145
Өлеңнің алғашқы шумақтарындағы патетика бірте-бірте солғындап,
өткенге күмән-шүба тудырып, соңғы шумақтарда халықтың бүгіні мен ертеңіне
алаңдаушылық пайда болады. Бұл орайда ақын өлең лексикасын өте сәтті
таңдап алған, динамизмі әр жол сайын үстемелене түсетін етістіктер тобы мен
экспрессивті-эмоционалды бояуы қанық сөздер
қасқырдың бейнесін шынайы
түрде бере алған. Жазба стильдегі етістіктер тобымен берілген іс-әрекет
ауызекі сөйлеу тілінде қолданылатын «қағынып» етістігімен айқындалуына
«қасқыр» сөзінің семантикасындағы энантиосемия негіз болғаны сөзсіз.
Семантикасындағы кумулятивті, коннотативті, генеративті қасиеттері арқылы
«тағы» сөзі тудыратын ассоциация оқырман ойына ежелгі дәуір сұлбасын
түсіреді.
Үшінші шумақта ақын өлең атауындағы қасқыр дәстүрлі сөз-образына
қарама-қарсы бейне ретінде «ит» сөзін енгізеді,
яғни ит лексемасының
семантикасындағы әлсіздік, бағыныштылық, көнбістік, тексіздік сияқты
семаларды келесі шумақтардағы күмән, шүбә, қорлану сезімдеріне апаратын
баспалдақ ретінде пайдаланады.
Төртінші, бесінші шумақтардағы әр сөз эмоционалды, экспрессивті.
«Қорлық – қарғысқа барабар» сентенциясындағы ауыр күйзеліс қасқыр –
бабалар апеллятиві мен графикалық тәсіл арқылы күшейген. Тек қазақ
ментальділігіне тән тек, ата тегі этнографизмдерінің семантикасында барлық
рухани
құндылықтар қамтылғандықтан, автор қынжылысының әсер-қуаты
ұлғая түседі.
Алтыншы шумақтағы пейоративті коннотациясы айқын ала төбет бейнесі
халық танымында ит туралы орныққан барлық негативті ақпарды көрсетеді.
Ақын «басына күн туу» фразеологизмін өзгертіп, халықтың қазіргісі мен
келешегіне сенімсіздікті, одан туындайтын шарасыздықты «күн туғаны ма
ақыры...» риторикалық сұрауымен вербалдайды.
Өлең соңындағы жау іші IV-V шумақтардағы «ит» сөзіне контекстік
синоним ретінде келіп,
ақын оқырман ойында қауіп, қатер туғызады.
«Дүрліктіреді» етістігінің семантикасындағы қауіп-қатер семалары ұлттық
ділден ажырап, жат көзқарас пен идеологияға бейімделген халықтың бұлдыр
болашағына уайымды көрсетеді.
Қаламгер апеллятивтерді қайталау арқылы өлең тақырыбына шығарылған
қасқыр – мықтылық, тектілік, қайсарлық – концептуалды орталығының
мазмұндық-астарлы ақпарына екпін түсіреді. Графикалық тәсілдерді – леп
белгісі, көп нүкте, қосарлы белгілерді – қолданумен автор өз ойына, айтар
идеясына ерекше назар аудартады. Соңғы екі
шумақ шегінде бір сұрақты
қайталау арқылы ақын сенімсіздікке, күнделікті күйкі болмысқа қарсылық
танытады, яғни халықтың өз болмыс-бітімін, ділін, рухани тектілігін,
жалпыадамзаттық құндылықтармен астасып жататын ерекшеліктерін сақтап
қалуға үндейді. Жалпы, С. Ақсұңқарұлының шығармашылығында «көк бөрі»
сөзі айрықша мәнді. 1988-2000 жылдардағы эссе-этюдтерінде қазақ қоғамын
кеулеген мақтаншақтық, кеудемсоқтық, дүбәралық, білімсіздік,
бір-бірін көре
алмаушылық сияқты әр алуан келеңсіздіктерді көрсете отырып, ұлт
Ре
по
зи
то
ри
й
Ка
рГ
У
146
зиялыларынан «көк бөрі» сөзінің семантикасында ғасырлар бойы халық санасы,
сезімі, танымы жинақтаған киелі қасиеттерді іздейді.
Ал осы ақынның келесі бір өлеңінде иттік тікелей аталмағанымен, ол
эмоционалды-экспрессивтілігі
айқын
номинативтермен
алмастырылған:
Достарыңызбен бөлісу: