Абай атындағы ҚазҦпу-нің Хабаршысы, «Жас ғалым. Ізденістер. Мәселелер. Зерттеулер» сериясы, №1(7), 2016 ж

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Молодой ученый. Поиски. Проблемы. Исследования», №1(7), 2016 г. 
47 
және қолӛнері тоғысқан Еуроазиялық ӛркениет ошағына айналды. [4, 154-155-б.б.]. Ал кейінгі дәуірлерде 
Таяу және Орта Шығыс халықтарының мәдени ӛмірінде араб тілі халықаралық тіл қызметін атқарғаны 
белгілі. Яғни, бір кездері Батыс Европа халықтарына латын тілі қандай қызмет атқарса, шығыс халықтары 
ҥшін де араб тілі сондай болды [5, 45-б.]. Кӛптеген ортаазиялық ғалымдарымыз ӛз еңбектерін осы араб 
тілінде жазғандығын да білеміз. 
Қазақ тіліне еніп, орнығып, қазақ тілінің морфологиялық заңдылықтарына бағынған, яғни морфоло-
гиялық жағынан игерілген араб сӛздері тіліміздің терминдік қатарынан молынан табылады. Қазақ тілінде-
гі азан, азап, айт, аруақ, пәтуа, дҧға, қайыр, мадақ, сәлем, ҥкім, т.с.с. толып жатқан сӛздерді араб тілінен 
енген, бірақ фонетикалық-графикалық жағынан әбден игеріліп, сіңісіп кеткен сӛздер деп айтуға болады. 
Олардың ішінде тҥпнҧсқа тілде, яғни араб тілінде кӛптік тҧлғада тҧрып, кӛптік мағынаны берген, бірақ 
олар қазақ тіліне енгенде осы кӛптік мағынасы ескерілмей жекеше тҧлғадағы лексикалық бірлік ретінде 
тҥсініліп, қабылданғандары бар. Бір тілден екіншісіне лексикалық бірліктер қабылданған кезде, олардың 
сол  тілдегі  кӛптік  тҧлғасы  ескерілмей,  жекеше  тҧлғадағы  бірлік  ретінде  ҧғынылады.  Мҧндай  сӛздер 
қабылдаушы тіл – қазақ тілінің морфологиялық жҥйесінің заңдылықтарына бағынады. Олардың саны кӛп 
емес, олардың қатарына мҧсылман, әнбие, ақылақ, әулие, ғҧлама секілді сӛздер жатады. Мысалы, ақылақ 
сӛзі тілімізде бҧрын болған, бірақ пассив лексикаға ығыстырылып, соңғы кездері ғана екінші тыныс ала 
бастаған,  қолданысқа  енді  тҥсе  бастаған  сӛз.  Бҧрыннан  тілімізде  осы  сӛздің  жекеше  тҧлғадағы  кӛрінісі 
қҧлық  сӛзі  (мінез-қҧлық)  бар  болатын.  Ақылақ  сӛзі  соңғы  кезде  мораль  деген  орыс  тілінен  енген 
терминмен жарыса, қатар қолданылып жҥр.  
Иасауи  кӛзқарасында  Аллаһты  танудың  шариғат,  тариқат,  мағрифат  және  ақиқат  сатысы  бар  деп 
есептелінеді. Шариғат сӛздік мағынада «ҥлкен даңғыл жол», тариқат «бір аяқ жол» дегенді білдіреді. Ал 
діни терминологияда шариғат – дін, тариқат – хақ пен ақиқатқа жету жолындағы, дін ішіндегі арнаулы 
жол  деген  сӛз.  Себеп  және  қҧралмен  тану  осы  шариғат  сатысына  жатады.  Екінші  сатысы  –  тариқат. 
Тариқат  психологиялық  жағынан  кез  келгенге  жабық,  тек  қана  ―дидар  талап‖  еткендерге  ғана  ашық. 
Сондай-ақ  оларға  бағыт  беретін  жол  кӛрсетуші  пірдің  бақылауы  арқылы  кемелдікке  жетуге  болатын 
ерекше  жол.  Бҧл  –  Аллаһты  тануға  кӛңілді,  рухты  дайындау  сатысы.  Мағрифат  сатысы  танымның  ең 
дҧрысы.  Бҧл  сатыда  кӛңіл  «шабыт»  ішкі  интуция  арқылы  Аллаһты  таниды.  Кӛңіл  ҥшін  Аллаһтың 
ҥйретуімен берілген білім, яғни, Аллаһты ӛзі арқылы тану нағыз мағрифат. Бҧл хәл ілімі арқылы жҥзеге 
асады.  Мағрифат,  яғни  қҧдайлық  таным  рухани  тәжірибелер  арқылы  танылатын  трансцендентальды, 
Аллаһтан  рухқа  енген  нҧр,  қҧт.  Ақиқат  –  орталық.  Сопының  мақсаты  –  эпистемиологиялық  тҧрғыдан 
болсын,  онтологиялық  тҧрғыдан  болсын  осы  ақиқатқа  жету.  Сопылықтың  шариғат,  тариқат,  ақиқат 
сатылары  бір  жағынан  діни  қҧндылықтарға  қатыстылығын,  әрі  адамның  рухани  жол  арқылы  жеткен 
кемелдік  хәлдерін,  әрі  ақиқат  тәжірибесінің  онтологиялық  қырын  кӛрсетеді.  Бҧл  тәжірибелер  арқылы 
қалыптасқан  интеллектуалдық  жҥйе  тҧрғысынан  болмыс  қҧрылымының  онтологиялық  иерархия 
ҧғымдарымен берілетін метафизикалық доктринаның негізін қҧрайды [12, 71 б]. 
Сопылық ілім адамның қҧдайға оралуы (оны тануы) ойлау арқылы емес, ақыл-парасаттан тыс сыр ашу 
жолымен жасалады. Демек, «Диуани хикметтегі» діни терминология мен ӛзге де лексика-фразеологиялық 
бірліктерді, дәлірек айтсақ, бҧл сӛздердің  мағыналарын осындай  танымға қатыстырып тҥсіндіру қажет. 
Әрине, мҧнда да басты фигура болып адам тҧрғанымен, суфизмнің таным теориясы материалдық заттар 
дҥниесін  (солардың  бірі  –адамды)  тануға  емес,  қҧдайды  тануға  саятындықтан,  адам  ӛзін  тану  арқылы 
қҧдайды  танитындықтан  бҧл  танудың,  яғни  қҧдаймен  қосылудың,  қҧдайға  «сіңіп  кетудің»  жолын 
(әрекетін)  сӛз  етеді.  Бҧл  реттегі  лексикалық  бірліктердің  дені  араб,  парсы  болып  келетіндігі  аян.  Тҥрік 
ғалымы проф. М.Ф.Кӛпрулу: «Иасауи «Хикметтерінің» тақырыбы дінге, осы діннің бір ағымы – суфизмге 
қатысты  болғандықтан,  мҧнда  Иасауи  қалыптасып  қалған  терминдерді  қолдануға  мәбҥр  болды.  Жаңа 
діни ағымға қатысты жаңа терминдердің тҥсініктерін парсы ғалымдарының шығармаларынан алды деген 
пікір айтады. [6, 80-81-б] 
Енді солардың бірқатарын кӛрсетіп ӛтейік. 
Қожа  Ахмет  Иасауи  «Диуани  хикметінде»  ӛзінің  ғҧмырнамасын  жазып  шыққан,  жыл-жыл  бастан 
кешкен  рухани  тәжірибелерін  егжей-тегжейлі  кӛз  алдымызға  жайып  салған.  Қ.А.Иасауидің  алпыс  ҥш 
жасына дейінгі рухани тәжірибелерінің қандай екеніне шолу жасап шығайық. Алайда алдымен тҥсіндіріп 
ӛтуді  қажет  ететін  бір  мәселеге  тоқталып  кетуді  жӛн  кӛріп  отырмын.  Қ.А.Иасауи  он  бір  жасына  дейін 
рухани әлемге қатысты ерекше сопылық жағдайларды бастан кешкен.  
Адамның  жан-дҥниесіне  қатысты  осындай  жағдайлар  нақты  ҧғымға  жатпайтындықтан,  басқа  біреу 
тарапынан расталуы қиын. Тҥсіну ҥшін дәл сол жағдайды бастан кешу керек. Міне, соған байланысты біз 
мҧндай  тәжірибелердің  сопылық  психологиясында  тҥрлі  адамдардың  басынан  ӛткендігін  ескеріп 
«дҧрыстығына» толық сенеміз. Яғни мҧндай жағдайлардың болуы мҥмкін. 

Абай атындағы ҚазҦПУ-нің Хабаршысы, «Жас ғалым. Ізденістер. Мәселелер. Зерттеулер» сериясы, №1(7), 2016 ж. 
48 
Алайда  осы  жерде  «Рухани  әлемге  қатысты  мҧндай  жағдайлар  мен  дерексіз  ҧғымдар  0-12  жас 
арасындағы баланың басынан ӛтуі мҥмкін бе?» деген сҧрақ алдымыздан шығады. Міне, осы сҧраққа біз 
болымсыз  жауап  береміз.  Ӛйткені  қазіргі  таңда  жҥргізілген  психологиялық  зерттеулер  бізге  сәбилік 
шақтағы  дерексіз  ҧғымның  он  бір  жастан  бҧрын  болмайтындығын  кӛрсетеді.  Бала  кезде  Жаратушы 
жайлы ойдың ӛзі дерексіз болып табылады. Сонда періште, жеті қат кӛк, рух секілді дерексіз ҧғымдардың 
баланың ой-тҥсінігі мен жан-дҥниесіне енуі мҥмкін емес. Балалық шақта дерексіз ҧғым мен ар-ҧжданның 
жетілуі мҥмкін емес. Бір адамда мҧндай дерексіз ойлардың және ар-ҧжданның жетілуі тек он бір жастан 
кейін ғана болады [7, 32, 75, 102, 109, 162-беттер]. 
Ғылыми  жақтан  мҧндай  қҧбылыстың  мән-жайына  қаныққаннан  кейін,  ойымызға  мынадай  ой  келуі 
мҥмкін:  А.Иасауи  секілді  рухани  ҧстаздың  жалған  сӛйлеуі  мҥмкін  емес.  Сонда  оның  айтып  жатқан 
субъективті тәжірибелерін қалай тҥсіндіреміз? Міне, осы жерде біз сопылық терминологиясына жҥгіне-
міз.  Сопылықтағы  «уәләдат»  (туылу)  ҧғымы  «мҥридтің  мҧршидке  (шәкірттің  ҧстазға)  қол  ҧсынып, 
тариқатқа  кіруі»  дегенді  білдіреді.  Осы  ҧғым  екінші  туылу  (уәләдат-сания),  мағнауи  туылу  (уәләдат-
мағнауия),  рухани  туылу  (уәләдат-рухия)  секілді  атаулармен  аталады.  Әзірет  Иса  (а.с.)  пайғамбарға 
қатысты  бір  сӛзде  адамның  екі  мәрте  тумай  рухани  әлемге  кӛтеріле  алмайтындығы  айтылған.  Бірінші 
туылумен мына материалдық әлеммен байланыс қҧратын адам екінші туылумен рухани әлеммен байла-
ныс орнатады.[8, 268-б]  
А.Иасауидің  хикметерінде  айтқан  рухани  тәжірибелеріне  осы  жақтан  қарағанда  сӛз  болып  отырған 
проблема біршама шешімін табады. 
А.Иасауи – сопылықпен танылған жанҧядан шыққан сопы. Оның әкесі Ибраһим шейх – Сайрамның 
атақты тҧлғаларының бірі. Соған қарағанда, А.Иасауидің бірінші ҧстазы әкесі болса керек. Жеті жасында 
Арыстан бабпен кездесуі оның сопылық ӛмірге бастауының жетінші жылында болуы мҥмкін. Сондай-ақ 
А.Иасауидің дҥниеге келісімен тоғыз сағат тӛзе алмай кӛкке ҧшуын оның сопылыққа алғаш қадам басқан 
кҥні  бастан  кешкен  тәжірибесі  ретінде  қабылдауға  болады.  Адамның  рухани  жетілуінде  ғашықтықтың 
дерексіз ойға ҥйлесуінің ғылыми тҥрде он бір жасынан кейінгіге жататынын ескерсек, А.Иасауидің осы 
рухани  туылуының  материалдық  туылуына  қатысты  он  бір  жасында  немесе  содан  кейінгі  жылдарда 
болғандығын айта аламыз. Бҧл жағдайда Арыстан бабпен 18-20 жастарында кездескен және одан рухани 
аманатты алған. Бір адамның осы жаста рухани әлемде кемелдікке жетуі ақылға қонымды. 
Енді А.Иасауидің ӛзінің жазғаны бойынша рухани жетілу сатыларын қолға алайық: 
Тоғыз сағат: 
Тоқҧз ай, тоқҧз кҥндә ергә тҥштім 
Тоқҧз са`әт тҧралмадым кӛкгә ҧчтҧм, 
`Арш-Кҥрси пайәсіні барыб қҧчтым, 
Ол сәбәбдин алтмыш ҥчдә кірдім ергә. 
Сопылықта  лангаж  мәселесі  маңызды.  Сопылықта  метафораға  негізделген  тҥсініктемелер  арнайы 
лангаж  қҧрылымының  салдарынан  қызықты  кӛріністер  туындайды.  А.Иасауидің  «жерге  тҥстім»  дегені 
адамның  ӛзінің  жан-дҥниесіне  бет  бҧруының  басталуын  білдіреді,  бҧл,  жоғарыда  айтып  ӛткеніміздей, 
рухани әлемде туылудың символы. Екінші тармақтағы «кӛкке ҧштым» тіркесі рухани әлемде шарықтауға 
қабілеттілікті  кӛрсетеді.  «Кӛк»  сӛзі  арабшада  «сәмә»  сӛзінің  баламасы,  оның  мағынасы  «жоғарылау, 
кӛтерілу».  Егер  осы  сӛзді  сӛздіктегі  мағынасымен  қарастыратын  болсақ,  А.Иасауидің  қанат  қаққан  қҧс 
секілді кӛкке кӛтерілуі деген мағына шығады, дегенмен бҧлай болуы ақылға қонымсыз. Олай болса, бҧл 
тіркес  адамның  ӛзінің  ҧлы  орнына,  яғни  ҧлы  қҧндылықтар  әлеміне  кӛтерілуін  кӛрсетеді.  Ӛйткені  3-
тармақтағы «арш пен кҥрсіні қҧшақтауы» оның жоғарылап тірелген нҥктесін кӛрсетеді. Сопылық терми-
нологиясында «арш» бҥкіл жаратылыс әлемнің ең соңғы шегін білдіретін дерексіз мекен, бҥкіл жараты-
лысты қамтитын ҧлы орын, мҥміннің жан-дҥниесі секілді кӛптеген мағынасы бар ғашықтықтың аясына 
енетін ҧғым. [9, 208-209-бб.] «Кҥрсі» сӛзі болса, әмір мен тыйым жері [10, 244-б], фиғли (іс-әрекетке тән) 
сипаттар  жаппай  жарыққа  шығатын,  илаһи  қҧдіреттің  ҥкімі  жҥретін  жер,  жою-жарату  мен  әмір-
тыйымның  орындалу  орны,  тафсил  (деталь)  мен  ибһамның  (белгісіздік)  қайнар  кӛзі  [11,  106-б].  Міне, 
А.Иасауи  осы  «арш  пен  кҥрсіні  қҧшақтау»  деп  бейнелеген  рухани  тәжірибені  сулукінің  (рухани 
шарықтауының) алғашқы сатыларында бастан кешкен болу керек. 
 
1 Малбақов  М.  Ортағасырлық  тҥркі  және  қазіргі  қазақ  тілдерінің  тарихи  сабақтастығы  мәселесін  зерттеу 
жайында бірер сӛз //  Қазақ  тіл білімі  мен тҥркітану  мәселелері: халықаралық  ғылыми-тәжірибелік конференция 
материалдары. – Алматы, 2007. – Б. 157-160. 
2 Жиекбаева  А.Б.  Қазақ  тіліндегі  араб,  парсы  сӛздерінің  терминденуі.  Филология  ғылымдарының  кандидаты 
ғылыми дәрежесін алу ҥшін дайындаған диссертация. - Алматы, 2010. 
3 Айдаров Т. Қазақ тілінің лексикалық ерекшеліктері. – Алматы: Мектеп, 1975. – 175-б. 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Молодой ученый. Поиски. Проблемы. Исследования», №1(7), 2016 г. 
49 
4 Қинаятҧлы З. Қазақ мемлекеті және Жошы ҧлысы. – Астана: Елорда, 2004 ж., – 150-б. 
5 Рҥстемов Л.З. Қазіргі қазақ тіліндегі араб, парсы кірме сӛздері. - Алматы: Ғылым, 1982. – 45-б. 
6 Сыздықова Р. Яссауи «хикметтерінің» тілі. – Алматы: Сӛздік-Словарь, 2004. – 552 бет. 
7 Сельчук Муалла, Чожук егитиминде дини мотивтер, - Анкара, 1991 (2-басылым). 
8 Әл-Хафни Абдулмуним, Муғжаму мусталахатис-суфия, Каир, 1980. 
9 Хасан әш-Шарқауи, Муғжаму әлфазис-суфия, Каир, 1987 
10  Ибн Араби, Истилахатус-суфия, - Каир, 1357. 
11  Әл-Хафни, Муғжам, - 106-б. 
12  Баранов Х.К. Арабско-русский словарь. - М., 1958. 
 
Резюме 
Сафуллина Н.Т. – магистрантка 2 курса КазНПУ им. Абая, по специальности 6М01117 – «Казахский язык и 
литература», Научный руководитель: Амиржанова Н.С. – к.ф.н., старший преподователь КазНПУ им. Абая 
Арабизмы в Диуани Хикмет 
В статье рассматриваются сведения о религиозных терминах на арабском языке, которые встречаются в памятни-
ке письменности Кожа Ахмета Иасауи «Диуани хикмет» (Книга мудрости). «Диуани хикмет» является произведени-
ем, где встречается много религиозно-суфийских терминов. В  связи с этим  большая  часть  слов, встречающихся в 
«Диуани хикмет» заимствованы с арабского и персидского языков. Арабские и персидские термины, часто встреча-
ющиеся  в  произведениях  караханидского  периода  написаны  в  «Диуани  хикмет».  Значительную  часть  словарного 
фонда  рукописи  составляют  слова,  заимствованные  с  арабского  и  персидского  языков.  Бесспорно,  что  арабские  и 
персидские  слова  широко  применяются  и  занимают  особое  место  в  истории  тюркских  языков.  Так  как  «Диуани 
хикмет» является религиозным трудом, здесь встречается много арабизма и фарсизма. В данной статье речь идет об 
определении состава религиозных терминов памятника письменности средневековья «Диуани хикмет» и их месте в 
современной литературе. 
Ключевые слова: книга мудрости, традиции хикмет, суфийское учение, словарный запас (фонд), заимствован-
ные слова, религиозные термины 
 
Summary 
Nazgul Safullina – 2
th 
course master spesiality of Kazakh language and literature, Scientific supervisor: 
Amirzhanova N.S. – c.ph.s., senior teacher KazNPU named after Abai  
Arabisms in Diuani Hikmet 
In the article information is examined about religious terms in Arabic language, that meet in the monument of the written 
language Skin of Akhmeta Yassaui "Diuani khikmet" (Book of wisdom). "Diuani khikmet" is work, where many religiously-
sufi terms are. In this connection greater part of words  meeting in "Diuani khikmet" adopted from the Arabic and Persian 
languages.  Arabic  and  Persian  terms  often  meeting  in  works  of  karakhanidsky  period  written  in  "Diuani  khikmet". 
Considerable part of dictionary fund of  manuscript is  made by the  words adopted  from the  Arabic and Persian languages. 
Indisputably, that the Arabic and Persian words are widely used and occupy the special place in history of turkic languages. 
Because  "Diuani  khikmet"  is  religious  labour,  here  is  much  arabism  and  farsizm.  In  this  article  the  question  is  about 
determination of composition of religious terms of monument of the written language of middle ages of "Diuani khikmet" and 
their place in modern literature. 
Keywords: book of wisdom, tradition of khikmet, sufi studies, vocabulary (fund), loan-words, religious terms 
 
ӘОЖ 81.23 
 
ҚИМЫЛДЫҢ СОЗЫЛЫҢҚЫ ТӘСІЛІ 
 
Г.А. Оразова – Абай ат. ҚазҦПУ, Филология институтының 2-курс магистранты, 
Ғылыми жетекшісі: ф.ғ.к., аға оқытушы Ж.Қоқанова 
 
Бҧл мақалада қазақ тіл біліміндегі қимылдың созылыңқы тәсілінің жасалуының ерекшеліктері нақты мысалдар 
арқылы  талданды.  Қимылдың  ӛту  сипаты  етістіктің  дербес  грамматикалық  категориясы  ретінде  тҥркітануда  және 
қазақ тіл білімінде ХХ ғасырдың екінші жартысында ғана танылса да, қимылдың жасалуындағы тҥрлі ерекшеліктер 
тҥркі тілдерін зерттеушілердің назарына ертеден-ақ ілінген. 
Кілт сӛздер: қимылдың (амалдың) ӛту сипаты категориясы, қимылдың (амалдың) ӛту фазасы, созылыңқы сыпат 
 
Созылыңқы қимыл тәсілі. Кҥнделікті ӛмірде қимыл тҥрлі тәсілдермен жасалады, тілде қимылдың 
жасалуы  тҥрлі  тәсілдер  арқылы  беріледі.  Мысалы,  Кӛзі  шырадай  жанып,  біраз  әл  жинағандай  болды. 
Әккі кӛкжал дыбысын білдірмей, жер бауырлап, жылжып келе жатыр екен (Ш.Мҧртаза). Сӛйттім де, 
ызаға  шыдай  алмай,  айқай  салып  далаға  атып  шықтым  (Қ.Жҧмаділов).  Манап  суды  уыстап  Сараға 
қарай шашып-шашып жіберді (Б.Нҧржекеев). 

Абай атындағы ҚазҦПУ-нің Хабаршысы, «Жас ғалым. Ізденістер. Мәселелер. Зерттеулер» сериясы, №1(7), 2016 ж. 
50 
Осы мысалдардағы етістіктердегі қимылдар әртҥрлі жасалған. Мысалы, жинағандай болды дегенде 
белгілі бір қимылдың орындалмағандығы, яғни жасандылық сипаты байқалады. Жылжып келе жатыр 
дегенде іс-қимылдың әлі де болып жатқандығын білдіреді. Атып шықтым дегенде қимылдың кҥтпеген 
жерден, кенеттен, тез арада болғанын білдіріп тҧр. Шашып-шашып жіберді дегенде қимылдың батыл 
әрі қысқа жасалуын білдірген.  
Қимылдың  жасалуындағы  осындай  алуан  тҥрлі  ерекшеліктерді  дәлме-дәл  кӛрсететін  қазақ  тілінің 
грамматикалық қҧрылысындағы арнайы категорияны Н.Оралбаева қимылдың өту сипаты категориясы 
деп атайды [1;257]. 
Қимылдың  жасалуындағы  ерекшеліктерді,  оның  ӛту  шегін  білдіретін  қазақ  тілінің  грамматикалық 
қҧрылысындағы арнайы категориясы бар. Ол – қимылдың ӛту сипаты категориясы. Бҧл категория орыс 
тіл білімінде «способ протекания действия» терминімен берілсе, тҥркологияда «категория протекания 
действия» деген термин қолданылады. 
Қимылдың ӛту сипаты етістіктің дербес грамматикалық категориясы ретінде тҥркітануда және қазақ 
тіл білімінде ХХ ғасырдың екінші жартысында ғана танылса да, қимылдың жасалуындағы тҥрлі ерекше-
ліктер тҥркі тілдерін зерттеушілердің назарына ертеден-ақ ілінген. Оны А.Н. Кононовтың «Грамматика 
языка  тюркских  рунических  памятников  VІІ-ІХ  вв.»,  (Л.,  1980,  255  с.),  И.Гигановтың  «Грамматика 
татарского языка» (Санкт-Петербург, 1801. – 188 с.), В.А. Гордлевскийдің «Грамматика турецкого языка» 
(Избранные сочинения.  –  М., 1961., – 358 с.),  А.Н.  Кононовтың  «Грамматика современного  узбекского 
литературного языка» (М. –Л., 1960. – 449 с.) атты еңбектерінен байқауға болады. 
Қазақ  ғалымдарының  ішінде  қимылдың  жасалуындағы  тҥрлі  ерекшеліктерді  білдіретін  кейбір 
тҧлғалардың қызметіне алғаш кӛңіл аударған А.Байтҧрсынҧлы болды. «Тіл қҧрал» атты еңбегінде қазіргі 
кезде қимыл тәсілін білдіретін кӛрсеткіш ретінде танылған -ғыла жҧрнағының қызметін дҥркінді етіс, -
ыңқыра  жҧрнағының  қызметін  ӛсіңкі  етіс  деп  атаған.  Аталған  тҧлғаларға  берген  анықтамасынан 
ғалымның  олардың  қызметін  дҧрыс  ажырата  алғандығын  байқаймыз.  Мысалы,  «Дҥркінді  етіс  дейміз  – 
қайта-қайта істелетін істі: хат жазғыладым, мылтық атқыладым [2;233]. Яғни, ғалымның дҥркінді етіс деп 
отырғаны қимылдың қайталануы болды. 
Қазақ тіліндегі қимылдың жасалуындағы тҥрлі ерекшеліктерді білдіру жайлы профессор Қ. Жҧбанов 
айтқан пікірлер де әлі кҥнге ӛз қҧндылығын жойған жоқ. Ғалым «Қазақ тілі жӛніндегі зерттеулер» атты 
еңбегінде келе жатыр – кҥрделі кӛмекші етістігінің қимылдың басталуын кӛрсету ҥшін, ал бара жатыр – 
кҥрделі кӛмекші етістігі жалғасуын, ҥдеуін білдіру ҥшін қолданылатынын кӛрсетеді [3;89]. 
Қазақ тілі білімінде қимылдың ӛту сипаты категориясына жеке анықтама беріп, оны сыпат категория-
сы  деп  атап,  оның  ӛту  кезеңдеріне  жекелей  тоқталған  ғалым  –  Ы.Маманов.  Профессор  М.Оразов 
қимылдың  ӛту  сипаты  категориясына  қатысты  ойларын  кең  тҥрде  «Етістік»  деген  атпен  жарық  кӛрген 
еңбегінде баяндайды. М.Оразов амалдың (қимылдың) ӛту фазасын 4 тҥрге бӛліп қарайды, ал қимылдың 
тәсілдерін 17 топқа бӛледі [4;67]. 
Профессор А.Ысқақов 1974 жылы шыққан «Қазіргі қазақ тілі» атты оқулыққа етістіктің аналитикалық 
форманттарын кіргізген болатын. Онда амалдың ӛту сипаты категориясы да енгізілген. 
А.Ысқақов:  «Тіліміздің  етістік  формалары  жҥйесіндегі  ӛзіне  лайық  ерекше  мазмҧны  мен  арнаулы 
морфемалары  (кӛрсеткіштері)  бар  грамматикалық  қҧбылыс  амалдың  ӛту  сипаты  категориясы  деп 
аталады» [5;289], – деп анықтама бере келіп, бҧл категорияның кӛрсеткіштері екі тәсіл арқылы жасалады 
дейді.Олар: синтетикалық тәсіл арқылы және аналитикалық форманттар. Алғашқы тәсіл арқылы жасала-
тын  кӛрсеткіштерге  мынадай  жҧрнақтарды  жатқызады:  «1)-ла  (-ле,  -да,  -де,  -та,  -те)  жҧрнағы  ӛзі 
жалғанған  тҥбір  етістіктің  лексикалық  мағынасына  амалдың  ҥсті-ҥстіне  еселеніп,  жиі  орындалуын 
білдіретін реңк қосады». Бҧл қатарға тӛмендегі жҧрнақтарды қосады: -қыла (-кіле, -ғыла, -гіле); -мала (-
меле, -бала, -беле, -пала, -пеле); -ғышта (-қышта, -кіште, -гіште); -ыңқыра (-іңкіре, -ңқыра, -ңкіре); -
ымсыра( -імсіре, -мсыра). 
Ал  аналитикалық  форманттардың  кӛптігін  айта  келіп,  мына  форманттарға  тоқталған:  -п  таста,  -п 
жібер, -а қой, -а кет, -а қал, -п ал, -п бер, -п отыр, -а түс, -ған бол, -ғалы отыр, -ғалы жатыр, -п кеп 
жібер,  -п  кеп  қал,  т.б.Аналитикалық  форманттарды  тарихи  тҧрғыдан  шығу  нҧсқасын  ҥшке  бӛлген:  1. 
Кӛсемшенің  -ып  (-іп,  -п)  және  -а  (-е,  -й)жҧрнақтары  мен  толымды  кӛмекші  етістіктерден  қҧралатын 
форманттар. 
Қазақ тіл білімінде қимылдың ӛту сипатының етістіктің ӛз алдына дербес грамматикалық категориясы 
екенін дәлелдеп, ғылыми-теориялық негізін кӛрсетіп берген – профессор Н.Оралбаева.  
Біз  де  зерттеу  жҧмысымызда  қимылдың  ӛту  сипаты  категориясы  туралы  жоғарыда  атап  ӛткен 
ғалымдардың зерттеулеріне сҥйене отырып, созылыңқы тәсілге тоқталуды жӛн кӛрдік. 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Молодой ученый. Поиски. Проблемы. Исследования», №1(7), 2016 г. 
51 
Қимылдың жасалуының ҧзаққа созылуы – тілде бар қҧбылыс. Созылыңқы қимыл тәсілі тек тҥркітану 
ғылымында  ғана  емес,  қазақ  тіл  білімінде  де  ғылыми  тҧрғыдан  дәлелденген.  Қимылдың  ӛту  сипаты 
категориясының созылыңқы тәсілінің аналитикалық және синтетикалық тәсілдер арқылы жасалуы Ы.Е. 
Маманов,  Н.Оралбаева,  Қ.Мҧхамади,  Қ.Бибеков,  А.Ысқақов  және  С.М.  Маралбаеваның  еңбектерін-де 
кӛрініс тапқан.  
Қазақ тіліндегі қимылдың созылыңқы тәсілі туралы зерттеген – С.Маралбаева. Ол -п тҧр, -п жҥр, - п 

жүктеу/скачать 4,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: