140
ҚТТС жағдай сөзін былай анықтайды: 1. Хал-ахуал, тұрмыс-жай; 2.
Нақтылы жай-күй, қалып; 2. Кездейсоқ оқиға, іс; 4. Оқиға желісіндегі бір сәт,
кез; 5. Қолайлы мүмкіндік, ыңғайлы жай-күй [89]. «Қазақша-орысша сөздік»
авторлары бұл сөзді 1. положение; обстоятельство; ситуация [149, 261] деп
аударады. Ал С.И Ожегов пен Н.Ю. Шведованың сөздігінде [150, 109] ситуация
– совокупность обстоятельств, положение, обстановка деп берілген.
Лексикографиялық анықтамалардың, біздің ойымызша, соңғысындағы жағдай
сөзі прецеденттілік құбылысына қатысты тіркеске түсе алады, себебі
прецедентті жағдай адамзат өмірінде үнемі болып жататын, алуан түрлі
белгілер жиынтығынан тұратын, субъективті коннотацияға ие жай-күй.
Әлемдік көркем әдебиетте суреттелетін прецедентті жағдайлардың
көпшілігі барлық халықтардың тіршілік-болмысына тән, ортақ болып келеді.
Тек олардың вербалдануы сол халықтардың тарихи-әлеуметтік, діни-
конфессиялық, саяси-географиялық, тіпті шаруашылық жай-жағдаяттарымен
байланысты болады. Мұндай идеалды деп есептелетін прецедентті жағдайлар
адам болмысының әр қырымен байланысты болып келеді де, қалың көпшіліктің
тілдік жадында сакральді мәтіндер (Құран, Библия, Евангелие), мифология,
ауыз әдебиеті, көркем шығармалар арқылы аса эмоционалды, бейнелі болып
қалыптасады. Мәселен, У. Шекспирдің Офелиясының өлімі ағылшын және
орыс тілді әдебиетте сұлулық – қызғаныш - өлім прецедентті жағдайы ретінде
бірнеше шығармада суреттеледі. Прецедентті жағдайлар вербалданатын
құбылыс болғандықтан, интертекстуалды парадигмаға кіретін интертекстер бұл
жағдайдың тек бір атрибутивті белгісін жаңғыртып, өзектендіру арқылы жаңа
мәтіннің
концептуалды-мазмұндық
ақпарын
байытып,
толықтырады.
Прецедентті жағдайға қатысты негізгі концептіні автор өзінің жеке түйсінуімен
толықтыруы нәтижесінде сол концептінің перифериялық аймағы кеңейіп, оның
динамикалылық сипаты айқындала түседі. Прецедентті жағдайлар көбінесе
түрлі символдар арқылы көрінеді: адамдар арасындағы қарым-қатынасқа,
адалдыққа түскен дақ, селкеулік – қызыл алма (Ә. Кекілбаев); адам жанындағы
беймазалық, ішкі қайшылық – бархан, самолет (О. Бөкеев); ғұмыры ерте
үзілген қыз бала – гүл, қызғалдақ (М. Мақатаев, А. Әлім).
Қазақ халқының жалпыұлттық
Достарыңызбен бөлісу: