«...Баранчуктің әкесі балта жүзін майырар емен көздігін кеше аямай көрсетіп еді, мана тағы байқады - әлі сол қалпы екен. Ол қақбас мойымай Шураның қолға тимесі Крейгель үшін дәл қазір, тайға таңба басқандай. Сонсоң да жарау төре мына баланың боркеміктігін біле тұра қышыған аузын тәк-тәктеп отыр. Бір асым етке құмартып лақ атқаннан гөрі лақты паналап құлжаны көздеген жақсы, деді Крейгель. Баранчуктің діңкесін, Төреханшылап, үндемей құртқанда Қазықұрттың кекілігін үркітіп маңырасын деп отыр» (272-б.).
Прецедентті айтылымдағы
қозы Крейгельдің ойында жан-жануарлардың
төлдерін атайтын лексика-семантикалық парадигма арқылы түрленіп,
актуалданып отырады:
шүрегей, уылдырық, лақ. Архисемасы «ұсақ, қолынан
ештеңе келмейтін» болғандықтан бұл сөздердің барлығын Сәруардың, Сәруар
сияқты орыс оқуын оқып, қалада қызмет етсе де, ұлттық, адамдық болмысын
жоғалтпаған жастардың сипаттамасы деуге болады. Өзі менсінбей, кемсітіп
отырса да, ондай жастардың жалпыадамзаттық, ұлттық құндылықтарды
ұстанып, намысын қолдан бермейтінін прецедентті айтылым арқылы сипаттап,
өз отандастарымен салыстырады:
«Балық басынан, бірақ көрер көзге ғана шіриді. Әйтпесе, бұларды балыққа балағанда, бұлар бауырынан, бауыр құрсағынан шірімек. Уылдырығынан, деді Крейгель. Есіне французша шүлдірлегенін әлі күнге қоя алмай жүрген жолдас-жораларын алып еді». Оқиғасы бір тәуліктен аз ғана асатын уақытта өтетін повесте мәтін түзуші,
яғни оқиға желісін дамытып отырған тілдік құрал прецедентті айтылым екенін
осы мысалдар-ақ дәлелдейді. Прецедентті айтылым еш өзгеріссіз немесе
трансформацияланып,
жеке
компоненттерінің
өзі
немесе
олардың
семантикалық парадигмасы арқылы мәтіндегі ойды, оқиғаны ілгері жылжытып,
дамытады. Сондықтан оқырман өз ойында екі мәтін семантикасын қатар қою,
салыстыру немесе қарсы қою нәтижесінде эмоционалды қуаты жоғары біртұтас
туындыны қалыптастырады.
Айта кету керек, бұл прецедентті айтылымның Г. Салықбай
трансформациясы эмоционалды әсері жағынан ерекше есте қалады:
Сөз бейнелі даналықты оқып әр, Ре
по
зи
то
ри
й
Ка
рГ
У
