Адамзат дамуыныњ єр кезењі ѓылым мен мєдениеттіњ, єдебиеттіњ ќалыптасуы,µркендеуі, зерттелуі туралы µзіндік пікірлерімен ерекшеленіп, жања баѓыттар, жања танымдыќ аппарат пен жања терминология тудырып отыратыны белгілі
Қастарының орта тұсы жоғары қарай сәл көтеріліп, оның ішкі дүниесінде
жүктеу/скачать 2,63 Mb. Pdf көрінісі
|
Әділова. Көркем мәтін. Цитация
| Қастарының орта тұсы жоғары қарай сәл көтеріліп, оның ішкі дүниесінде
пайда болған алғашқы сұрақтарды сыртқа сүйрелеп тұр. Ол жанар жаңалық ашудың аз-ақ алдында сияқты. Сол жаңалығын бір-біріне сәл ғана қиюласпай тұрған үлбіреген балаң еріндер келесі бір сәтте таң қалған үнмен баяндай жөнелетін секілді. Сұлулық пен пәктік пендешілік пен тіршіліктің ұсақ-түйегіне пайғамбар биіктігінен қарап тұр». Осы портретті Сәргел танымай қалса, Мәликенің сезімі таңғалудан бастап, өз өміріне қанағаттанбаушылыққа дейінгі аралықты қамтиды. Автор өз кейіпкерлерінің реакциясын дәл, толық көрсеткендіктен, оқырман олардың әрқайсысы туралы бұрыннан қалыптасқан пікірін, бағасын нақтылайды, толықтырады. Бір отбасындағы екі адамның кереғар көзқарастары, қақтығыс- тартыстары сұлулық, отбасы, жарастық сияқты жалпыадамзаттық құндылықтар туралы ойлануға жетелейді. М. Мағауиннің «Алтыбақаннан соң» әңгімесінде Балқияның әні вербалданып беріледі, бұл ән де қаламгердің ойынан шығарылып, оқиға желісіне енгізілген. Екі кейіпкер арасындағы сезімнің шырқау шегі және шешімі болып табылатын бұл ән олардың мүлдем кереғар полюстегі адамдар екенін танытады. Қосайдардың әнді тыңдағандағы және кейінгі реакцияларын көрсетуі арқылы автордың да өз кейіпкерлеріне көзқарасы аңғарылады. Соңғы үш мысалда вербалданған суреттер мен ән қаламгердің өз қиялының жемісі болғандықтан, ішкі интертекстуалдылық деп қарастырылады, яғни претекст реалды емес. Қарастырылған мысалдардың барлығы да автор сөзі мен бөгде сөздің өзара әрекеттесуі нәтижесінде көркем мәтіннің эстетикалық, эмоционалдық әсер-ықпалын арттырады, оқырманын ойландырады. Сонымен, көркем мәтіндердегі синкретті интертекстуалды байланыстар түрліше жүзеге асырылады. Синкретті интертекстуалдылыққа негіз болатын претекстерді көлеміне, реалдылығына, когнитивтік кеңістікке қатысына, жаңа мәтінге қабысу тәсіліне байланысты топтастыруға болады. Көлемі жағынан претекст ретінде тұтас шығарма, шығарма үзіндісі, таңбасы алынса, реалдылық тұрғысынан кейде мәдени кеңістікте нақты бар, ал кейде автор қиялынан туған картина, скульптура, музыка вербалданады. Когнитивтік кеңістікке қатысы бойынша әлемдік, ұлттық претекстер синкретті мәтінаралық байланыстар маркері бола алады. Прозалық шығармаларда басқа семиотика мәтіндерінің вербалды көрінісі авторлық баяндауда, кейіпкер тілінде кездеседі және түрлі коннотация білдіруге, мәтін модальділігін түзуге, қаламгердің субъективті көзқарасын сатылап беруге ықпал етеді. 1.2.6 Роман ішіндегі роман Мәтін ішіндегі мәтін құрылымды интертекстуалдылықтың қызықты бір көрінісін М. Мағауиннің «Көк мұнар» романы деп есептеуге болады. Бұл роман ішіндегі романның келтірінді элементтердің басқа түрінен елеулі айырмашылығы бар. Жоғарыда қарастырылған мәтінаралық байланыстар Ре по зи то ри й К ар ГУ 71 біртұтас мәтіннің әр жер-әр жерінде шашырап орналасып, көркем туындының мәдени кеңістікте не өзі, не моделі бар мәтіндермен байланысын метонимиялық қатынаста көрсетсе, роман ішіндегі роман - құрылымы, жанры, көтерген мәселесі тұрғысынан бір-біріне ұқсас, яғни ақпарды беру коды бірдей екі мәтіннің бір шығарма ішінде қатар келуі. Мұнда автор мен кейіпкер романы қатар өріліп, олардағы мазмұнды-астарлы және мазмұнды-концептуалды ақпар параллель беріліп, бірін-бірі толықтырып отырады. Ал романда «дәуірлік шындықты көркем жинақтау үшін жекелеген адам тағдыры жеткіліксіз, әр алуан әлеуметтік топтардың қым-қиғаш күрделі қарым-қатынастары, олардың мақсат-мүдделеріндегі бірліктер мен-қарама-қарсылықтар, өмір тіршіліктеріндегі өзекті оқиғалар мен кезеңді құбылыстар кең қамтылып, терең тұтастырылуға, сол арқылы жалпы қоғамдық дамудың заңдылықтары танытылуға тиіс» [3, 311] екенін ескерсек, роман ішіндегі роман типтес интертекстуалдылық құрылымдық тұрғыдан да, семантикалық жағынан да аса күрделі, түсінілуі қиын болып келеді. Бұл жағдайда келтірінді роман оқырман үшін автордың өз романы семантикасын метасипаттау болып табылады. Бұл келтірінді роман кейіпкердің әдеби шығармасы болғанмен, сөйлеу субъектісінің өзгеруі – шартты, яғни роман ішіндегі роман ішкі интертекстуалдылық деп саналады. Роман ішіндегі роман арқылы автор өз персонажының басқа адамдардан ерекшелігігн көрсетуді, оның ой-өрісі, ойлау деңгейі өз қатарластарынан мүлде бөлек екенін аңғартуды көздейді. Көлемі әр түрлі 47 бөлімнен тұратын романның бес бөлімі баяндалып отырған оқиғалардан мүлде бөлек, бұдан бірнеше ғасыр бұрын, алайда аз ғана уақытта болып өткен жағдайларды суреттейді. Сырт қарағанда негізгі роман мен оның вербалды құрылымына кіргізіліп отырған келтірінді романның арасында ешқандай байланыс жоқ сияқты, алайда бұл мәтіндердің өзара байланысы семантикалық, лексикалық деңгейде танылады. Бас кейіпкер Едігенің жеке басына тән барлық қасиеттер – білімділік, балаң ақжүректік, жастық тәжірибесіздік, асқақтық, өзіне де, өзгеге де қойылатын жоғары талап, осылардың нәтижесінде шындыққа, әділетке сенім – баяндаушының эксплицитті ақпары мен оның өз романының астарлы ойы арқылы қабаттасып, әр қырынан көрінеді. Едігенің қайшылықты болмысын оның ішкі монологінің өзінде өз сөзі мен бөгде сөздің кезектесуі көрсетеді. Айналада болып жатқан, өзіне жиренішті көрінетін түрлі ұсақтықтар мен Едігенің ұлы арман-мұратының кереғарлығы стильдік контраст немесе тілдік интертекстуалдылық арқылы байланыстырылады. Көркем прозаның тілдік құрылымына публицистиканың ресми клишелерін кіргізген автордың субъективті көзқарасы танылады: «Иә... жүктеу/скачать 2,63 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|