«Адамант баласы құндылыққа мүдделі әрі мұқтаж» тұжырымына өз көзқарасызды дәлелдеп жазыңыз

Әлихан Бөкейхановтың «Тірі болсам, қазаққа қызмет қылмай қоймаймын» деген сөзін нақты дәлелдер арқылы талдап жазыңыз

жүктеу/скачать 238,58 Kb. бет 46/48 Дата 09.06.2023 өлшемі 238,58 Kb. #100071

47. Әлихан Бөкейхановтың «Тірі болсам, қазаққа қызмет қылмай қоймаймын» деген сөзін нақты дәлелдер арқылы талдап жазыңыз. «Тірі болсам, хан баласында қазақтың хақысы бар еді, қазаққа қызмет қылмай қоймаймын» деген Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан қазаққа қызмет етудің, халыққа қызмет етудің хас үлгісін көрсетіп кеткен қайраткер. Сертке адалдықтың, антқа беріктіктің, ұлт алдындағы жауапкершілік жүгін қара нардай көтере білудің үлгісін үйретіп кеткен тұлға. Қазақ «қылыш үстінде серт жүрмейді» десе де, жаны оққа байлаулы шақта да сертінен танбады. Аса көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері Ә.Бөкейханның саяси маңызды тұжырымы – тәуелсіздік жолында қарудың күшіне емес, білімнің күшіне сену болатын. Өзі адал қызмет етуге серт берген қазақты ұлттық тәуелсіздікке бастайтын жол – заман талабына сай ұлттық мәдениет қалыптастыру, қазақ қоғамын еуропалық деңгейге жеткізу деп сенді. Ол осы мұрат жолында аянбай еңбек етті, ғылымда, оқу-ағарту саласында, мәдениет мәселелерінде, саясатта осы ұстанымынан айнымады.  Әлихан Бөкейханның «қазаққа қылған қыз­ме­тіне» көз жүгіртсек, ұшан-теңіз мұхиттай, кең шалқар даладай түгесілмес еңбекті көреміз. Бірқатарын ғана санамалап өтсек, ол ормантанушы, экономист, мал шаруашылығын зерттеуді ғылыми жолға қойған тұлға, тарихшы, ­этнограф, әдебиеттанушы, аудармашы, ­публицист ретінде қазақтың саяси-әлеуметтік, мәдени-рухани тарихында өшпес із қалдырған жан. Алаш идеясын, Алаш мүд­десін жеткізген Әлихан ­Бөкей­хан: «Қазақтың байырғы ­же­рін қазақтар ғылым мен техникаға сүйеніп толық игер­мейінше, жер жекеменшікке де, қоныстанушыларға да беріл­мейді... Оның әрбір түйір тасы қазақтың өңіріне түйме ­болып қадалу керек... Қазақтың ­же­рінде өндірілген бір уыс жүн сол мемлекеттің азаматтарының үстіне тоқыма болып киілуі керек» деген сөзі осы күні де жанымызға жақын екенін несіне жасырайық? Біз осы нөмірде сұхбатын жариялап отырған алаштанушы ғалым, академик Мәмбет Қойгелді Әлихан Бөкейхан есімі ХХ ғасырдағы өзге ұлт көсемдерімен қатар аталатын тұлға дейді. Ал Парламент Мәжілісінің депутаты Берік Әбдіғалиұлы Әлихан есімін ұлықтау үшін әр ауыл, аудандардағы көшеге оның атын беруіміз керек екенін айтады. Қазаққа қызмет еткен Әлихан Бөкейханға біздің қызметіміз сол – оның ұлттық идеясын жалғасты­руымыз ғой. Күні кеше ғана қазақ жұрты «Әли­ханның есімімен аудан аты аталатын болды» деп сүйіншілей хабар таратты. Аудан емес, одан да зорына есімін беру тұлғаның тақиясына тар келмес еді, ол күн де алыс емес шығар... Кү­рес­кер­лік са­рын, ру­ха­ни са­бақ­тас­тық бір шы­ғар­ма­дан бір шы­ғар­ма­ға көш­кен сай­ын үзіл­мей үн­де­сіп, жал­ға­сып жа­та­ды. «Өмір­зая» ро­ма­нын­да­ғы Ая­ған бей­не­сі ар­қы­лы жи­ыр­ма­сын­шы ға­сыр­да­ғы қа­зақ хал­қы­ның ба­сы­нан өт­кен ұлт­тық тра­ге­дия су­рет­кер­лік ше­бер­лік­пен кө­рі­ніс тап­қан. Тұяғы­нан қан сор­ға­ла­ған жырт­қыш, зы­миян қо­ғам­ның отар­шыл­дық сұр­қия сая­са­ты­ның ас­та­рын ба­тыл әш­ке­ре­лей­ді. Ая­ған­ның ба­сы­нан өт­кен оқи­ға­лар­ды су­рет­тей оты­рып, сол кез­де­гі қо­ғам­дық ор­та­ны, тағ­ды­ры тәл­кек­ке түс­кен ұлт қа­сі­ре­тін, ха­лық­тың ая­ныш­ты жағ­дай­ын жай­ып са­ла­ды. Ая­ған­ның қа­сі­ре­ті – ұлт қа­сі­ре­ті. Лаж­сыз­дық, ба­сың­ды тау­ға ұр­саң да, түк шы­ға­ра ал­май­тын ша­ра­сыз­дық ұлт ба­сы­на түс­кен ау­ыр бұ­ғау­дың бұл­жыт­пас, мой­ын бұр­ғыз­бас сал­ма­ғы­нан еді. Сол зіл­мау­ыр бұ­ғау­ды сіл­кіп тас­тай ал­май, ке­ше­гі Алаш арыс­та­ры да мы­нау жа­рық жал­ған­ның есі­гін соң­ғы рет ыш­қы­на бір теу­іп, жан қи­ып ке­те бар­ған бо­ла­тын. Ая­ған да сол кеп­ті ки­іп, фә­ни дү­ние қор­лы­ғы­на ерік­сіз мо­йын­сұ­нып, ба­қи­лық­қа ат­та­на­ды. Мі­не, «Өмір­зая» ро­ма­ны – ке­ше ға­на ба­сы­мыз­дан өт­кен күр­де­лі өмір­дің ай­на­сы. Ро­ман­ды оқу үс­тін­де сол Ая­ған ғұ­мыр кеш­кен қо­ғам­да өзің де бір­ге жүр­ге­нің­ді се­зін­ген­де жа­ның түрші­ге­ді. Ойға қа­ла­сың, өзі­ңе-өзің сұ­рақ қоя­сың. Жа­зу­шы оқыр­ма­нын тол­ған­дыр­ған­да ға­на, ой сал­ған­да ға­на өз мақ­са­ты­на же­те­ді. Бұл тұр­ғы­дан ал­ған­да, Бақ­қо­жа – өз мақ­са­ты­на да, мұ­ра­ты­на да жет­кен жа­зу­шы. Өйт­ке­ні Бақ­қо­жа – өз за­ма­ны­ның жа­зу­шы­сы. Қа­лам­гер­дің ең үл­кен ба­қы­ты да сон­да. Ар­тын­да өл­мес мұ­ра­сы бар­да, қа­лың ел, өсер ұр­пақ бар­да Бақ­қо­жа­ның есі­гі мәң­гі жа­был­май­ды. Ол хал­қы­мен бір­ге жа­сай бе­ре­ді. Бақ­қо­жа­дай асыл ер­дің ру­хы қа­шан­да көп­тің жү­ре­гін­де, кө­ңіл­дің тө­рін­де, өмір­дің өрін­де! Сондықтан ешкім бел шешіп, бұл жүйеге қарсы тұра алмайтын. Тәуелсіздік алғаннан кейін бұл кезең «тоталитарлық дәуір» деп атала бастады. Баққожа Мұқайдың «Өмірзая» романы сол кезеңдегі ұлттық мұрамызды тарихи шындық тұрғысынан қорғауға бар күш-жігерін аямаған екі адамның ауыр тағдыры арқылы дәуір шындығын танытады. Роман «Өмірзая» деп тегін аталып тұрған жоқ. Өмірзая – босқа өткен уақыт, ал сол уақыт ішінде құрбандық ғұмыр деген астарлы мағына жатыр. Шығарма сюжеті Кеңес өкіметінің таптаурын жүйесі мен ондағы құлдық санаға қарсы тұрған бас кейіпкер – тарих ғылымының кандидаты 35 жастағы Аяған Қуатов пен оның ұстазы – профессор Алдияр Ақпанұлы айналасында өрбиді. Оқиға мың тоғыз жүз сексенінші жылдарды қамтиды. Алдияр Ақпанұлы Кеңес өкіметі кезінде тыйым салынған тақырып Кенесары хан туралы еңбек жазады. Оның шәкірті Аяған да осы жолды әрі жалғап, Кенесары ұлы Сыздық төретуралы көлемді зерттеу жұмысын жүргізеді. Аяған – ұстазы сияқты адал тарихшы ғана емес, адамды бағалай білетін мейірімді, адамгершілігі мол, ақылды жан, тағы қыры – қызбалығы. Ғалым әділетсіздікке шыдамайды, шындық жолынан тайқымай өмір сүргісі келеді. Оның қайырымы мол адам екенін роман басталған беттен-ақ көруге болады. Аяған – профессор туралы ойлайтын да, жаны ашитын да, іздейтін де жалғыз адам. Алдиярдың ұлы Сыздық ішімдікке салынып кеткендіктен, әкесіне мүлде қарамайды.Профессордың ресми саясатқа қайшы Кенесары туралы зерттеу еңбегі халыққа жат деп жарияланып, жала жабылып, қудалауға ұшырап, психологиялық орасан зор қысым көрген атақты ғалым сал ауруына ұшырайды. Ал оның шәкіртіне жабылған жала романда былай суреттеледі: «Аяған Қуатов мемлекетке қарсы, өмір бойы орыс халқын ұнатпаған, оларды аяусыз қырған Сыздық Кенесарин туралы мадақ мақала жазған. Ол орыс пен қазақ халқының арасына от жағу үшін Сыздық сұлтан туралы мақаласын орысшаға аудартып, көбейтіп, жасырын таратқан. Пиғылы жат, ойы бөтен адам. «Кеңес үкіметінің Ауғанстанға әскер апаруы – үлкен қателік. Бұл ерікті елді күшпен басып алу» деген. Ауғанстандағы соғысқа қарсы үнқағаз таратқан. Мағжан Жұмабаев сияқты халық жауының өлеңдерін студенттер арасында насихаттаған.Кеңес үкіметі басшыларының беделіне нұқсан келтіретін анекдоттар құрастырған. Сібір аймағын бағындырған атақты батыр Ермакты студенттерге қанқұйлы қарақшы деп дәлелдеуге тырысқан. Ұлтшыл, сенімсіз адам. Жоғарғы оқу орнында қызмет істеуіне болмайды» т.б. Осылайша, Аяған тып-тыныш істеп жүрген қызметінен қуылып кетті. Алдияр Ақпанұлынан іргесін аулақ салып, ректордың ыңғайына көніп, сол кісінің дегенімен қимылдаса, ұрттап ішіп, шайқап төгіп жүрмес пе еді. Бастаған ісінің арты жақсы аяқталмасын біле тұра, сүйекке бітті қыңырлығына басып, ағысқа қарсы жүзді. Жоғарыдан келген тапсырманы әдейі қисайта салды. Шындықты іздеп, ең ақыры сол адамның алдына баратынын білсе, емтихан тапсырған қызына жақсы баға қойып, жақсы атқа ие болар ма еді?! жүктеу/скачать 238,58 Kb. Достарыңызбен бөлісу: