Адамзат дамуыныњ єр кезењі ѓылым мен мєдениеттіњ, єдебиеттіњ ќалыптасуы,µркендеуі, зерттелуі туралы µзіндік пікірлерімен ерекшеленіп, жања баѓыттар, жања танымдыќ аппарат пен жања терминология тудырып отыратыны белгілі

45 
сатар еді-ау қуана. 
 
«Сатылады барлығы! 
Қарға күні, қаз мұңы!» - 
деп зарлайды бұзылған 
саксофонның зарлы үні. 

Аласұртқан жын құны 
қалталарға сүңгіді. 
Жұбатады біресе 
саксофонның мұңды үні. 
... Күн лайсаң, көргісіз. 
Білесіз ол жерді Сіз. 
Қара базар, саксофон... 
Әлде түсім... белгісіз. 
Элегиялық сарында жазылған өлеңде қара базардың күнделікті тірлігін 
ондағы барлық жайтты тізіп көрсету арқылы көз алдыңызға әкеледі. Қара базар 
мен саксофоншыны контраста алған ақын үшін қаңғыбас ит, лайсаң күн, лас 
қар, «мас сыны» тіркестерінің семантикалық салмағы ерекше. Жағымсыз мәні 
айқын бұл номинативтер қатары алдамшы, жалған өмірдің бейнесі болса, 
саксофоншы сол өмірдің бар қыр-сырын сол қалпында қабылдай, түсіне, кешіре
алар адам образын береді. Бұл орайда ақынның саксофонның үнін әр шумақ 
сайын ащы, зарлы, мұңды деп экспрессиясын төмендете беруінің де өзіндік 
қызметі барлығын есте ұстау керек, яғни адам көңілінің әр алуан 
бұлқыныстары меңзеледі. Осы өлеңнің ІІ шумағындағы «мас сыны» - аллюзивті 
элемент. Болмысымызға жат болса да, еліміздің әр аймағында ұлттық сипат 
беріп өткізіліп жүрген «Арулар сыны» мен «Жігіттер сынына» көптеген қыз-
жігіттер қатысатынын, олардың түр-сымбаты, киімі, ақыл-эрудициясы әр қилы 
болатынын еске алсақ, бұл интертекст өлең семантикасындағы жағымсыз 
модальділікті күшейте түсетіні сөзсіз. 
Сөздің лексикалық мағынасы қарама-қарсы мәнде қолданылып, жағымсыз 
коннотация тудырып, қаптап кеткен сындарды әжуалау десе де болады. Ақын 
контексіндегі саксофон сөзін реминисценция деп те қарастыра аламыз. Ол Ж. 
Жақыпбаевтың: 
Ана жақта: артистердің бақ, мұңы, 
Кісінеген саксофондар шаттығы.  
Мына жақта: қора-қопсы, ақ күшік,
Бар және бір ақыл-естің Ақ Гүлі деген жолдарын еске түсіреді, тек екі 
ақын контексі айқын қайшылықта: интертексте жағымсыз бағалауыштық 
реңкті сөздер болғанмен, жалпы контексте автордың саксофоншыға 
субъективті көзқарасында аяушылық, жаны ашу басым болса, претексте 
пейоративті эпитет ақынның наразылығын, қабылдамауын көрсетеді. Екі мәтін 
арасындағы байланысты көрсететін тағы бір лексикалық индикатор – Сіз 
есімдігі. Бұл сөз, біздіңше, коммуникация тұрғысынан екі жақты қарастырылуы 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

46 
тиіс: ақын, біріншіден, өзі претекст ретінде алып отырған өлең авторына қарата 
айтса, екіншіден, сол өлеңмен таныс қалың көпшіліктің тілдік, мәтіндік 
құзіретіне жүгінеді. 
Қорыта айтқанда, көркем шығармалардағы интертекстуалды элементтер 
мәтін түзуші, мәтін модальділігін құраушы қызмет атқарады. Реминисценция 
әдеби шығармаларда аз байқалса, аллюзия жиі ұшырасады. Реминисценциялар 
ұлттық және әлемдік әдебиетті еске алғызады. Аллюзиялар тақырыптық-
семантикалық тұрғыдан бірнеше топқа жіктеле алады: а) тарихи деректерге 
аллюзия; ә) саяси оқиғаларға ишара; б) әлеуметтік жағдайларға аллюзия; в) 
мәдени шараларға аллюзия; г) тұрмыс-тіршілікке қатысты аллюзиялар. 
1.2.3 Мәтін ішіндегі хаттар 
Мәтінге енгізіліп отырған мәтіндердің түпкі иесі кім немесе сөйлеу 
субъектісінің кім екендігіне байланысты интертекстуалдылықтың қандай екені 
анықталады. 
Бұл 
орайда 
И.В. 
Арнольд 
былай 
дейді: 
«Сыртқы 
интертексуалдылықта сөйлеу субъектісінің өзгеруі – реалды: цитата шынында 
басқа автордың қаламынан туған. Ал ішкі интертекстуалдылық (романға 
хаттардың, күнделіктердің, кейіпкерлердің әдеби шығармаларының т.б. 
келтірілуі) – шын мәнінде, жалған болады, себебі келтірінді элементтерді 
автордың өзі жазады» [8, 422]. 
Интертекстуалдылықтың бұл түрлері қазақ әдебиетіндегі көптеген 
шығармаларда кездеседі. 
ХХ ғасырдың 70-80- жылдарындағы қазақ әдеби үдерісінде өзіндік үнімен 
көрінген М. Мағауиннің әңгіме, повестерінде интертекстуалдылықтың әр түрі 
қолданылған. 
Қабылдау стилистикасы тұрғысынан қаламгердің «Алтыбақаннан соң», 
«Әйел махаббаты» әңгімелері мен «Қара қыз» повесіндегі ішкі және сыртқы 
интертекстердің қызметі ерекше, өйткені оқырман үшін бұл шығармалар 
құрылымындағы хаттар, цитаталардың әсер-қуаты мейлінше жоғары. 
«Алтыбақаннан соң» әңгімесінің сюжеттік желісі ауылға келген қонақ 
студент пен оқушы қыз Балқия арасындағы қарым-қатынасқа құрылған. 
Оқырманның көпке белгілі шығарманы өзінше интерпретациялауының бір 
көрінісі кейіпкер қыз Балқияның сөзінен байқалады. Ол «Қозы Көрпеш - Баян 
сұлу» жырының оқиғасын Семей өңіріндегі оронимдермен байланысты өзінше 
түсіндіреді: 
- Білем, - деді жігіт. – Апам айтқан. Айбас батыр Баянның аулын іздеп 
бара жатқанда, осы арада болдырған бір атын қалдырып кетіпті. 
- Дұрыс, - деді қыз. – «Қозы Көрпеш – Баян сұлуда» солай делінеді. Бірақ 

жүктеу/скачать 2,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: