Абжанов талғат сагидоллаұЛЫ
жүктеу/скачать 10,14 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 2.2 Жер қабаты құрылысының, құрамының және негізгі жерлердің қасиеттерінің сипаттамасы
2 АСТАНА ҚАЛАСЫНЫҢ ТАБИҒИ - КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ СИПАТТАМАСЫ 2.1 Экологиялық - ландшафтты ортаның топырақ түзгіштік факторы және жағдайы Астана қаласының географиялық жағдайының қатаң, контитентальды өзгермелі және климаты тұрақсыз екендігін көрсетеді. Қысы тұрақты қар жамылғысы жататын суық және ұзақ. Жазы салыстырмалы түрде қарағанда қысқа, бірақ ыстық және қатты буланған кезде аз атмосфералы жауын- шашынды. Климатының қатты контитенентальдығы, маңызды сулы хауыздар шекараларының ұзақтығы мен Орта Азия шөлді және жартылай шөлді аудандарына және Сібір полярлық областарына жақын орналасқандығына байланысты. Басқа да аудан климатынын әсер ететін маңызды факторы оның жоғары қысымды орталықтың жақындығы, соның нәтижесінде осы территорияда циклонға қарсы ауа райы тәртібі орнығады. Осындайдан, қыста төмен температура, ұйытқымалы желдер, мерзімсіз жылылық басталады. Астана қ. температурасының тәртібі тәуліктік және орта айлық ауа температурасының шұғыл ауыспалылығымен сипатталады. Ең суық қантар, ақпан айлары болып табылса, ең ыстық айларға мауысым және шілде айлары жатады. Жоғарғы және абсолютті төмен көрсеткіші ауа мен топырақ температурасының үлкен амплитуда серпінімен анықталады [125,б.20;126,б.20;127,б.20]. Ауаның жылдық орташа температурасы нольден жоғары 1,4ºС. Орташа тәуліктік жылы ауа температурасы ұзақтығы 0ºС жоғары 193 күн құраса, ал 5ºС жоғары температура 167 күнді құрайды. Вегетациялық (өсімдіктердің өсіп-өну және даму кезеңі) және аязсыз кезеңдерде арасындағы үзіліс жылы сүйгіш өсімдіктерге дамуына теріс әсерін тигізеді, өйткені, олар вегетациялық кезеңнің бастапқы және соңғы қауіпті суықтарына кезігеді. Ортажылдық жоғарғы абсолюттік минимум минус 53,6ºС, ал абсалюттік максимум – 41,6ºС (1 кесте). Жылдық жауын-шашын саны 307 мм, айлық минимум – 113 мм, максимум 780 мм (2 кесте). Қатты, сұйық және аралас жауын-шашын жыл бойғы күндер саны барлығы 117 күн. Қатты жауын-шашын күндер максимумы желтоқсан және қантар айларына келеді (3 кесте). Тұрақсыз ылғалдану жауын-шашынның аз мөлшерде түсуінен ғана болмай, сонымен қатар, ауа ылғалдылығының төмендігіне байланысты болады. Салыстырмалы ауа ылғалдылығы 68% құрайды (4 кесте). Салыстырмалы ауа ылғалдылығының көптігі қыс айлары, азы – жаз айларында болады. Вегетациялық кезеңде құрғақ ауа жылы ағынға - аңызаққа әкеледі, бұл өсімдіктердің өсуіне теріс әсер етеді. Астана қ., сонымен қатар Ақмола облыстарының барлық аймақтарында жыл бойы жалғасып тұратын, жел эрозиясы қатты дамыған. Көбіне осы желдер едәуір қатты желге айналды (5 кесте). 32 Кесте 1 - Ауа температурасының орташа көрсеткіштері Кесте 2 – Жауын шашындардың орташа көрсеткіштері Ай Абсолюттік минимум Орташа минимум Орташа Орташа максимум Абсолюттік максимум Қаңтар -51.6 [1893] -19.3 -15.0 -10.5 3.4 [2002] Ақпан -48.9 [1895] -19.7 -15.2 -10.3 4.8 [2007] Наурыз -38.0 [1930] -13.3 -8.8 -4.1 22.1 1944] Сәуір -27.7 [1913] 0.2 5.1 10.7 30.0 [200] Мамыр -10.8 [1969] 7.2 13.3 19.7 35.7 [1961] Маусым -1.5 [1971] 12.9 19.3 25.7 40.1 [1936] Шілде 2.3 [1936] 15.1 20.9 27.0 41.6 [1936] Тамыз -2.2 [1929] 12.0 18.1 24.5 41.0 [2005] Қыркүйек -8.2 [1933] 64 12.1 18.5 36.2 [1945] Қазан -25.3 [1914] -0. 3.7 8.9 26.7 [2004] Қараша -39.2 [1953] -10.0 -6.3 -2.3 18.5 [1931] Желтоқсан -43.5 [1929] -16.1 -12.0 -7.9 4.5 [2008] Жылдық -51.6 [1893] -2.0 3.1 8.5 41.6 [1936] Ай Орташа 1 айлық минимум 1 айлық максимум 1 тәулік максимум Қаңтар 18 0 [1932] 110 [1928] 35 [1928] Ақпан 14 0 [1891] 153 [1892] 35 [1930] Наурыз 14 0 [1891] 192 [1930] 36 [1930] Сәуір 22 0 [1891] 63 [1978] 26 [1919] Мамыр 34 0 [1891] 84 [1945] 3 [1968] Маусым 36 0 [1891] 119 [1999] 37 [1916] Шілде 49 0 [1891] 157 [1969] 86 [1972] Тамыз 29 0 [1891] 165 [1962] 77 [1962] Қыркүйек 22 0 [1891] 89 [1952] 50 [1952] Қазан 26 0 [1891] 71 [1995] 25 [1995] Қараша 23 0 [1891] 57 [1984] 31 [1915] Желтоқсан 20 0 [1891] 56 [1991] 15 [1957] Жылдық 307 113 1951] 780 [1892] 86 [1976] Жел бағыты жыл мезгілдерімен өзгеріп тұрады. Суық уақытта желдер оңтүстік батыс және оңтүстік бағыттарға сай қатты дауылдар мен бұрқасындарды туғызады. 33 Кесте 3 – Қатты және аралас жауын - шашынды күндердің саны Кесте 4 – Ауа ылғалдылығы, % Кесте 5 – Жел жылдамдығы, % Салтақтанудың азық түліктері батыстан Оралдың өндірістік мекемелерінен, шығыста Теміртаудан, оңтүстік шығыста Қарағандыдан, ал оңтүстікте Аралдың тұзды ағынынан келеді (6 кесте). Жаздың күні жел эрозиясы процестерінің дамуы мен құрылымының бұзылуына, егінді көкжиектің қағырлануына әкелетін, тозаңды дауылдарды тудыратын солтүстік шығыс және солтүстік бағытты желдері орын алады. Кесте 6 – Желдің түрлі бағытта қайталануы, % Солтүстік батыс бағытындағы желдер Орал өнеркәсіптік аймағынан ластану өнімдерін әкеледі. Жыл бойы сипатталатын территория интенсивті суық солтүстік батыс арктикалық басып кірулерге, сонымен қатар оңтүстікті жылы ауа массаларының әсеріне шалдығады. Нәтижесінде көктемде және күзде уақытынан бұрынғы аяздар, кенет суықтар мен қардың жаууы, қыста кенеттен жылып кетуі белгіленеді. Бұның бәрі өсімдіктің дамуына негативті әсер етеді. Жауын – шашын түрлері I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Жыл Қатты 20 17 14 3 0.2 0 0 0 0.3 5 12 18 90 Аралас 2 2 4 3 1 0 0 0.1 0.7 5 6 3 27 Қаң Ақп Наур Сәу Мам Мау Шіл Там Қыр Қаз Қар Жел Жыл 80 79 82 68 53 51 56 57 57 72 82 80 68 Қаң Ақп Наур Сәу Мам Мау Шіл Там Қыр Қаз Қар Жел Жыл 4.4 4.2 4.0 4.1 3.9 3.4 3.2 3.1 3.5 4.1 4.2 4.0 3.8 Бағыт Қаң Ақп Нау Сәу Мам Мау Шіл Там Қыр Қаз Қар Жел Жыл С 1 3 3 6 9 11 13 13 7 5 3 3 6 СШ 9 14 14 11 14 15 17 15 11 8 7 7 12 Ш 8 8 12 14 13 14 13 11 10 8 7 7 10 ОШ 13 11 12 13 10 12 11 11 13 11 13 16 12 О 22 18 15 13 10 9 7 9 12 15 19 23 14 ОБ 30 27 22 17 16 13 8 10 18 25 26 28 20 Б 14 14 16 16 17 14 14 16 18 20 20 14 16 СБ 2 3 5 9 11 11 15 14 11 7 4 3 8 штиль 4 5 5 4 5 6 5 6 5 3 3 5 5 34 Қала территориясында антропогенді әсер ету нәтижесінде ылғалдың булану сипаты, беткі қабаттың қызуы өзгереді. Мұның бәрі тұзданып кетуіне, сортаңдануына және жерлердің гидроморфтануына әсер етеді. Жалпы берілген территорияның климаты қала құрылысы мен көгалдандыруды қиындататын қатал, дискомфортты. Атмосфералық жауын шашындарды таралуы және саны бойынша, олардың жылумен қатынасы бойынша вегетациялық кезең бойында бұл жағдайлар сүрек бұталы көшеттерге табиғи жағдайларда дұрыс өсуіне мүмкіндік бермейді, тек құрғақшылыққа тұрақты сүрек бұталы өсімдіктер ғана өсе алады. Кесте 7 - Бұлттылық, балл Астана қаласы Тенгиз құрғақ далалы толқынды жазықты физика- географиялық аймақтың солтүстік шығыс шетінде орналасқан. Астана қаласының климаты қатал, тез континентальды, тұрақсыз. Қысы суық және ұзақ, беткі қабаты тұрақты. Жазы айтарлықтай қысқа, бірақ күшті булану кезінде шамалы атмосфералық жауын шашынмен өте ыстық келеді. Желдік режимі қатты. Топырақты климатты жағдайлар мұнда өсімдіктердің өсуіне жол бермейді. Бұл зона көшеттерді эффективті күтуін қамтамасыз ету кезінде жасанды орман өсіретін зона. Геоморфология-гидрохимиялық жағдайлар біртекті емес және күрделі. Беткі қабаттардың бес түрі анықталған: денудациялы цокольды (сопочно увалистый) жазықтар, күрделенген денудациялы (останцы) және түрлі төмендеулер, жайылма жазық далалы, аллювиалды беткі қабаттар. Қаланың оң жағалауында беткі қабаттардың көлбеулері солтүстік шығыстан оңтүстік батыс және оңтүстікке: солтүстік жағалауында оңтүстік шығыстан, оңтүстіктен солтүстікке және солтүстік батысқа. Жалпы бұлттылығы ашық күндері орташа жылдығы 46, бұлтты күндері - 175, түнеріңкі күндері - 145. Ашық күндердің төмен бұлттылығында - 161, бұлтты күндер - 161, түнеріңкі күндер - 44 (7, 8 кесте). Кесте 8 – Ашық, бұлтты, түнеріңкі күндер саны Ай Қаң Ақп Наур Сәу Мам Мау Шіл Там Қы р Қаз Қар Же л Жыл Жалпы 7.0 6.6 6.5 6.4 6.2 6.0 5.9 5.6 5.8 7.0 73 7.0 6.4 Төмен 3.4 2.6 3.4 3.0 2.9 2.8 3.1 2.8 2.8 4.2 4.7 4.1 3.3 Ай аттары Қаң Ақп Нау Сәу Мам Мау Шіл Там Қыр Қаз Қар Жел Жыл Жалпы құбылмалы ашық 3 4 5 4 4 4 3 4 5 3 3 4 46 құбылмалы 12 12 12 15 16 18 20 20 15 13 11 11 175 бұлтты 15 12 14 12 11 9 8 7 10 15 16 16 145 Төменгі құбылмалы ашық 14 15 15 15 15 13 12 14 15 12 9 12 161 құбылмалы 13 10 11 12 14 16 18 16 12 13 13 13 161 бұлтты 4 3 5 3 2 1 1 1 2 7 8 7 44 35 2.2 Жер қабаты құрылысының, құрамының және негізгі жерлердің қасиеттерінің сипаттамасы Жыл бойы ораша күндер саны жаңбыр бойынша 99 күн, қар бойынша - 113 күн, желді дауыл бойынша 3 күн. Мамыр, маусым, шілде, тамыз, қыркүйек, қазандағы жауын шашынның максималды саны (9 кесте) көрсетілген. Кесте 9 – Түрлі құбылыстары бар күндер саны Құбылыс- тар Айы Жыл I II III IV V VI VII VIII IX X XI XI Жаңбыр 2 2 6 9 13 1 12 11 0 11 8 4 99 Қар 20 18 18 6 1 0.04 0 0.1 0.9 10 18 21 113 Тұман 2 2 6 3 0.3 0.2 0.5 0.6 0.5 2 5 4 26 Найзағай 0 0 0.04 0.7 3 6 8 4 0.8 0.08 0.04 0.2 23 Шық 0 0 0.2 8 10 8 10 13 9 5 0.3 0 64 Қырау 19 19 21 13 2 0.08 0 0.04 3 13 17 16 123 Бұрқасын 6 3 0. 0.1 0 0 0 0 0.7 3 5 25 Жаяу борасын 10 10 5 0.6 0 0 0 0 0 0.6 4 8 39 Көк тайғақ 1 1 2 0.7 0.04 0 0 0 0.2 0.8 3 3 12 Боз қырау 9 8 11 1 0 0 0 0 0 0.9 7 10 47 Шаңды дауыл 0 0.08 0 0.08 0.7 1 0.5 0.4 0.2 0.08 0 0.04 3 Беткі қаббаттың құрғауы тым әлсіз. Қала территориясындағы топырақ сулары салыстырмалы тереңдікке жатпайды: 0.5 тен 5.0 м дейін, минералданудың тереңдігі мен дәрежесі тұщыдан тұздыға дейін өте өзгереді. Бұл жергілікті су тірегінің жату тереңдігінің өзгеруімен байланысты. Қала құрылысы беткі қабатты және топырақты сулардың режимінің бұзылуын, беткі қабаттың батуын, гидроморфизмнің күшеюін, екіншілік тұздануын және топырақ пен жерлердің карбонатталуын тудырады. Топырақты құрамы әр түрлі: тамырлы тұқымдардың күштілігі аз қиыршықты элювиядан және мезозойлы шұбар түсті суға айналады, рельефтың жоғарылатылған формаларында жиі тұздалған саз балшықтар: су бөлгіш жазықтықтарда саздақтардың, құмдардың, саз балшықтардың қатпарлануынан Есіл өзенінің жайылмасында әр түрлі шұбар түсті және балшықты қордаларға дейін кездеседі. Тегістелген кеңістіктердегі өсімдіктер жалбыз, бетеге, селеулі және басқа да шөптесін өсімдіктер қосындысы бар екені келтірілген. Шалғынды түрлі шөптесін өсімдіктер өзен жазықтықтарында, көл шұңқырларында кездеседі. Езілген өсімдік жамылғысы кермегі бар бетеге, бұталары сирек өсетін сортаңдарда бақыланады. Қаланың селитебті бөлігінде табиғи қабық бұзылған, түрлі техногенді жабындармен алмастырылған. Жасыл объектілердің саны, әсіресе жалпы 36 қолдану категориясы Астана қаласының бір тұрғыны үшін жеткіліксіз. Жасыл объектілердің тұрақтылығы мен сәнділігі тым жоғары емес. Жоғарғы жыртылған көкжиектегі қарашірік құрамының сенімді аралығы ауыр сазбалшықты түр өзгешелігінде 2.87+0.30%, орташа сазбалшықты - 2.28+0.16 %, жеңіл сазбалшықты - 1.79+0.21% құрайды. Профиль бойынша төменірек оның азаюы байқалады. Профильдің қарашірікті бөлігінде қара каштанды жеңіл сазбалшықты топырақтар, орташа сазбалшықтыда 17,96 19,45 мг-экв/100 г топырақ, ауыр сазбалшықтыда 22,50 -24,10 мг-экв/100 г топырақ. Алмасу негіздерінің сомасын орналастыру түйіршік метрлік құраммен және қарашірік құрамымен сәйкестендіріледі, жоғарғы мәні жеңіл сазбалшықты және құмдақты түр өзгешеліктерімен белгіленеді. Сипатталып жатқан жерлердің негізгі құрамында кальций көп. Алмасу натрийінің құрамы 3% аспайды, ол химиялық сортаңдықтың жоқтығын білдіреді. Кальций карбонаты орташа алғанда 41 см тереңдікте белгіленеді. Олардың максимумы ВСК көкжиегінде кездесіп, 2,66-5,91% құрамын құрайды. Топырақты ерітіндінің реакциясы бейтарап және әлсіз сілтілі. Қара каштанды кәдімгі күштілігі аз жерлер барлық профиль бойынша тұздалмаған және суда еритін тұздардың сомасы 0,1% аспайды. 0-170 см қабатында тұздану жоқ. Бұл жерлердің тұқымдалу деңгейі жоғарғы көкжиекте 41-44 баллдан (орташадан төмен), СВК көкжиегінде 21-27 (төмен) баллға дейін өзгереді. Қабатты 0-100 см құнарлануының орташа өлшенген өлшемі 35 (33-39) балл аралығында (орта деңгейінен төмен) болады. Қара каштанды карбонатты терең сортаңдалған күштілігі аз орташа сазбалшықты жерлер Астана қаласының қолданбалы жерлерінің территориясында шамалы ауданды қамтиды. Жерлер беткі қабатта ауыр сазбалшықтармен және карбонатты саздақтармен қалыптасқан ұлғайтылған су бөлінгіш жазықтықтарда құралады. Тұз қышқылынан жоғары қайнауымен сипатталады. Карбонаттар балқыған дақтар түрінде ВА көкжиегінде көрінеді. Профиль тілдік жүйемен белгіленеді. Топырақты профиль 95-105 см тереңдікте тез еритін тұздармен тұздалған. Суда еритін тұздардың сомасы 0-80 см аралығында 0.1% аспайды, 95-105 см тереңдікте 1.19% жететін күшті сульфатты тұздалу байқалады. Тез еритін тұздардан басқа әрдайым гипс кездеседі. Суда еритін тұздардың қалу тереңдігі бойынша терең сортаңдалған, шартты орманға жарамды жерлер тобына жатады. Қара каштанды карбонатты сортаң күштілігі орташа жерлер карбонатты жабынды немесе шұбар түсті карбонатты мезозойлық саздақта қалыптасады. Қарашірік көкжиегінің күштілігі 36 см құрайды. Профильдің қабаттасуынан, жоғары қайнауы белгілері бойынша берілген жерлер өзінің карбонатты аналогтарымен ұқсас. Сонымен қатар олардың көптеген ерекшеліктері бар. Оларға профильдің үлкен қалыңдығы және беткі қабаттың үйінділігін негіздейтін сызаттылық сипаттары тән. Профильдің (0-56-74 см) қарашірік бөлігі сулы физикалық қасиеттері қанағаттанарлық: бөлшектілігі және ылғал сіңіргіштігі жақсы, су сіңіргіштігі жақсыдан қанағаттанарлыққа 37 дейін. Барлық профиль бойынша топырақты ерітіндінің реакциясы сілтілік. Профиль бойынша карбонаттар біркелкі орналаспайды: жоғарғы көкжиекте СаСО 3 құрамы 1.27% құрайды, төменге қарай жоғарылай отырып В көкжиегінде өзінің максимумына жетеді. Натрий сульфаттының тұздануы 55- 150 см тереңдікте байқалады. Тұздануы 55 см тереңдесе орташа дәреже болады, тереңдеген сайын жер массасының тамырына жету тұзданудың әсерінен шектейді. Жалпы осы тұқым жері профилінің құнарлығы 26 (22-33) балл деңгейінде. Орманға жарамдылығы бойынша бұл шартты және шектеулі орманға жарамды жерлер. Қара каштанды сортаң күштілігі аз жерлер негізінде аз толқынды жазықтықтардың жоғары нысандары бойынша қалыптасқан. Морфология бойынша жоғарыдағы қара каштанды күштілігі аз жерлермен сәйкес және тез еритін тұздардың болуымен ерекшеленеді. Топырақ түзуші тұқымдар ретінде төрттік сазбалшықтар, балшықтар және мезозойлық тұзданған балшықтар қызмет етеді. Түйіршік метрлік құрамы бойынша топырақтар жеңіл сазбалшықтыдан жеңіл балшықтыға дейін кездеседі. Оларда ұсақ және орташа құм фракцияларының көп болуымен, орташа алғанда ұсақ құм немесе фракцияларының ауыр және жеңіл сазбалшықты түр өзгешелігімен сипатталады. Көкжиектер бойынша фракцияларды орналастыру салыстырмалы біркелкі. Биоаккумуляциялар, қарашірік жинақтары орташа сазбалшықты түр өзгешелігінде 0-42 см, ауыр саз балшықтыларда 0-40 см, жеңіл саз балшықтыларда 0-50 см. А көкжиегіндегі қарашірік саны 1,14%, жеңіл саз балшықты түр өзгешеліктерінде - 2,77% дейін, ауыр саз балшықтыларда тереңдеген сайын кемиді. Қара каштанды сортаң күштілігі аз топырақтар 30-80 см қабатында тез еритін тұздардың болуымен сипатталады, тұздану дәрежесі сульфатты, хлоридті сульфатты, хлоридті тип кезінде әлсізден орташаға дейін. 150-200 см тереңдікте тұзданудың күшті дәрежесі байқалуы мүмкін. Қара каштанды сортаң топырақтардың ең төменгі құнарлығы 16 балл көкжиегінде белгіленеді, жоғарғысы А көкжиегінде -30-38 балл. Топырақ профилінің құнарлығы 26 (22-23) балл аралығында өзгеріп тұрады. Орманға жарамдылығы бойынша бұл топырақтар шартты және шектеулі орманға жарамдылыққа жатады. Қара каштанды сортаң топырақтар аз толқынды жазықтықтардың төменгі нысандарында шамалы таралған. Сары күрең тұздалған ауыр сортаңдарда қалыптасады. Генетикалық көкжиектерінің күштілігі, қарашірігінің құрамы және оның профиль бойымен таралуы бойынша олар қара каштанды сортаң күштілігі аз топырақтарға жақын, бірақ 0-30 см қабатында суда еритін тұздардың жоғарғы құрамымен ерекшеленеді. Натрий 1% төмен, бұл сортаңдылықтың жоқтығын білдіреді. Тереңдікте 50-106 см қарашірік жиналуы мен сілтілігінің жоғарылауының төмендеу зонасы белгіленеді. Топырақ ерітіндісінің реакциясы жоғарғы қарашірікті көкжиекте (рН 7.77) әлсіз сілтіліден топырақ түзуші тұқымда (рН 9.34) күшті сілтіліге дейін болады. Қабатында 0-30 см хлоридті түрден төмен хлоридті сульфатты түрдің әлсіз тұздануы белгіленеді. 38 Құнарланудың орташа өлшенген мәні 0-200 см қабатында, құнарланудың төменгі дәрежесіне сәйкес 16 (11-22) балл аралығында болады. Орман өсіру сапасы бойынша қара каштанды сортаң жерлер шартты орманға аз тұздану кезінде жатады және орманға жарамсыз тұзданудың күшті, орташа дәрежесі анықталған. Қара каштанды толық дамымаған топырақтар, жазықтықтардың ұсақшоқыларының аралығында кездеседі. Шоқылардың тегістелген шыңдарында және дөңес беткейлерде дамиды. Топырақ түзуші тұқымдар шамалы тереңдікте төселген тамырлы тұқымдары элювиалды, делювиалды күштілігі аз шөгінділер ретінде қызмет етеді. Қара каштанды толық дамымаған топырақтар өзінің морфологиялық құрылысы бойынша жазықтық жағдайларында дамитын аз дамыған қара каштанды топырақтан жақсы дамығанға дейін ауыспалы болып табылады. Қара каштанды толық дамымаған топырақтар қысқарған профильмен, қарашірік көкжиегінің күштілігімен, скелетті бөлшектердің жоғарғы құрамымен, бірақ көкжиекке анық дифференциясымен сипатталады. Барлық топырақты профильдің күштілігі 40-80 см құрайды. Карбонаттар көбінесе ВА және ВС көкжиектерінің төменгі бөлігінде шығады. Қара каштанды аз дамыған топырақтар, топырақты профилінің (40 см дейін) күштілігінің аздығымен және оның өте әлсіз дифференциясымен ерекшеленеді. Аз дамыған және толық дамымаған топырақтардың механикалық құрамы қалыптасатын тұқымдардың өнімдерінің желдетілуімен негізделген. Ұсақ жерлердің құрамы ауыр, орташа және жеңіл сортаңдалған. Жерлер тұздалмаған, тұздардың сомасы 0.05%. Аз дамыған топырақтардың құнарлығы төмен, толық дамымағандыкі орташа деңгейден төмен. Қара каштанды күшті шайылған жерлерінің таралуы шектелген. Олар бөренелер сайларында және мая жылғаларында қалыптасқан. Күшті шайылған жерлерде шайылудың қарашірікті көкжиегінде топырақты массаның түсі топырақ түзуші тұқымға жақын. Профильдің құрылысы келесідей: ВА-ВСк-Ск. Механикалық құрамы бойынша жеңіл сортаңды түр өзгешеліктері белгіленген. Қабаты 11% және 0-20 см жоғарылықта қарашіріктің саны тереңдеген сайын кеми береді. Калий мен фосфордың қозғалмалы формаларының құрамы өте төмен. Топырақтың негізгі құрамында кальций (70-80%), магний (11-28%) өзгеріп тұрады. Натрий мөлшері 1% төмен. Топырақ ерітіндісінің реакциясы сілтілік, топырақ түзуші тұқымда сілтілігі күшті (рН 8.94), сүректі бұталы өсімдіктердің тамырларының езілуін тудыруы мүмкін. Топырақты профиль тез еритін тұздардан шайылған. 0-100 см қабаттағы бонитеттің орташа өлшенген баллы 12 балл. Сүрек бұталы алқаағаштарын отырғызу кезінде міндетті түрде органикалық және минералды тыңайтқыштарды енгізумен жеке отырғызу орындарын құру қажет. Шалғынды каштанды топырақтар каштанды зоналардың жартылай гидроморфты топырақтары болып табылады. Астана қаласының территориясында шалғынды каштанды топырақтардың арасында шалғынды каштанды (беткі қабаттың ылғалдануы) және күштілігі аз шалғынды каштанды, күштілігі аз топырақтар беткі қабаттың ылғалдану жағдайында интразоналық шалғынды далалық өсімдіктерден қалыптасады. 39 Шалғынды каштанды карбонатты сортаңды күштілігі аз топырақтар өзінің морфологиялық белгілері бойынша қара каштанды және карбонатты сортаңды топырақтармен сәйкес келеді. Түйіршікті метрлік құрамы бойынша жеңіл балшықты және ерекшелігі қарашіріктің құрамының көптігіне әкеледі. Тұздану 30-80 см қабатында белгіленеді. Топырақ түзуші тұқымдар, топырақты сулардың тереңдігі мен минералдану дәрежесіне байланысты шалғынды каштанды топырақтардың арасындағы ылғалдану ерекшелігінен келесі тұқымдар шығады: кәдімгі, карбонатты, карбонатты сортаңды, сортаңды, ашытылған, жуылған. Шалғынды каштанды кәдімгі топырақтар далалық табақшаларда, жылғаларда, ұсақшоқыларда, аралық төмендеулерде, үлкен қамалдардағы салыстырмалы төмендетілген микро рельефті және жайылмалық терресаларда қалыптасады. Қара каштанды топырақтардан қатты сырлылығымен және қарашірікті көкжиегінің күштілігімен ерекшеленеді. Астана қаласын көгалдандыруға арналған топырақтардың жағымсыз қасиеттеріне тұздану, сортаңдану, топырақ суларының жақын деңгейі мен олардың минералдануы, әлсіз сорғыту және т.б. жатады. Шалғынды каштанды карбонатты күштілігі орташа және аз топырақтар кәдімгі тұқымдардан беткі қабатта қайнаумен, қарашірік көкжиегінің аз күштілігімен, жырық және нығыздалуымен ерекшеленеді. Олар фосфор құрамының төменділігімен және ортаның сілтілігіне байланысты шектеулі және шартты орманға жарамды топырақтарға жатады. Шалғынды каштанды карбонатты сортаң топырақтар, шалғынды каштанды карбонатты топырақтардан 30-80 см қабатындағы тез еритін тұздардың жинағының болуымен ерекшеленеді. Жайылма топырақтар Есіл өзенінің жайылмасында дамыған және тасқынды сулармен ретті (жыл сайын болуы шартты емес) толуымен және алювия жаңа қабаттарының беткі қабатындағы қалдықпен сипатталады. Бұл процесстер алювиалды топырақтардың құрылысының спецификалық белгілерін, олардың су режимі мен жалпы генезисінің ерекшелігімен негізделген. Ылғалдану режиміне, топырақ суларының минералдануына байланысты топырақ түзуші тұқымдар мен қалыптасу шарттарының ерекшелігінен жайылмалы шалғынды каштанды топырақтардың келесі тұқымдары белгіленеді: кәдімгі, карбонатты, сортаңдау, жерқоймалық қарашірікті көкжиекті сортаңдар, сортаңды. Жайылмалы шалғынды каштанды топырақтар негізінен орталық бөлігінде тұщы және аз минералданған топырақ суларының беткі қабатына жақын жату жағдайында қабатты тұздалмаған бөліктерде түрлі шөпті өсімдіктердің астында жатады. Шалғынды батпақты каштанды тұздалмаған және тұздалған топырақтар Астана қаласының территориясында кең таралған. Терең төмендеулер бойынша Астана қаласының территориясында әлсіз жыртылғандар кездеседі. Терең төмендеулер бойынша жазықтықтарда әлсіз жыртылғандар кездеседі. Олардың қалыптасуы топырақ суларының (1-1,5 м.) жерлерде жатуымен, кейде беткі 40 қабат суларымен қабысуымен жүзеге асады. Топырақ түзуші тұқымдар ретінде түрлі генезисті батпақтар мен саздақтар қызмет етеді. Шалғынды батпақты топырақтардың құрылысы келесідей: O-A-BA-BCg- Cg. Көкжиектерге деген дифференциалды нақтыланған. Профильдің жоғарғы бөлігінде 4-10 см күштілігі бар (жартылай шымтезекті қабат), өсімдіктің жартылай бөлінген қалдықтарынан тұратын қара немесе сұр түсті О көкжиегінен алынады. Төменірек күштілігі 12-30 см, қара сұр түсті, татты дақтары және темір тотықтары бар А көкжиегі жатады. ВА көкжиегіне ауысу баяу өтеді. ВС көкжиегі қоңырқай түсті, нығыздалған. Түйіршікті метрлік құрамы батпақты және ауыр саздақты келеді. Шалғынды батпақты тұздалған топырақтар 0-80 см қабатта тез еритін тұздардың болуымен сипатталады. Алқаағаштарын құру кезінде жырту құрылғысы мен ылғал сүйгіштерді, тұз тұрақты өсімдіктерді отырғызу қажет. Батпақты каштанды топырақтар рельефтің төменгі жақтарында – құрғап жатқан көлдердің түптерінде кездеседі. Алқаағаштарын құру кезінде жырту құрылғысы бар тамырлы мелиорация және ылғалсүйгіш дақылдардың отырғызылуы қажет. Зерттелген территориялардағы сортаңдар барлық жерде кездеседі және кең таралған. Механикалық құрамы бойынша ауыр және тұздалған топырақ түзуші тұқымдарда жиі қалыптасады. Қалыптасу жағдайларына байланысты сортаңдар үш түрге бөлінеді: автоморфты, жартылай гидроморфты және гидроморфты. Миф бойынша барлық сортаңдарға профильдің ильдік фракция мен физикалық батпақ профилі бойынша түрлі орналастыруымен байланысты сыры, құрылысы, қосылуы бойынша көкжиектерге тез дифференциялануы болып табылады. Шалғынды каштанды сортаңдардың профилі көкжиектерге жақсы дифференцирленген. Профильдің құрылысы каштанды және сортаң болып келеді. Тез еритін тұздардың жату тереңдігі иллювиалды көкжиекпен тығыз байланысты. Шалғынды каштанды сортаңдар минералды топырақ суларының жақын (1-3 м.) жатуы және беткі қабат ағымы есебінен ылғалдануы жағдайында тұздалған тұқымдарда қалыптасады. Шалғынды сортаңдарда тұздың құрамы және оларды профиль бойынша таралуы көкжиегінің күштілігімен сәйкестендіреді. Тұздардың ең көп мөлшері қыртысты сортаңдардың 0-30 см қабатында белгіленеді. Профиль бойынша төмендерде тұздардың құрамы өте жоғары. Шалғынды сортаңдар тұздану дәрежесінің жоғарылығымен, физикалық қасиетінің нашарлығымен, топырақ суларының күшті минералдарының жақын жатуымен байланысты қиын сіңірілетін жерлерге жатады. Сортаңның барлық түрінің құнарлығы төмен. Ол нашар сулы физикалық қасиеттермен, тұзданумен, ортаның сілтілік реакциясымен шектеулі. Урбземдер – бұл қалалық жағдайда антропогендік әсерден қалыптасқан топырақтар. Қалалық топырақтардың табиғилықтардан негізгі айырмашылығы «урбик» топырақты көкжиегінің болуы, жоғарғы топырақта көкжиектердің кесілуі немесе араласуы болып табылады. Кәдімгі урбаземдер техногенді қабаттың бетінде шамалы күштілігі бар, төменіректе табиғи топырақ толығымен өзінің профилінің құрылысын сақтап қалуымен сипатталады. 41 Жоғарғы көкжиекте қиыршық тас, асфальт, бетон, шыны және темір бөлшектері бар. Топырақты профильде барлық генетикалық көкжиектер олардың қосылуының еш бұзылуынсыз толық сақталып қалған. Олардың құнарлығы табиғи жинақылығымен анықталады. Жағымды физика-химиялық қасиеттері және қатты ластануының болмауы кезінде олар ұсынылған ағаштардың көгалдануы үшін үлкен қызығушылық тудырады. Шашылатын урбаземдер күшті техногенді қабатпен және табиғи топырақтардың профилінің төменгі бөлігінің сақталуымен сипатталады. Техногенді қабаттардың түсі жағылған, техногенді массаның құрамы мен сырына тәуелді. Топырақты профильде сыры мен күштілігі бойынша әр түрлі жасанды туындылардың қабаттары қабысады. Шашылатын урбаземдер табиғи топырақтардың профиль қалдығымен, кейде тіпті темір бетонды конструкциялармен және сырылған ғимараттардың фундаменттерімен төселеді. Шашылған топырақты профильдің күштілігі ауысып отырады: ондаған сантиметрден бір метрге дейін және одан да көп, рельеф күрделілігіне, сіңу уақытына және территорияны қолдану түріне тәуелді. Шашылған урбаземдер профилі көбінесе антропогенді қосылулардың болуымен сипатталады. Қарашірік құрамы 50-80 см тереңдікте бірталай болып қала береді- 2%, құнарлығы жоғарғы көкжиекте 45 баллдан Cs көкжиегінен 14 дейін өзгереді. Кесілген урбаземдер кең таралмаған және жерлердің жоғарғы көкжиектері толық немесе бөлшектеп алынбаған нысандарда белгіленген және қалған профилінің беткі қабатында ары қарайғы өсіруі топырақтық масса есебінен жүргізілмеген. Осылайша, Астана қаласының жер қабығы өте күрделі, әртекті және көгалдандыру жүргізуге қиын. Орманға жарамсыз жерлер көп, ал орман жарамдылары шектеулі. Экологиялық климаттық мәліметтердің анализі зоналар бойынша табиғи өсімдіктер ауданның климаттық ерекшеліктеріне сәйкес екендігін көрсетеді. Қала жерлері сулы физикалық қасиеттермен және ағаш және бұталы өсімдіктердің өсуіне жарамдылығымен сипатталады. |