исторического  процесса,  присутствие  в  нем  случайностей,  а  главное  –  многообразная  деятельность 
человека обусловливают его многовариантность” [8]. 
Таким образом мы склонны к выводу, что история – объясняющая, а не теоретизирующая наука. В 
системе  социально-гуманитарных  наук  она  занимает  ключевое  место,  ибо  историческое  сознание 
является незаменимой составной частью национальной культуры. История не повторяется, и все же 
человечество  всегда  изучало  свое  прошлое,  искало  в  нем  примеры,  выводы,  рекомендации  для 
настоящего и будущего. Если история и не устанавливает закономерности, тем не менее, предлагает 
определенную систему оценки, классификации и обобщения фактов, без которой невозможно найти 
“ключа” к истолкованию громадного количества накопленных фактов. 
В  каждый  данный  момент  история  –  это  представление  о  прошлом,  соответствующее  достигну-
тому уровню знаний. Поскольку общество постоянно находится в движении, в развитии, то соответ-
ственно изменяются, не могут стоять на месте и способы его познания. Объективизации историчес-
кого  исследовательского  труда  способствуют  два  фактора  –  внутреннее  стремление  историка  к 
постижению  истины  и  известная  общественная  потребность  в  знании  подлинных  фактов  и  обосно-
ванных  суждений  о  них.  Поэтому  в  Республике  Казахстан  с  момента  обретения  Независимости  на 
высшем уровне государства уделяется пристальное внимание воссозданию реальной и объективной 
отечественной истории. 
 
1  Моисеев  Н.Н.  Системная  организация  биосферы  и  концепция  коэволюции  //  Общественные  науки  и 
современность. 2000. - № 2. - С.123-124. 
2  Бранский  В.П.  Социальная  синергетика  как  современная  философия  истории  //  Общественные  науки  и 
современность. 1999. - №6. 
3  Калинин  Э.Ю.  Методологический  анализ  статуса  нелинейности  в  естествознании.  "Самоорганизация  и 
наука:  опыт  философского  осмысления."  М.,  1994,  с.  148  –  161;  Назаретян  А.П.  От  будущего  -  к  прошлому 
(Размышления о методе) // Общественные науки и современность. 2000. - №3. - С.149. 
4 Карр Э. Историк и факты // Современные тенденции в философии и методологии истории. Ч. 1 и 2. - М., 
1969. - 24 с. 
5 Гомаюнов С.А. От истории синергетики к синергетике истории // Общественные науки и современность. 
1994. - № 2. - 99 с.  
6  Эмар  М.  Образование  и  научная  работа  в  профессии  историка:  современные  подходы  //Исторические 
записки. Теоретические и методологические проблемы исторических исследований. Вып.1 (119). - М., 1995. - 15 с. 
7 Савельева И.М., Полетаев А.В. История и время: В поисках утраченного. - М., 1997. - 449 с. 
 
Түйіндеме 
Мақалада  ғылым  методология  аясындағы  өзекті  мəселелердің  бірі  қозғалған.  Автор  тарихтың  заңы  жəне 
заңдылықтары  туралы  бүгінгі  жарық  көрген  материалдарды  сараптай  келе  проблема  бойынша  өз  пікірін 
білдіреді. 
Тірек  сөздер:тарих, ғылым, методология, амал, арна, заң, заңдылық, эмпирика, тəжірибе, аңыз.  
 
Summary 
In the article on the basis of scientific methodology the author reflects on the laws and regularities of the history. 
Key  words:  history,  theory,  science,  conception,  examination,  experiment,  metodology,  determition,  statute, 
regular, regularity, conclusion, social strife. 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Абай атындағы $аз%ПУ-ні! Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №4 (47), 2015 ж. 
108 
ƏӨЖ  951-959 (574.5) 
 
ҚОҚАН ХАНДЫҒЫН ПАТШАЛЫҚ РЕСЕЙДІҢ  ЖАУЛАП АЛУЫ 
 
Өтеубай Қожақұлы – т.ғ.д., профессор 
 
Мақалада  автор  ХІХ  ғасырдың  аяғындағы  Қоқан  хандығындағы  ішкі  саяси  тұрақсыздықтар  себептеріне 
тоқталады. Соның ішінде хан мен оның қанауына қарсы көтеріліс туралы сөз болады.  Автор мұрағат деректері 
негізінде Қоқан хандығының Ресейдің жаулап алу саясатына қарсы күресін жан-жақты сараптайды. Қарсылық 
қозғалысындағы  Абдурахман  артабачидің,  Пулат  ханның  атқарған  ролі  мен  əрекеттерін  ашып  көрсетеді. 
Түркістан  генерал-губернаторы  К.П.Кауфман,  генерал  М.Д.Скоболев  жəне  М.Д.Колпаковский  арасындағы 
қатынас  хаттары,  шабуыл  əрекеттерін  жоспарлап  іске  асыру  барысы  құжаттық  материалдар  арқылы  қарасты-
рылады. Мақала соңында Ресей патшалығының отарлау əкімшілігі қызметінің зардаптары мен салдарына баға 
беріледі. 
Тірек сөздер: Қоқан хандығы, патшалық Ресей, отарлау саясаты, жаулап алу əрекеттері, күрес.  
 
1873 жылы Қоқан хандығында хан мен оның аяусыз қанауына қарсы көтеріліс болды. Өз күшіне 
сенбеген хан Құдияр орыстардан  көмек сұрап, 1875 жылы 25 шілдеде Н.П.Кауфманға  хат жазады. 
Бірақ  көтерілісшілер  Қоқан  ханы  етіп  Пулатты    жариялайды  да,  (Пулатхан  лақап  есімі,  шын  аты 
Мулла  Исхак  Хасан  оглы,  ұлты  қырғыз)  астанаға  жақындайды.  Құдияр  хан  Орыс  əскерінің  тез 
жететіне  күмəнді  болып,  1875  жылы  22  шілдеде  Ташкентке  қашады.  Құдияр  хан  қашқаннан  кейін 
таққа оның ұлы Насриддинбек отырады.   Бұған қатты ашуланған  Пулатхан Насриддин ханға  қарсы 
əскери  қимылдарға  көшеді.  Хандықта  қиын  жағдай  орнайды.  Елде  екі  қарама-қарсы  лагер  пайда 
болады.  Біріншісін  –  Абдурахман  –  артабачи  (Насриддинді  Қоқан  ханы  еткен),  екіншісін  Пулатхан 
басқарды. Қоқан хандығында  қос билік орнайды, бұл азаматтық соғысты тудыруы мүмкін еді. Басты 
мақсат  соғыстың  алдын  алып,  екі  күшті  бір  тудың  астына  біріктіру  керек  болды.  Сөйтіп,  орыс 
отарлауына газавад  соғысы жарияланады.  
Абдурахман – артабачи Насриддин – ханның атынан газавад соғысты жариялап, бүкіл мұсылман-
дарды  қасиетті  соғысқа  шақырады.  Қоқан  хандығының  жауланған  жерлерін  қайтаруды  көздейді. 
Пулатхан  мұсылман  болғандықтан  бұл  əскери  қимылға  қатысуға  мəжбүр  болады.  1875  жылы  7 
тамызда    кешкі  сағат  5те  генерал  Головачевке  хабар  жетеді.  Ол  бойынша  сағат  түскі  3те  Аблық 
ауылына  1000  қоқандық  пен  2  қарудың  келіп  жеткені  айтылады.  Түнде  Головачев    барлығын 
К.П.Кауфманға  жеткізеді.  Ол  бірінші  атқыштар  батальоны  мен  4  отты  қару  жəне  4  мың  казакпен 
қарсы шығуға бұйрық береді. (1, 137 п) Көтерілісшілерден қатты қорыққан  төменгі шен офицерлерді 
де қаруландырып,  Ташкент қаласының орыс тұрғындарына қару үлестіреді. (2-15п) 
Сол  күні  Кауфман  министрге  телеграмма  жібереді:  «Менің  бейбет  келісімдерге  барғым  келгені-
мен,  бəрі сəтсіз аяқталады. Түнде жау 10000 əскермен Наманган жақтан Тиляуға өтіп кетті. Генерал 
Головачев  өз  əскерімен    қарсы  аттанды,  қалған  əскерлерге  тиісінше  бұйрық  беріліп  жатыр.  Олар 
Ходжентке  аттандырылады.  Телеграмма  арқылы  қаржы  министрінен  100    мың    рубль  көлеміндегі 
кредит  ашуды  сұраймын»  (1-36п).  Телеграмма  Ресей  императорына  көрсетіліп,  кредиттің  ашылуы 
құпталады. Бұл Ресей патшалығының  Қоқан хандығына, яғни ұлт-азаттық қозғалыс өкілдеріне қарсы  
соғысының басталуы еді. Əскери шайқастар жалғаса береді. 1875 жылы 22  тамызда Махрам түбінде 
үлкен шайқас болады. Қоқандықтарға көп шығын болып, бірнеше мың көтерілісшілер қаза болады. 
Кейін К.П.Кауфман Д.А.Милютинге  жазған хатында Махрам шайқасы Қоқан хандығының тағдырын 
шешті деп жазады. Соңғы шайқастарда орыс əскері еш қарсылықсыз Қоқан, Маргеллан т.б қалаларды 
жаулайды.  К.П.Кауфманның  1875  жылы  12  қыркүйектегі  Д.И.Милютинге  жазған  хатында:  «  Мен 
Маргелланға  кірдім,  қала  депутациясын    қабылдадым.  Бүкіл  Маргеллан  бектігіне    125000  тилла 
көлемінде  пеня  қойдым,  ол  біздің  ақшаға  шаққанға  500  мың  сомды  құрайды»дейді.  1875  жылы  22 
қыркүйекте  К.П.Кауфман  Маргелланға  Насриддинханды  шақырып,  келісімге  қол  қойдырады.    Ол 
бойынша  Қоқан  хандығының  халқы  үлкен  сомадағы  контрибуция  төлеуі  керек  болды.  Бұл 
еңбекшілерге  ауыр  тиеді.  Халық  көтеріле  бастайды.  Саяси  сахнаға  қайтадан  Пулат-хан  шығады. 
Көтерілісшілердің негізгі күші – Андижана жинақталады. Абдурахман –артобачи Пулатханмен доста-
сады.  Осыған  байланысты  орыс  əскери    басшылығы  Андижанға    жазалаушы  отряд    экспедицияға 
дайындалады.  Генерал  Троцкий  былай  деп  жазады:  «Егер  дастархан  жіберсе  қабылдамаймын. 
Дервиш  –  Али  маған  Кур  –Кара-Кузды  ұстап  беремін  деп  уəде  берді.  Кур-Кара  –Куз  амин  кезінде 
Ахмет  –бек  пен  Петровскийге  қарсы  көтерілісті  бастады.  Оны  Андижанда  ұстаған  өте  қолайлы  ...» 
(1,625-626пп). 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №4 (47), 2015 г. 
109 
1875 жылы 1 қазанда орыс əскері генерал-майор Троцкий басқаруымен Андижанға жақындайды, 
оны штурммен алады. Кейін Вагенбургке қайтып, 2 сағат бойы қаланы қаруларымен оқ астына алады. 
Қала қорғауда бірнеше көтерілісшы орыстарда 66 адам қаза болады.(3-362п) 
Архив  документтері  бойынша  1875  жылы  9  қазанда  таңертең  Қоқан  тұрғындары  хан  сарайына 
штурм  ұйымдастырады.  Штурм  3  сағатқа  созылады.  Насреддин    хан  қашуға  мəжбүр  болады  (4-93-
94пп). 
1875 жылы 22 қыркүйектегі келісім бойынша Сырдарияның оң жағалауы Наманган  қаласын қоса 
Түркістан генерал-губернаторының билігіне өтеді. 1875 жылы  19 қазанда  М.Д.Скоболевке генерал –
майор шені беріліп, Ұлы Мəртебелінің свитасына енуге мүмкіндік алады. Қуанған М.Д.Скоболев енді 
өлкенің  өзге  жерлерін  жаулауға  көшеді.  Ол  көтерілісшілерді  Наманганға  кіргізіп  өлтіруді  жоспар-
лайды.  Өз  əскерін  қаладан  шығарып,  тау  жаққа  кетеді.  Көтерілісшілер  Наманганға  кіреді. 
М.Д.Скоболев 26 қазанда əскерімен Наманганға келеді, 27 қазанда оны 16 қарумен оқ астына алады. 
Нəтижесінде  Наманганда  бірнеше  мың  адам  өледі.  Сосын  1875  жылы  12  қарашада  орыс  əскері 
Балықшыдағы көтерілісшілер отрядын жеңеді. Ұлт-азаттық қозғалыста Матчедегі көтеріліс маңызда 
орын  алады.  Бұл  қаланың  тұрғындары  8  қарашада  Қоқан  көтерілісіне  қосылады.  Штаб-капитан 
Арандаренко басқарған жазалаушы отряд Матчиндіктерді аяусыз өлтіреді.   
1875  жылы  18  қарашада  таңертеңгі  сағат  7де  Пичуген  отряды  Ашабаға    жетеді,  онда  отрядты 
кишлак қабырғаларынан оқпен ата бастайды. Ұзақ атыстан кейін жаяу əскер штурмге көшеді. Бүкіл 
тұрғындары  өлтіріліп,  кишлак  өртенеді.  19қарашада  полковник  Пичугин  отряды    Ақжарға  қайта 
оралады. Оның сөзіне сенсек, Ашабадағы қырғыннан кейін, басқа кишлак тұрғындары орыс əскерінің 
бұйрығын  сөзсіз  орындауға  көшіпті.  (5-201п)  Генерал  М.Д.Скоболев    осы  кезде  Инки-Су  арасына 
қысқы  əскери  экспедиция  аттандыруға  ресми    рұқсат  алады.  Көтерілісшілер  мұны  біліп  қойып, 
Андижанда  күтіп алуға бекінеді.  1876 жылы  8  қаңтарда орыс  əскері  Андижанда  күшті  қарсыласуға 
топ болғанымен, көтерілісшілер тағыда жеңіледі. Орыс əскері Андижанды алған кезде 20мыңға жуық 
көтерілісі мен қала тұрғыны өлтіріледі (5-292п). Бірақ көтерілісшілер қаруларын тастамай, қарсыла-
суын тоқтатпайды. 1876жылы 16 қаңтарда əскер министрі  Д.Милютин Қоқан хандығының тағдырын 
шешкен    хатты  К.П.Кауфманға  құпия  түрде  жолдайды.  Онда:    «Ұлы  Мəртебелінің    ыңғайы  келген 
жағдайда Қоқан хандығының қалған бөлігін жаулауға рұқсат беріледі», - делінді (5-133п). 
Бұл кезде Түркістан генерал- губернаторы К.П.Кауфман   Санкт-Петербургте еді. Үлкен қолдауды 
алғаннан кейін К.П.Кауфман Қоқан хандығының қалған бөлігін жаулауға көшеді. Хаттың мазмұнын 
құпия  сақтайды.  Түркістан  генерал-губернаторының  қызметін  атқарушы  Колпаковский  бұл  туралы 
тек  1876  жылы  2ақпанда  Санкт-Петербургтегі  Кауфман  жіберген  хаттан  біледі.  18  қаңтарда  
көтерілісшілер  Асаке  маңынан  табылып,  Абдурахмен  артабачи  отряды  ойсырай  жеңіледі.  Қала 
қарсылықсыз  алынады.  1876  жылы  20  қаңтарда  Абдурахман  –  артабачи  өз  көмекшілерімен  бірге 
келіссөздерге  барып,  24  қаңтарда    генерал  Скоболевпен  кездескеннен  кейін  тұтқынға  беріледі.  Өз 
отядының  қалған  бөлігін  таратып  жібереді.  27  қаңтарда  орыс  əскері  Пулатханның  өзіне  түседі, 
Үшқорған  маңында  кездесіп  шайқасады.  Орда  штурммен  алынып,  көтерілісшілер  жеңіледі.  Пулат-
хан қашып құтылады. Орыс əскерінде 6 адам жараланып, 5-і есінен адасады. (6-95-104пп) 
1876  жылы  30  қаңтарда  Насреддин-бек  Қоқанға  келіп,  таққа  отырады.  2  ақпанда  К.П.Кауфман 
Санкт-Петербургтен  Түркістан  округының  əскерін  уақытша  басқарушы  генерал-майор 
Колпаковскийге хат жолдайды. Онда: «Халықты тыныштандырудың жалғыз жолы – Хандықты Ресей 
отары ету .  Мəртебелі император  Қоқан хандығын Ресей патшалығының құрамына кіргізуге рұқсат 
етті. Сіз хандыққа əскерді толық кіргізуіңіз қажет. Бұрынғы Қоқан хандығы Ферғана облысы болып 
өзгертілсін, облыс басшысы етіп Скоболев  тағайындалды. Насриддинді Ташкентке қалдыру керек» 
(5-254п). 
Сөйтіп Кауфман Қоқан хандығын 1876 жылы 19 ақпанда Орыс императоры Александр ІІ-нің  10 
жыл таққа отыру мерекесіне сый етіп тапсырады. Бірақ Қоқан халқы бодандыққа өткізгісі келмейді. 
Скоболевтің айтуы бойынша «Қоқан хандығында 3 партия болды. Біріншісі – бай саудагерлер. (олар 
Ресей  бодандығына  өткісі  келді)  Ал  қалған  екеуі  ,  яғни  дінмен  халық  əлі  күнге  дейін  Насриддинге 
қызмет етті» (5-285п). 
Насриддин  –  бекті  ресми  түрде  таққа  отырғызу  генерал  Колпаковскийді  қатты  алаңдатты. 
Ходжент уезінің  басшысы барон Нольде генерал лейтенант Головачевтен «Насриддин құттықтауға» 
рұқсат сұрады. (5-261п) 
Ал  Қоқан  хандығын  басып  алу  бұйрығынан  хабарсыз  генерал-майор  М.Д.Колпаковскийге  тез 
арада  «үкіметті  өз  басшылығына  алуды  жəне  хандыққа  əскер  енгізуді»  ұсынды  (5-255п).  Осы 

Абай атындағы $аз%ПУ-ні! Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №4 (47), 2015 ж. 
110 
жағдайда  Колпаковский  Кауфманға  Насриддинбектің  хан  жарияланғанын  жеткізді.  Кауфман  былай 
деп жауап береді: «Насриддин Қоқан халқын басқара  алмайды,өзгерісте енгізе қоймас» (5-27п). 
Сонымен,  Колпаковский Кауфманнан  Қоқан  хандығын  жаулау  керектігі жөнініде екінші бұйрық 
алады. Осыған байланысты 4-ші ақпанында Колпаковский бұйрық мəтінін М.Д.Скоболевке жеткізеді: 
«19  ақпанда  сіз  өз  отрядыңызбен  Қоқанға  оңтүстік  батыс  жағынан  жетуіңіз  керек.Халыққа  Ұлы 
Мəртебелінің отарына өткенін жеткізіңіз қалғанын Боголюбов айтады» (5-271п).  
К.П.Кауфман  Колпаковскийдің  шешім  қабылдауға  жігерсіздігінен  қорқып,5  ақпанда  генерал 
Скоболевке тікелей телеграмма жібереді. Скоболев болса,өз отрядымен Қоқанға бірден аттанады. 
1876  жылы  7  ақпанда  Якка-Мулла  кишлагында  Насреддинбек  ханмен  кездесу  болады,  ол  орыс 
императорының бұйрығына көнеді. 8 ақпанда орыс əскері Қоқанға кіреді. Генерал Колпаковскийдің 
айтуы бойынша: «Қоқан халқы Ресей императорына қосылуды қуанышпен қабылдамады» (5-311п).  
9  ақпанда  көтеріліс  басшылары  Батыр  төре  мен  Абдул-момын,  ал  18-нен  19-на  қараған  түні 
Пулатхан тұтқындалады. 
1876  жылы  19  ақпанда  əскери  министр  генерал-майор  Д.Милютин  ресми  түрде  Мəртебелі 
император бұйрығын жариялады: 
1
 
1875  жылы  Қоқан  хандығын  құраған  территорияларды  Империя  құрамына  кіргізіп,  Ферғана 
облысын құру. 
2
 
Жергілікті жағдайларды есепке ала отырып басқаруды Зеравшанмен Əмударья бөліміндегідей 
генерал-губернаторлыққа уақытша бере тұру. 
3
 
Əмударья,  Кульджинь  жəне  Зеравшан  бөлімдеріндегідей  басқару  шығындарын  жергілікті 
табыстардан алып отыру. Жергілікті табыстарға есеп жүргізу. 
4
 
Ферғана облысының əскери губернаторы жəне басқа əскердің басшысы болып Ұлы Мəртебелі-
нің свитосының мүшесі генерал-майор Скоболев тағайындалсын (7,1-2пп). 
Қоқан  хадығының  ресми  басқаруы  орыс  генералдарына  өткенде  қалған  көтерілісшілер  отрядын 
аяусыз өлтірілді.1876 жылы 1 наурызда Маргелан қаласында Пулат-ханды дарға асады. Қыпшақ биі  
Танғайты  оның  ұлының  көмегі  арқасында  көтерілісшілердің  басшыларының  бірі  Курамин  Момын 
ұсталады. М.Д.Скоболев сонымен бірге Маргеландағы қазы калянды, қазыларды, раистерді, бірнеше 
аминдерді  тұткындауға  бұйрық  береді.  Қырғыздар  үлкен  қарсылық  көрсетті.  Орыс  генералдары 
«жігіттер» яғни қырғыз-қазақ атты əскері көмегіне сүйенеді. Оның басшысы Шабдан Жонтаев болды. 
Құрамында  50  жігіті  бар  осындай  отряд  Бекжан  мен  Тұсынкүлдің  басқаруымен  1876  жылы  29 
наурызда  Маргеланға  жетеді.  Онда  əйгілі  Құрбанжан-Дотқохтың  ұлы  Абдуллабек  басқарған 
көтерілісшілерге  тап  болады.  Бірақ  отряд  жеңіліп,  25  жігіт  тұтқындалып,  Тұрсынкүл  ауыр  жарақат 
алады.  Бұдан  бірнеше  күн  бұрын  Ушқорған  маңына  жіберілген  Сарымсақ  Ходжа  бастаған  30  жігіт 
Уалихан-төре көтерілісшілерінен жеңіледі. Сарымсақ-Ходжа жігіттерінен тек 2-уі ғана елге оралады. 
Көтерілісшілер  Жаңа-арық  үңгірін  паналайды.  Ол  Гульчиден  25  шақырым  қашықтықта  еді.  24 
сəуірде генерал М.Д Скоболев əскері мен оларға қарсы аттанады. 25 сəуірде үлкен шайқас болады. 
Көтерілісшілер  қатарында  1500  адам  болып,  Сулейман-удайчи,  Абдуллабек,  Омарбек,  Бекжан, 
Тонықұл-понсау  жəне  Уалихан  төре  басқарады.  Көтерілісшілердің  150  сарбазы  өлтіріледі.  Орыс 
əскері ресми деректерге қарағанда, 1 төменгі шен офицерінен, екі жігіттен айырылады. сонымен бірге 
есауыл щтакельбер бен 8 төменгі шен ауыр жараланады (8-104п). Генерал М.Д.Скоболев Курбонджан 
дадхохпен  кездесуге  мəжбүр  болады.  Тек  1877  жылы  қаңтарда  К.П.Кауфман  толық  жеңісі  жайлы 
Санкт-Петербургке хабарлайды. Орыс əскері Орта Азияның басқа билеушілерімен күрес Ташкент пен 
Кураманың алынуына дейін жүрді (9-319-323пп). 1873-1876 жылдары көтерілістің басқа басшылары 
қарулы қақтығыстарға дайындалды. Мысалы, 1882, 1885, 1892, 1898 жылдардағы көтерілісте болып 
өтеді.  Оның  басты  себебі  –  отаршылдықтың  халықты  аяусыз  қанауы  еді.  Мысалы  1887  жылдан 
бастап  Сырдария  уезінде  халықтан  алынатын  алым  100%  көбейтіледі  (10-31б).  Архив  документте-
рінде  10  жыл  бойы  (1875-1885ж.ж.)  Ферғана  облысының  жергілікті  халқы  орыстарға  құрмет  пен 
сыйлау  көрсеткені  айтылады.  Бірақ  үкімет  отарлауының  күшейе  түсуі  халық  көтерілісін  тудырады 
(11-98б). 
Жергілікті феодалдардың жəне Ресей патшалығының отарлау əкімшілігінің халықты аяусыз қанау 
саясаты,  кедейлердің  жағдайын  тым  нашарлатып  жіберді.  Осыған  қарамастан  жергілікті  халық 
арасында  жүрген  билік  үшін  курес  пен  құлиеленушіліктің  қалдығы  жойылады.  Көшпелі  халық 
отырықшылыққа  көше  бастайды.  Жергілікті  халық  европа  жəне  дүниежүзілік  əдебиетпен  танысуға 
мүмкіндік алады. 1882 жылы француз қызметкері корсикандың Алоизе жергілікті халықтың бесеуіне 
микроскоп  қолдануды  үйретеді.  Оның  басшылығымен  өзбек  тілінде  «Жібек  құртын  өсіру 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №4 (47), 2015 г. 
111 
методикасын  қолдану  ережесі»  атты  ғылыми-методикалық  еңбек  жазылады.  Ол  сонымен  бірге 
Қоқанда  жібекшілер  мектебін  ашады.  Орыс  дəрігерлерінің  көмегімен  денсаулық  сақтау  ісі  дамиды. 
Барлық қалаларда  медпункттер  мен ауруханалар ашылады.  Жергілікті  халыққа  медициналық  көмек  
көрсетіледі.  Аймақта  алғаш  рет  пошта  жəне  телеграф  байланысы,  кейін  –  телефон,  радио,электр 
энергиясы  орнатылады. Өндіріс  пен  халық  шаруашылығының  дамуына  темір  жолдың  салынуы  көп 
септігін  тигізеді.  Үлкен  масштабта  геологиялық  зерттеулер  жургізіліп,  пайдалы  қазбалар  өндірісін 
дамытады. Заводтар мен фабрикаларда жергілікті ұлт өкілдері қызмет етеді. Бұл жергілікті жұмысшы 
табының қалыптасуына əкеледі.   
 
1 HРОММ и-715 -ор, 1 тізбе, 63-і іс. 
2 РМТМ 560-ор, 21 тізбе, 335 іс. 
3 РМDТМ , 1396 -ор, 2 тізбе, 91 іс. 
4 HРОММ и-715 -ор, 1 тізбе, 64  іс. 
5 HРОММ и 715 -ор, 1 тізбе , 66  іс. 
6 РМDТМ. 1393 -ор, 1 тізбе, 80 іс. 
7 РМТМ 1291 -ор, 82 іс. 
8 Серебренников А.Г.К истории Коканского похода.  
$ара!ыз:  Бабабеков  Х.Н  Народные  движения  в  Коканском  ханстве  и    их  Социально-экономические  и 
политические признаки. – Ташкент, 1990. 
9 HРОММ и -715 -ор, 1 тізбе.67 іс. 
10 Географическое общество РФ.30--ор, 1 тізбе, 10 іс. 
11 РМТМ 933 -ор, 1 тізбе, 38 іс. 
 

жүктеу/скачать 3,88 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: