Абай атындағы ҚазҦпу-нің Хабаршысы, «Жас ғалым. Ізденістер. Мәселелер. Зерттеулер» сериясы, №1(7), 2016 ж

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Молодой ученый. Поиски. Проблемы. Исследования», №1(7), 2016 г. 
77 
отырған  постмодернизм  ҧғымы  таза  әдеби  ҧғым  емес  екені  баршамызға  аян.  Бҥгінде  постмодернизмді 
постиндустриялды қоғамның мәдени ахуалы ретінде қабылдау кең тарап отыр [1] [2] [3] [4]. Ал, әдебиет 
эстетикасы  талғам  мен  талап  тоғысында  туындайтын,  прагматикасында  рухани  азық,  ләззат  ретінде 
ҧғынылатын абстракциялы ҧғым. Бірі жалпы қоғамдық мәдени ахуал болса, екіншісі әдебиет категориясы 
ғана. Осы ретте, «онда осы мәдени ахуалдың әдебиеттегі кӛрінісі қандай, оның әдеби эстетикаға қатысы 
қанша?» деген сҧрақ туындауы орынды сияқты. Шама шарқымызша жауап беріп кӛрсек... 
Ең алдымен постмодернизмдегі қоғамның мәдени ахуалының ӛзгеруі, жаңаруы оның рухани ӛмірдегі 
тенденцияларының, танымының, талғамының ӛзгеруімен байланысты. Ал, әдебиеттегі рухани талғам мен 
танымды  танытатын,  тенденциялардың  бағытын  белгілейтін  әдебиет  эстетикасы  екені  бәрімізге  аян. 
Демек жалпылама алғанда қоғамның мәдени ахуалын білдіретін постмодернизмнің әдебиеттегі ең алғаш 
кӛрініс  беретін  жері  де  осы  әдебиет  эстетикасы  екені  анық.  Постмодернизмнің  жалпылама  мәдени 
ахуалды білдіретін ҧғым екенін ескеріп, оның осы призмалық кӛпқырлылығымен қамту мақаламыздың 
ауқымына  сыймайтындығын,  ол  біздің  міндетіміздің,  пәніміздің  аясына  да  кірмейтіндігін  ескеріп 
(постмодернизм  жалпы  мағынасында  мәдени  ахуал  болғандықтан  мәдениеттанудың  обьектісі  болып 
табылады), постмодернизмнің жалпылама табиғатынан гӛрі әдебиеттегі табиғатын ашып беру ҥшін оны 
әдебиет эстетикасымен сабақтастыра отырып тануға тырысып кӛрмекпіз.  
Постмодернизм  де,  эстетика  да  кҥрделі,  кӛпмағыналы,  концепциялық  ҧғымдар  екені  рас.  Бҧл 
ҧғымдарды сабақтастыра  алуымыз ҥшін осы екеуінің тҥйісетін тҧстарын анықтап алу біздің ең бірінші 
кезектегі міндетіміз болса керек.  
Қазірде  әдебиеттегі  постмодернизм  терминін  есіткенде  ең  алдымен  интертекст,  автор  ӛлімі,  хаос, 
белгісіздік (неопределенность), ҥзіп алынған сәт (фрагментарность) (А.Ісмақова), деканонизация және т.б. 
сынды қым-қиғаш ҧғымдар елес береді. Кӛпшілікті қинайтын да осыдан туатын сҧрақ: «Постмодернизм 
дегеніміз ӛзі не, ол қайдан, қалай, не ҥшін туындап отыр, кімге қажет болып отыр?». Шетелдік ғалымдар-
дың  бҧл  ҧғым  жайлы  кӛзқарастарын  былай  қойып  ӛзіміздің  ғалымдарымыздың,  жазушыларымыздың 
кӛзқарасы  ҥшке  жарылады.  Бірі  постмоднернизмді  жақтап,  қолдап  отырса  (Ә.Қодар  [5],  Ә.Бӛпежанова 
[6], Т.Әсемқҧлов [7]), екіншісі тҥбегейлі қарсы шығып, мойындамай отыр (Ә.Тарази [8], А.Әлімҧлы [9]), 
ал  ҥшінші  топ  ғылыми  салқынқандылықпен  оның  бар  болмысын  тануға,  танытуға  талпынып  отырған 
бейтарап топ екенін кӛреміз (С.Қасқабасов [1], А.Ісмақова [10], Б.Майтанов [11], Ж.Жарылғапов [12]). Біз 
ҥшін  ең  табысты  жол  ҥшіншісі  екені  анық.  Бірақ  бҧл  жерде  де  біршама  сҧрақтардың  жауапсыз  екенін 
ескеруіміз  қажет.  Мысалы,  академик  С.Қасқабасов  постмодернизм  туралы:  «Шынтуайтына  келгенде 
модернизм  дегеннің  ӛзі  –  жаңа  деген  сӛз.  Постмодернизм  –  ӛндірісі  қатты  дамыған  постиндустриялы 
елдерде кең таралған. Ӛйткені, олар бҧрынғы классикалық әдебиеттен қол ҥзіп кеткен. Біз болсақ, класси-
калық реализмнен, классикалық әдебиеттен қол ҥзгеміз жоқ. Одан қол ҥзе алмайтын себебіміз, бізде әлі 
постиндустриялық  қоғам  қҧрылған  жоқ.  Ол  ҥшін  ӛндіріс  ӛте  мықты  дамып,  капитализмнің  ең  биік 
шыңына  жетіп,  бҥкіл  ӛмірдің  бәрі  индустриялануы  керек,  қалалық  ҧлт  болып  қалыптасуымыз  керек. 
Сосын  бҥкіл  қалалық  ӛмір  мен  далалық  ӛмір  араласып,  қҧжынап  жатуы  тиіс.  Бірақ  біз  оған  жеткен 
жоқпыз. Сондықтан постиндустриялық қоғам болмай тҧрып, постиндустриялық қоғамның ӛмірін сурет-
тей алмаймыз. Алайда, постмодернистік тәсілді меңгеріп алған біздің кейбір қаламгерлердің ісі сыртқы 
кӛрініс қана. Кейіпкердің сандырақтауы, елес кӛруі, болмаса кейіпкердің басқа бір нәрсені ойлап, басқа 
бір әлемге шарлауы, осының бәрі шындап келгенде, ӛз әдебиетіміздің әсерінен шыққан нәрсе. Постмодер-
низмнің  сыртқы  кӛрінісі  қандай  деген  сауалға  жауап  беретін  болсақ,  ол  –  ӛмірдің  бейнесінен  алыстап 
кету, ойда жоқ нәрсені айту. Я болмаса, елес қуып, адамның екіге бӛлінуі, екі ойлы болуы, сандырақтап 
бір  нәрсені  айтуы  [11,4]».  Бәрі  тҥсінікті  бірақ  кеудеде  бірден  туатын  сҧрақ  «неге?  не  ҥшін?».  Яғни, 
«ӛмірдің  бейнесінен  алыстап  кету,  ойда  жоқ  нәрсені  айту,  елес  қуып,  адамның  екіге  бӛлінуі,  екі  ойлы 
болуы,  сандырақтап  бір  нәрсені  айтуы»  не  ҥшін  әдебиетке  келді,  қандай  қажеттіліктен  туды?  Ондай 
жазуды эстетикалық талап дәрежесіне жеткізген не? Дәл осы сҧрақтарды ғалым А.Ісмақованың: «постмо-
дернизм – белгілі-бір ғылыми теориялық, философиялық, эстетикалық пайымдаулар кешені. Постмодер-
низм – қазіргі менталитеттің сипаттамасы, дҥниетанымдық тәсілі». Постмодернизмде «..бәріне кҥдікпен 
қарау  –  әлемді  танудың  кілті  іспеттес.  Маңаймыздағының  бәрі  жалған,  әрбір  ӛтірік  ӛзінің  уысында 
шындықтың  бір  бӛлшегін  сақтауда,  ал  әрбір  ақиқаттың  ӛзінде  бір  тамшы  болса  да  у  бар  деп  санайды 
бҥгінгі  постмодернистік  авторлар  [10,  65]»  −  деген  піріне  қатысты  да,  ғалым  Ж.Жарылғаповтың: 
«Постмодернизм  –  постәдебиет.  Яғни  дәстҥрлі  әдебиеттен  кейінгі  қҧбылыс.  Бҧл  –  антижҥйе.  Бҧрынғы 
әдебиеттен  оқырман  ӛзінің  арман-аңсарларын  табатын,  жазушы  ӛмірдің  мәнін  тҥсінуге  кӛмектесетін. 
Қазір тек қана әдебиеттің дҥниесі, мәтіндердің жиынтығы болып қалды. Мҧндай шығармалардың тәрбие-
лік, гуманистік ролі туралы да ойланатын кез келді [12]» – деген пікіріне қатысты да, ғалым Б.Майтанов-

Абай атындағы ҚазҦПУ-нің Хабаршысы, «Жас ғалым. Ізденістер. Мәселелер. Зерттеулер» сериясы, №1(7), 2016 ж. 
78 
тың: «постмодернизмдегі ең басты дҥниетанымдық ерекшелік – керітартпа романтиктердегі сияқты ӛзіне 
таныс  ӛмір  сиқынан  тҥңілушілік.  Олар  айналаны  ӛзгертуге  де  тырыспайды.  Бәрін  шарасы  таусылған 
кӛзбен, тіпті бейтараптықпен, қадыры кетілген кӛбінесе ӛзіне қаратылған ащы мысқылмен (самоирония, 
тіпті  самопародия)  топшылайды.  Ҥкім  айтуға  ҧмтылмайды.  Сырт  қарап  қана  ілбіп  отыратындай.  Шын 
мәнісінде бҧл сияқты бетперденің (маска) ішінде керемет қарсылық тулап жатады [11]» – деген пікіріне 
қатысты да қоя аламыз. Атпағымыз, постмодернизмді алыстан бағалап, оның әдебиет алаңында туындау-
ына  әсер  еткен  тарихи-әлеуметтік  аспектілерді  ескермей,  дәл  осы  уақыттағы  ғана  кейпін  оған  қарама-
қарсы  тҧрып  сипаттаумен,  тҥсінуге  талпынумен  барлық  сҧрақтың  жауабын  тауып,  постмодернизмнің 
табиғатын  ашып  берудің  беймҥмкін  екендігі  болып  отыр.  Жоғарыдағы  пікірлердің  бәрінде  постмодер-
низмді қазірде әлемдік мәдени-эстетикалық қуатты қҧбылыс ретінде емес, қозғалыссыз хәл ҥстіне жатқан 
науқас сияқты сипаттау басым. Постмодернизмнің «ӛмірдің бейнесінен алыстап кету, ойда жоқ нәрсені 
айту, елес қуып, адамның екіге бӛлінуі, екі ойлы болуы, сандырақтап бір нәрсені айтуы» болсын, постмо-
дернизмде «..бәріне кҥдікпен қарау – әлемді танудың кілті іспеттес» болсын, «постмодернизм – постәде-
биет, яғни дәстҥрлі әдебиеттен кейінгі қҧбылыс» деуіміз болсын, «бәрін шарасы таусылған кӛзбен, тіпті 
бейтараптықпен, қадыры кетілген кӛбінесе ӛзіне қаратылған ащы мысқылмен (самоирония, тіпті самопа-
родия)  топшылайды»  деуіміз  болсын  постмодернизмнің  неге,  неліктен  туғанын,  не  ҥшін  қажет  екенін 
танытпайды, эстетикалық мотивировкасын тҥсіндіріп бере алмайды. Бҧл біз постмодернизм қҧбылысын-
дағы әдебиет эстетикасымен сабақтастыра отырып жауап таппақ болған сҧрақтарымыздың, қызығушы-
лығымыздың  бірінші  қыры,  себебі  болатын.  Ал,  екінші  қырынан  келгенде,  жоғарыда  постмодернизм 
постиндустриялды қоғамның мәдени ахуалы дедік. Оның әдебиеттегі кӛрінісі кӛбіне әдеби ағымдардың 
табиғатына  жақын  болып  келеді.  Бірақ  бҧл  ретте  постмодернизмді  ағым  ретінде  қарастыру  біршама 
қиындық  та  тудыратыны  бар.  Мысалы,  ағым  атаулының  арнасы  болады,  бағыт  бағдары  болады,  шегі, 
шекарасы  болады,  белгілі  бір  шарттылықтары  болады,  ал  постмодернистік  таным  атаулы  шектеу  мен 
шекараға, арна атаулыға, шарттылық атаулыға жаны қас болып келеді. Бҧл ретте постмодернизм қабыл-
дауға қанша қиын болса да арнасыздықты басты арна ретінде алып отырғанын кӛреміз. Сол себепті оның 
белгілі бір шарттылықтарын атап берудің ӛзі беймҥмкін. Әрине бҧл оны тану мҥмкін еместігін дәлелде-
мейді. Тек дәстҥрлі әдістердің бҧл арнада қабілетсіздігін кӛрсетеді. (Сондықтан да кейде постмодернизм-
нің барлық мақсаты да осы дәстҥрдің қауқарсыздығын таныту деген тҧжырымдар кезігіп жатады, тіптен 
жоғарыдағы сҧрақтардың туындауы да осы дәстҥрлі әдістің қауқарсыздығынан да болуы мҥмкін). Біз бҧл 
кезекте, жоғарыда айтқандай, постмодернизмнің әдебиеттегі табиғатын оның арнасын, шекарасын тану, 
«белгілеу»  жолындағы  әрекеттер  барысында  емес,  осы  арнасыздықты  тудырған  эстетикалық  талаптар 
тҧрғысынан қарастыруға, тануға, талдауға тырысамыз.  
Cонымен жазушыларға  интертекст, елес қуу,  ойын элементтері, мифтік  элементтер, фрагментарлық, 
бәріне  кҥдікпен  қарау  не  ҥшін  қажет  болды,  неліктен  эстетикалық  талап  дәрежесіне  кӛтерілді?  Рет 
ретімен жауап беріп кӛрсек. 
Интертекстуалдылықтың  жазушылар  шығармашылығында  кӛрініс  табуының  алғышарттары  не 
болды? Біріншіден, ғалым А.Ісмақова айтқандай: «негізінде постмодернизм поструктурализмнің теория-
сын,  деконструктивизмнің  әдеби-сындық  талдауын  (Йель  университетінің)  бҥгінгі  ӛнердің  кӛркемдік 
тәжірибесі  тҧрғысынан  тоғыстырады  [10,  93]».  Ал  поструктуралистік  эстетика  бойынша  автор  мен 
оқырман тең қҧқылы, тіптен кей тҧста оқырманның шығармаға қатысты қҧқығы жоғары болып есептелі-
неді  (Р.Барт,  «Автор  ӛлімі»).  Және  де  постмодернистік  таным  бойынша:  «творчество,  гениальность, 
талант сегодня состоят не в том, чтобы создать неповторимый шедевр, поделиться уникальным опытом 
или  раскрыть  индивидуальный  мир  художника,  а  в  том,  чтобы  открыть  текст  множеству  различных 
прочтений,  чтобы  его  смыслы  заключались  не  внутри  него,  а  конструировались  читателем  (зрителем) 
извне  [2,  184]»(дәл  осы  таным  постмодернизмдегі  тіл  ойындарына  да,  елес  қууға  да  қатысты)  болып 
табылады.  Бірақ  бҧлардың  барлығы  ғалымдар  пайымдап,  қоғам  тарапынан  қабылданған  толыққанды 
концепциялар  болғаны  белгілі  ал  жазушылардың  еңбегіндегі  интертекстуалдылық  элементтері  бҧдан 
әлдеқайда алдын кӛрініс бергенін білеміз және жоғарыдағы концепциялар олардың неге қажет болғанды-
ғын да таныта қоймайды. Постмодернистік әдебиеттің белді ӛкілі ретінде қарастырылатын Х.Л. Борхес 
ӛзінің «Пьер Менар, Дон Кихоттың авторы» (1960) атты романында интертекстуальдық, яғни Сервантес 
«романының кейбір тарауларын ешбір әрпін де ӛзгертпей» қайта жазып шыққаны айқын кӛрініп отыра-
ды.  Әрине,  бҧл  жерде  Борхес  интертекстуалдылық  әдісін  қолдануды  мақсат  тҧтқандықтан  бҧл  қадамға 
бармайды(оның ҥстіне интертекст термині аталған роман жарыққа шыққан соң жеті жылдан кейін ғана 
алғаш  рет  қолданылған  болатын).  Біздіңше  Х.Л.  Борхесті  мҧндай  қадамға  итермелеген  ақпараттанған 
қоғам мен шығармалардың соншалықты кӛптігінен олардың сюжеттік желісі басталмай жатып кульмина-

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Молодой ученый. Поиски. Проблемы. Исследования», №1(7), 2016 г. 
79 
циясын танып қоятындай мҥмкіндікке жеткен оқырманға, 30 жылдардағы дағдарыстардан кейін Америка 
мен Еуропа елдерінің экономикасының тек қана ӛндіріске ғана емес, тҧтынушылық қоғамға да бейімделе 
бастағандығының нәтижесінде туындаған әдебиеттің де саудаға айналуына, кӛптеген оқырманды тарту 
мақсатында жазылатын беллетристикалық романдарға, жанрлық атауы бҥкіл болмысын танытып беретін 
туындыларға(детектив, фантастика) деген эстетикалық қарсылық болса керек (қазірде бҧл аталғандардың 
барлығы бҥгінгі постмодернистік мәдени ахуалды тудырып отырған аспектілер деп тҥсіндіріліп жҥр [2] 
[3] [4]). Бҧл біздіңше Борхестің жазушы ретінде оқырманның пассивтілігіне қарсылық танытып, дайын, 
қабылдауға жеңіл, интеллектуалдық еңбекті талап етпейтін дҥниелерді оқудың эстетикалық мәні жоқты-
ғын танытуға тырысуының ерекше ҥлгісі болса керек. Екінші жағынан бҧл шығармашылық процессіне 
оқырманды да қатыстырудың, оған осы процессті, оның маңызын танытудың ҧтымды ҥлгісі болғандығы 
да  анық.  Тағы  бір  қырынан  постмодернистік  жазушылардың  модернистік  жобаға,  оның  идеалдарына 
деген кӛзсіз сенім нәтижесінде туған бірінші, екінші дҥниежҥзілік соғыстарға, ол жобаның эволюциялық 
дамуы негізінде пайда болған маркцизм, сталинизм, фашизм, тоталитаризм мен комунизм сынды саяси 
жҥйелерге деген қарсылықтары сол дәуірдің бастауында тҧрған, соларға сенген жазушыларға, олардың 
аңғалдығына  (наивность)  деген  әжуамен  (ирония),  ӛзінің  де  кӛсемси,  ділмәрси  алмайтынына  деген 
әжумен  (самоирония)  (плюралистік  қоғам  талаптарына  сай)  және  қоғамдық  қҧндылықтарға,  ақиқатқа 
деген сенім дағдарысын (кризисный характер постмодернисткого сознания) танытудың, жеткізудің жолы 
классикалық шығармаларды қайта қарастырғанда ғана мҥмкін болды. Нәтижесінде жазушылар шығарма-
шылығында  интертекстуалдық  әдістер  кӛрініс  таба  бастады.  Әрине  осы  ретте:  «кризис  все  сделал 
хрупким и обреченным. Упомянутые и другие события и явления и вызвали переход современности в 
постсовременность.  Результатом  осмысления  происшедших  изменений  в  обществе  и  культуре  стал 
постмодернизм.  В  самом  общем  виде  он  означает  утрату  веры  в  человека,  гуманизм,  разум  и 
прогресс. В каждой конкретной области он проявляет себя по-разному [4]».  
Әрине  бҧлар  постмодернистік  эстетиканың,  оған  әсер  еткен  аспектілердің,  оның  кӛркемдік  әдіс-
тәсілдерінің,  эстетикалық  талаптарының  бір  бӛлшегі  ғана.  Бірақ  осының  ӛзінен  постмодернизмнің 
табиғатын,  әдебиеттегі  эстетикалық  мотивировкасын  шамалауға  болатын  сияқты.  Қорыта  келгенеде 
ешқандай  жаңа  тенденция  ырықсыз  туа  салмайды,  ӛзіне  дейінгі  тізбектің  логикалық  жалғасы  болып 
табылмақ. Маңыздысы сол тізбекті нақты тани алсақ, тҥсіндіре алсақ болғаны. 
 
1 Қасқабасов C. «Қазақ әдебиеті», №13, 10 сәуір, 2009 ж. 
2 Модерн. Постмодерн. Культура. / Нуржанов Б.Г. – Алматы: «Ӛнер», 2012. – 336 стр. 
3 Ильин И.П. Постмодернизм от истоков до конца столетия: эволюция научного мифа. – М., 1996. 
4 Эпштейн М.Н. Постмодерн в русской литературе: Учеб. пособие для вузов / М.Н. Эпштейн – М.: Высш. Шк., 
2005. – 495 с. 
5  «Әлемдік  мәдениеттану  ой-санасы»  Он  томдық.  7-том  «Постмодернизм  және  мәдениет»  −  Алматы: 
Жазушы, 2006. – 496 бет. // Постмодернизм жӛнінде бірер сӛз. Ә.Қодар. 
6  Бӛпежанова  Ә.  «Гҥлдер  мен  кітаптар»  -  мәдениет  қҧбылысы  Дидар  Амантайдың  жаңа  романы  туралы 
/Ә.Бӛпежанова// Қазақ әдебиеті. – 2005. – 9 қыркҥйек. – 12 б. 
7  http://adyrna.kz/  Таласбек  ӘСЕМҚҦЛОВ.  ИНТЕРТЕКСТ  (Ербол  Алшынбайдың  бір  дастанын  оқығанда  туған 
ойлар). 
8  http://adebiportal.kz/  Әкім  Тарази:  «Модернизм,  постмодернизм»  деп  зарлай  бастаған  білгішті  кӛрсеңіз  – 
маңайынан безе қашыңыз. Демек, ол – дарынсыз». 
9 http://kazgazeta.kz/ МОДЕРНИЗМ… ПОСТМОДЕРНИЗМ… ОДАН КЕЙІН ҚАНДАЙ… ИЗМ?! 
10 Ісмақова А.С. Асыл сӛздің теориясы. – Алматы: «Таңбалы», 2009. – 376 бет.  
11 Майтанов Б. Тәуелсіздік – кҥрес мҧраты: зерттеулер мен мақалалар(60 жылдық мерейтойына арналған). – 
Алматы: «Қҧс жолы», 2012. – 490 бет. 
12 http://writers.kz/journals/Әдебиет бҧл кҥндері кіммен егіз? 
 
Резюме 
Абдул Рахманулы Абдулкерим – магистрант 2-курса КазНУ 
им. аль-Фараби и Институт литература и искуство им. М.Ауезова 
Постмодернизм в современной казахской прозе и эстетика литературы 
В  данной  статье  оценены  научные  выводы  и  исследования  современной  эстетики  и  постмодернистских 
литературных тенденций. В основной части статьи рассматривается понятие литературного течения, его возникнове-
ние  развитие  и  причины  распада.  На  основе  триединства  писатель-ученый-читатель  оцениваются  литературные 
предпочтения  и  причины  изменения  спроса  на  литературу  с  течением  времени.  В  статье  сделан  обзор  основных 
причин формирования литературной эстетики и описываются предпосылки возникновения современных постмодер-
нистских тенденций. Опираясь на вышесказанные выводы, проведен анализ произведений Б.Момышулы. 

Абай атындағы ҚазҦПУ-нің Хабаршысы, «Жас ғалым. Ізденістер. Мәселелер. Зерттеулер» сериясы, №1(7), 2016 ж. 
80 
Ключевые слова: постмодернизм, литературный эстетика, интертекст, генезис 
 
Summary  
Abdul Rahmanuly Abdulkarim – 2 st year undergraduate faculty 
in Al-Farabi Kazakh National University and the Institute of literature and art of them M.Auezov 
Postmodernism in contemporary Kazakh prose and literary aesthetics  
The article reviews the genesis of post-modernistic trends and evaluates scientific inferences of domestic scholars. In the 
main part of the article is evaluated literal tendency concept and its origin, development and reasons of decrease, and also 
literary sensibility with its reasons of change in demand from the point of historical time in terms of writer-scholar-reader. The 
main  reasons  of  modern  literature  aesthetics  foundation  and  primary  conditions  of  development  of  post-modernistic 
tendencies are stated. The works of writer Bahytzhan Momyshuly are analysed relying on these inferences 
Keywords: postmodernism, literary aesthetics, intertext, genesis 
 
 
 
 
 
 
ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАРЫ МӘСЕЛЕСІ 
ВОПРОСЫ ЕСТЕСТВЕННЫХ НАУК 
PROBLEMS OF NATURAL SCIENCES 
 
УДК 372.851 
 
РАЗРАБОТКА ПРИЛОЖЕНИЙ НЕЧЕТКОЙ ЛОГИКИ С ПОМОЩЬЮ ФУНКЦИИ EXCEL 
 
Г.А. Тюлепбердинова, С.А. Адилжанова, Л.Ш. Черикбаева, Ж.Е. Темирбекова – 
әл-Фараби атындағы Казақ ҧлттық университетінің оқытушылары (Алматы, Казахстан) 
 
В данной статье рассматривается вопросы электронной таблицы Ехсеl, которое имеет давнюю историю примене-
ния в различных сферах. Они отличаются уровнем функциональности, позволяющим рассматривать их как мощные 
системы  поддержки  принятия  решений.  Рассматривается  вопрос  разработки  приложений  нечеткой  логики  с 
помощью функции Ехсеl.  
Ключевые  слова:  электронные  таблицы,  эффективное  моделирование,  интерфейс,  коэффициент  автономии, 
коэффициент обеспеченности, коэффициент промежуточной ликвидности, коэффициент абсолютной ликвидности 
 
К наиболее существенным достоинствам электронных таблиц следует отнести широкие возможности 
математического, статистического и графического анализа данных, эффективное моделирование проблем 
вида «что будет, если», прямой доступ к внешним базам данных, развитый интерфейс с другими популяр-
ными пакетами, поддержка средств мультимедиа, наличие инструментария для работы в сети Интернет.  
В настоящее время существуют сотни различных приложений, выполненных в виде надстроек к Excel 
и предназначенных для решения широкого круга задач – от математического и статистического анализа 
данных  до  реализации  систем  искусственного  интеллекта.  В  качестве  примера  можно  привести 
программные продукты для построения нейронных сетей фирмы NeuroOK.  
Помимо  широких  функциональных  возможностей  Ехсеl  позволяет  осуществлять  разработку 
собственных  приложений  на  популярном  языке  программирования  высокого  уровня  Visual  Basic  for 
Application (VВA) [1].  
В  настоящей  работе  рассмотрены  детали  создания  функций  пользователя  в  электронных  таблицах 
Excel 2013 на примере разработки приложения для оценки финансового состояния предприятия на основе 
формализма нечеткой логики [2].  
Разработка функций пользователя в Office 2013  
В [3] приведен пример создания пользовательской функции VBA для реализации логической функции 
Если-То в версии Office 2003. Для последней версии электронных таблиц в Office 2013 данная методика 
претерпевает ряд изменений. В частности, в меню появилась вкладка Разработчик, в которой и находится 
кнопка создания приложений на языке VBA (рис. 1).  
Если при запуске электронных таблиц вкладка Разработчик не отображается необходимо добавить ее в 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Молодой ученый. Поиски. Проблемы. Исследования», №1(7), 2016 г. 
81 
меню посредством выполнения команд: Файл/Параметры/Настроить ленту.  
Затем методика разработки приложения практически ничем не отличается от предыдущей версии. В 
частности, чтобы создать функцию пользователя, необходимо использовать пункты меню Insert/Module и 
в открывшемся окне набрать текст. На рис. 2 показан код функции пользователя для создания трапецие-
видной функции принадлежности, часто появляющейся в теории нечетких множеств.  
Чтобы  воспользоваться  разработанной  функцией,  необходимо  при  вставке  функции  выбрать  тип 
Определенные пользователем. При сохранении файла нужно выбрать тип файла: Книга Excel с поддерж-
кой макросов. При вызове описанной выше функции появляется окно, показанное на рис. 3.  
 
 
 
Рис. 1. Вкладка Разработчик в Excel 2013 
 
 
 
Рис. 2. Код функции пользователя для создания трапециевидной функции принадлежности 
 
 
 
Рис. 3. Окно вызова функции пользователя 
 
Пример:  разработка  приложения  для  оценки  финансовой  устойчивости  предприятия  методами 
нечеткой логики  
Следуя [2], введем нечеткую переменную g, которая принимает значения в интервале [0, 1] и имеет 

Абай атындағы ҚазҦПУ-нің Хабаршысы, «Жас ғалым. Ізденістер. Мәселелер. Зерттеулер» сериясы, №1(7), 2016 ж. 
82 
терм-множество  значений  {«Предельный  риск  банкротства»,  «Риск  банкротства  высокий»,  «Риск 
банкротства средний», «Риск банкротства низкий», «Риск банкротства незначителен»}.  
Риск банкротства определяется следующими показателями (нечеткими переменными):  
X1 – коэффициент автономии (отношение собственного капитала к валюте баланса);  
X2 – коэффициент обеспеченности оборотных активов собственными средствами (отношение чистого 
оборотного капитала к оборотным активам);  
X3 – коэффициент промежуточной ликвидности (отношение суммы денежных средств и дебиторской 
задолженности к краткосрочным пассивам);  
X4 – коэффициент абсолютной ликвидности (отношение суммы денежных средств к краткосрочным 
пассивам);  
X5  –  оборачиваемость  всех  активов  в  годовом  исчислении  (отношение  выручки  от  реализации  к 
средней за период стоимости активов);  
X6  –  рентабельность  всего  капитала  (отношение  чистой  прибыли  к  средней  за  период  стоимости 
активов).  
В наиболее простом случае все шесть показателей считаются равнозначными с уровнем значимости 
1/6.  Для  всех  переменных  мы  использовали  трапециевидные  функции  принадлежности,  параметры 
которых определены в [2]. Алгоритм вычислений следующий (рис. 4). После задания начальных значений 
переменных  Х1,  …  ,  Х6  вычисляются  уровни  принадлежности  l  нечетким  подмножествам  из  терм-
множества  значений  переменной  g  (т.е.  значения  соответствующих  функций  принадлежности  для 
заданных входных параметров). Степень риска банкротства можно вычислить по формуле:  
, 
где 
gj = 0,9 – 0,2(j – 1). 
 
Рис. 4. Визуализация алгоритма вычислений: 1 – задание текущих значений в начале и конце периода; 2 – 
параметры функций принадлежности; 3 – вычисление уровней принадлежности l. 
 
Результаты вычислений показаны на рис. 5. В данном случае динамика значений g показывает, что за 
прошедший период риск банкротства предприятия повысился.  
 
Рис. 5. Оценка риска банкротства 
 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Молодой ученый. Поиски. Проблемы. Исследования», №1(7), 2016 г. 
83 
В [4] рассмотрена реализация описанного алгоритма в системе Mathematica. Достоинство электронных 
таблиц  Excel  заключается  в  их  доступности,  легальности,  удобстве  визуализации  вычислений.  К 
недостаткам  можно  отнести  не  всегда  корректное  отображение  графиков  (например,  функций 
принадлежности).  
Выводы  
Наличие  встроенного  языка  программирования  высокого  уровня  VBA  делает  электронные  таблицы 
удобным  легальным  средством  разработки  приложений  для  научных  и  технических  вычислений.  В 
качестве  примера  в  статье  рассмотрено  приложение  для  оценки  степени  банкротства  предприятия  на 
основе элементов нечеткой логики.  

жүктеу/скачать 4,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: