Адамзат дамуыныњ єр кезењі ѓылым мен мєдениеттіњ, єдебиеттіњ ќалыптасуы,µркендеуі, зерттелуі туралы µзіндік пікірлерімен ерекшеленіп, жања баѓыттар, жања танымдыќ аппарат пен жања терминология тудырып отыратыны белгілі
ит сөзінің өрісіне кіретін иттік, төбет, бұралқы
жүктеу/скачать 2,63 Mb. Pdf көрінісі
|
Adilova korkem matin
| ит
сөзінің өрісіне кіретін иттік, төбет, бұралқы лексемаларын байқауға болады. Автордың субъективті көзқарасын «Ит» лексика-семантикалық өрісіне кіретін сөздердің лексикографиялық дефинициясы танытады: төбет – 1. үлкен арлан ит; 2. Ауыс. Көбінесе «жексұрын», «оңбаған» деген мағынада ұнатпаған ер адамдарға айтылатын сөз [89, 227]; бұралқы – 1. Қаңғыған, иесіз ит; 2. Ауыс. Сырттан келген адам, кірме [89, 537]. Өлеңде жағымсыз мәнді сөздер арқылы иттік концептін құрайтын тірек мағыналарды көрсетеді: айлалы, кенеттен, күтпеген жерден жасалатын жамандық - әдіс ойлап дәл ұрып, дөп тебетін ит; жамандық атаулы жалғыз болмайтыны – көп төбет, сан ит, шұбайы келіп аунаған бұралқылар; ешқандай ерекшелігі жоқ, істеген ісі ұсақ – ұйқысы бар, қызыл көз, күйкі, шұбар төбеттер. Өлең мен эпиграфтағы төбет сөздері айқын қайшылықта, солай бола тұрса да Есенғали тосын қорытынды жасайды. Алғашқы шумақтарда аталып өткен тентектік, еркелік орнына келген салқынқанды бейжайлықты ол Олжас итімен байланыстырады және оны өзі ашық түрде көрсетеді: Түгі де жоқ – тек қана ұйқысы бар, Төбеттер көп – Қызыл көз, күйкі, шұбар, Тиіспеймін бұл күнде біріне де – Кім біледі, ол Олжастың «Иті» шығар. Иттікті жек көретін, онымен бала кезінен жаны қас ақын көзқарасының өзгеру уақыты, яғни текст континуумы сол кезде-ақ және бұл күнде сөздерімен берілген. Ақынның ит пен иттікті ажыратуынан О. Сүлейменовке деген ілтипат, құрметті байқаймыз. Мұның өзі қаламгердің өз алдындағы мәтінге эталон ретінде қарағанының дәлелі. Осы интертекстік парадигмаға кіретін жоғарыда аталған екі өлеңнің талданған мәтіндермен байланысы имплицитті түрде. С. Ақсұңқарұлының Ре по зи то ри й Ка рГ У 142 «Қасқырдың монологі» өлеңіндегі иттік пен тағылықтың қарама-қарсы қойылуын түсіну үшін концептінің жоғарыда көрсетіліп кеткен белгілеріне қоса, әлеуметтік-тарихи вертикал контекске жүгіну керек болады, яғни түркі халықтарының шығу тегі туралы аңыздарды еске түсіру қажет. Ақын контексінде иттік концептінің авторлық-дара коннотациясы, интерпретациясы байқалады. Бұл ит сөзінің семантикасындағы энантиосемияға байланысты туындайтынын және ит лексемасының парадигматикалық қатынастары аңыздардағы қасқыр, бөрі сөздерін контекске енгізетінін дәлелдеп көрелік. Жалпы, ит лексемасы өз семантикасында қарама-қарсы коннотация ұштастыратыны белгілі. Оның жағымды, жағымсыз реңкін контекске қарай даралап, көркем шығармада стильдік қажеттілікке орай пайдалану қаламгерлер шығармашылығында жиі кездеседі. Бұл заңды да, себебі тек «мәтінде ғана ұлттың мәдени-филологиялық құбылысы: оның ділі, оның сезімдерінің, дағдыларының, тұрмыстағы әдеттерінің, бағаларының, қабылдауларының ерекшеліктері көрсетіледі. Ұлттық рухани мәдениеттің континуумы аса айқын және ашық түрде көркем әдебиет мәтіндерінде байқалады» [151, 55]. Қасқыр, бөрі барлық халықтар үшін универсалды мифологема, түркі тілдес халықтар үшін оның орны тіпті ерекше, себебі түркі халықтарының пайда болуы туралы аңыздар арқылы бөрі, қасқыр қаншығы түркілердің арғы бабасы, арғы анасы деген ұғым береді. Л.Н. Гумилев: «... алайда қасқыр атауының түркілер үшін VI ғасырда зор маңызы болды. Қытай авторлары «түркі ханы» мен «қасқыр» ұғымдарын синоним деп санайды, сірә, олар түркі хандарының өз көзқарастарына сүйенетін сияқты» [152, 23] дей келіп, Бичурин (Иакинф) деректеріне сүйене отырып, бағзыдан келе жатқан екі аңыз түркілердің шығу тегін ұрғашы қасқырмен байланыстыратынын, түркі туларында алтын басты бөрі бейнеленгенін көрсетеді. Ал көне қытай деректері бойынша «бөрі» сөзі «түркі хандарының гвардиясы» [153, 161] деген ұғымда да қолданылған екен, яғни бұл деректерден бөрі мықтылық, үстемдік, батырлық пен батылдық, тектілікпен мәндес екенін көруге болады. Осы ұғымдар табу мәнді бөрі образын тудырды деуге негіз бар. Алайда бөрі сөзінің семантикасында да, оның синонимі «қасқыр» лексемасында да әрі жағымды, әрі жағымсыз реңк байқалады. Бұл лексемалардың жағымды реңкін қазақ халқы антропонимдерде жүктеу/скачать 2,63 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|