АҢдатпа 6-бет 5-бет

8

№110/1 (2888/1) 

6 қазан 2016

zangazet@mail.ru

әлеумет

лаш  ардақтысы  ахмет  Байтұрсыновтың  «мектептің 

жаны мұғалім. мұғалім қандай Болса, мектеп сондай 

Болады» деген сөзінің құны күн өткен сайын артпаса, 

еш кеміген емес. сонау кеңес дәуірінде Білім алған 

алдыңғы  Буын  өкілдері  «ғалым  да,  шахтер  де  Бас 

иетін,  ұстазым  Бар  сенің  қасиетің»  деп  әндетіп, 

ұстаздар қауымына аса құрметпен қараған. сол Бір 

жылдары жоғары оқу орындарының оқытушыларын 

қоспағанда, қарапайым ауыл мектеБінде саБақ Беретін 

қатардағы мұғалімдерге деген ілтипат, шіркін, қандай 

еді!? 

а

Ұстаздарға деген 

қҰрметті қайтсек 

қайтарамыз?

Сыйың болмаса, шәкіртіңе сөзің де өтпейді

Дамыған отыз елдің қатарына қосылуды мақсат еткен Қазақстанда 

білім саласына деген қамқорлық ерекше. Алайда, қайтарымы көңіл көншіт-

пейді. Себебі, еліміз өз тәуелсіздігін алғаннан кейін бұрынғы қалыптасқан 

білім жүйесінен бірден бас тартып, саланы іргетасынан бастап қайта 

қалау оңай емес. Сонау тоқсаныншы жылдардағы тоқырау, одан кейін на-

рықтық экономикаға көшу, қолында дипломы бар, тәжірибелі мамандардың 

базар жағалап кетуі, барлығы да жас мемлекеттіміздің өз білім жүйесін 

қалыптастыруға қолбайлау болды. 

Жаңа мыңжылдыққа қадам басқалы да бұл сала реформадан көз ашпай 

келеді. Бұл да жалпы білім саласына, соның ішінде ұстаздардың мәртебесі-

не қатысты мәселелердің туындауына түрткі болды. Мысалы, жоғары 

оқу орындарын алып қарасаңыз, оларда белгілі бір тұрақты жүйе жоқ. 

Ал, жаңа реформалардың тың жаңалықтарын меңгеруге уақыт қажет. 

Нәтижесінде әр оқу орны, әр оқытушы өздерінше әрекет етіп жатыр. Қара-

пайым рефератқа қойылатын талаптың өзі әртүрлі. Жалпы білім беретін 

мектептердің де жағдайы осыған ұқсас. Бір мектеп «Атамұра» баспасынан 

шыққан оқулықпен оқыса, енді бірі «Алматы» кітаптың оқулығымен білім 

береді. Түптеп келгенде мұның барлығы жалпы білім саласы мен ұстаздар-

дың беделінің түсуіне әсер етуде. 

Рас, бұрынғы кезде мұғалімдердің ел арасындағы беделі олардың мәр-

тебесін көтеретін арнайы заңның ықпалынсыз-ақ мықты еді. Ал, қазір 

мұғалімдерге сол құрметті қайтару үшін «ұстаздардың мәртебесі туралы 

заң қабылдау керек» деген ойларды ара-тұра естіп жүрміз. Алайда, мені бұ-

дан гөрі, бүгінгі ұстаздардың тым қағазбасты болып кеткені алаңдатады. 

Әсіресе, мектептегі ұстаздардың жүгі ауыр. 

Жыл сайын ЖОО-нан мыңдаған түлек осы мамандық бойынша диплом 

алуда. Бірақ, көпшілігінің мұғалім болуға құлқы жоқ. Оларды тіпті, кез-ке-

зеңмен көтерілетін ұстаздардың жалақысы да қызықтырмайды. Өйткені, 

болашақ ұстаздар бұл мамандықтың қиындығына сырттай қанық. Ал, 

енді олардан олай болса неге бұл мамандықты таңдадың деп сұрай қал-

саңыз, көпшілігі басқа амалдарының болмағанын айтады. Яғни, педагогика 

қазір ең қолжетімді мамандыққа айналып отыр. Жоқтан гөрі, жоғары деп, 

педагогикаға кездейсоқ келгендердері қаншама?

Мұғалімдерге бәрі бастық

   

Бүгінгі  мұғалімдерге  бәрі  бастық,  мектеп  директорынан  бастап, 

ата-аналарға дейін қит етсе, қатардағы ұстаздарға тарпа бас салуға 

дайын. Ал, бұл олардың ең әуелі өздері білім беріп отырған оқушылардың 

алдындағы беделінің түсуіне әсер етуде. Мектепке комиссия келсе құрдай 

жорғалап, дегбірі қашып жүрген ұстазын көрген оқушыда оған деген құрмет 

қайдан болсын!? Баласының сөзін сөйлеп, оқушылардың алдында мұғалімді 

жерден алып, жерге салатын ата-аналар тағы бар. Бұл да мұғалімдердің 

қадірінің кетуіне тікелей әсер етеді. Ең сорақысы, психологияда сый жоқ 

жерде, сөз де өтпейді деген қағида бар. Оқушы мұғалімін сыйламаса, ол оның 

түсіндірген сабағын да қабылдай алмайды. Тіпті, керемет жақсы түсін-

діргеннің өзінде, оқушының мұғалімге деген құрметі болмаса, бәрі далаға 

кеткені. Сондықтан, ата-аналар жағы өз баласын мұғалімді сыйлауға, құр-

меттеуге үйреткені жөн. Қазір ата-аналар көпшілігі жас. Барлығының көзі 

ашық. Олар біздің балаларымыз мектепте толыққанды білім ала алмайды 

деп, қосымша ақылы оқуларға беріп, шығындалып әлек. Мұның өзі бала-

лардың мектептегі ұстаздарына деген көзқарасына кері әсер етеді. Ата 

анасының мұғалімге деген сенімсіздігін көргенде бала да жабылып қалады. 

Баланың мұғалімнің айтқанын тыңдамай, үй тапсырмасын орындамай 

бару сияқты жауапсыздықтар міне осыдан шығады. Қазір үлкен кісілерді 

тыңдасаңыз, барлығы «біз кезінде мұғалімнен қорқатын едік» дейді. Шын 

мәнінде олар соншалықты қорықпаған, оларды ата-аналары солай тәрби-

елеген және қоғамда мұғалімдердің сыртынан сын айтылмаған. Керсінше, 

біреуді мұғалім екен десе, кәдімгідей үлкен қызмет басындағы адамдай оған 

құрмет көрсететін. Анығында, ұстаз ұлы мамандық. Сондықтан, олдың 

мәртебесін көтеру, білім мен ғылым саласына жасалған ең үлкен қамқорлық 

деп білемін.

ал,  қазір  ше?  Ұстаздар  жайлы 

сөз  бола  қалса,  ойымызға  не  ке-

леді осы? мойындау керек, бүгінгі 

ұстаздар  қауымының  жоғарыдағы 

сый-құрметтен  жұрдай  болғаны 

аздай, қажет болса көше сыпырып, 

саяси  науқан  атаулының  алдыңғы 

шебінде жүретін әмбебап маманға 

айналғаны ашындырады. Бұл үрдіс 

қазіргі  «заманауи  ұстаздардың» 

қоғам  алдындағы  беделін  төмен-

детпесе,  жоғарылатар  емес.  Жал-

пы, жаңа ғасырда бәрі бәсекеге қа-

қазір мектепте ер мұғалімдер 

тым  аз.  ал,  болашағын  ұстаз-

дықпен байланыстырған ер бала-

ларды  мүлдем  кездестірмейсіз. 

Барлылығы  заңгер,  экономист, 

банкир  болғысы  келеді.  неге 

мұғалім  болмасқа,  деп  сұра-

саңыз кәдімгідей намыстанатын-

дарын байқайсыз. «ағай боламын 

ба, сонда?» деп күлкіге айналды-

ратындары  да  бар.  Осыны  көр-

генде  келешекте  бүгінгі  жастар 

арасынан мықты педагог шығады 

деген  үмітің  сөніп,  көз  алдыңа 

тек  әйел  адамдардан  құралған 

ұстаздар ұжымы келеді. 

Өзім  білім  саласында  қырық 

жылдан  аса  тер  төгіп,  зейнетке 

шыққандықтан  осыны  көргенде 

кәдімгідей қынжыламын. Бәрібір 

ер азаматтардың орны ойсырап 

тұрғандай көрінеді маған. Бұлай 

болмайды. Біз «рахманов» ағай-

дың қадірін біліп өскен ұрпақ пыз. 

Б.соқпақбевтың  «менің  атым 

қо жа»  шығармасындағы  басты 

кейіпкердің бірі «рахманов» ағай-

ларға еліктейтін жастарды қазір 

көре алмай жүрмін. 

мектепте  ер  мұғалімдердің 

же тіспеу  мәселесі  60-70-жыл-

дары  түркияда  байқалған  екен. 

сонда мемлекет тарапынан бағ-

дар лама  жасалып,  ерлерді  мек-

тепке  тарту  мәселесі  алдыңғы 

кезекке қойылыпты. Бәлкім, біз-

ге  де  осындай  әркет  ету  керек 

шығар?  Бұлай  кете  берсе,  ба-

лаларымыздың  болмысын  бұ-

зып  аламыз.  Жасыратыны  жоқ, 

қазір  көптеген  балалар  әкесіз 

өсіп  жатыр.  Әсіресе,  осындай 

балалар үйінде де, мектепте де 

тек  әйелдердің  тәрбиесін  алса, 

оларға ер азаматтарға тән қаси-

еттерді кім үйретеді?  Бұл оқушы 

қыздарға да қатысты. Жалпы, ер 

азаматтардың  тәрбие  саласын-

дағы  орнын  толтыру  керек  деп 

ойлаймын.  ер  мұғалімдері  көп 

мектептің ұжымында сыйластық, 

бір-біріне  деген  құрмет  сезімі 

басым  келеді.  мұндай  ортада 

білім  алған  баланың  жағдайы 

толыққанда  отбасында  тәрбие-

ленген балаға ұқсас. Ұл балала-

рымыз  ер  мінезді,  қыздарымыз 

ибалы, қылықты болып өссін де-

сек, ұстаздар қауымының құра-

мын  ер  азаматтармен  толықты-

руымыз керек. 

Тәттігүл ЖҰБАНОВА,

Педагог-зейнеткер

білетті болуға ұмтылуда. Әлемдегі 

ең дамыған елдерді анықтауда да 

осы бәсекелестік алдыңнан шыға-

ды.  мысалы,  алдыңғы  қатардағы 

мемлекетті  анықтауда  сол  мемле-

кеттің  денсаулық  сақтау  саласы 

мен  білім  жүйесі  басты  назарға 

алынады. Яғни, медицинасы мінсіз 

елдің халқының дені сау, ал білімі 

мықтының болашағы жарқын деген 

сөз.

ал,  бүгінгі  таңда  әлемдегі  да-

мыған отыз мемлекеттің бірі болу-

ды  көздеген  қазақстанда  аталған 

салалардың  аяқ  алысы  қандай? 

Әлемдік додада бұл жағынан бәсе-

кегеге  төтеп  берер  қауқарымыз 

қаншалық деген сұраққа тоқталар 

болсақ, ғаламдық додада көш ба-

сынан  көрінуімізге  әлі  ерте  екенін 

мойындауымызға тура келеді. 

Бұған білім жүйесінің күре тамы-

ры  ұстаздар  қауымының  қадірінің 

кетіп  тұрғаны  басты  себеп.  Ұс-

таз  деген  ұлағатты  маманның  бе-

делінің  мұншалықты  төмендеуін 

біреулер  білім  саласындағы  жүй-

есіздікпен  байланыстырса,  басқа-

лары  ашықтан-ашық  ұстаздардың 

өздерін айыптайды. 

көп  жағдайда,  білім  беру  жүй-

есінің  сапасына  көңіліміз  толмай 

жатса, оны басқа мемлекеттермен 

салыстыруға  жүйрікпіз.  мәселен, 

бірі  ұстаздарға  лайықты  құрмет 

көрсетуді  олардың  материалдық 

жағдайын жақсартумен байланыс-

тырса, өзгелері мәселені мұғалім-

дердің біліктілігімен байланыстырып 

жүр. Әрине, бұл екеуі ұстаздардың 

қадірін арттыратын басты фактор-

лар  болса,  олардың  мәртебесінің 

заңдық  тұрғыда  көрініс  табуы  да 

аса  маңызды.  Осы  орайда,  өткен 

жылдың  күзінде  қазақстанның 

Білім және ғылым министрлігі «қа-

зақстан  республикасының  кейбір 

заңнамалық  актілеріне  білім  беру 

мәселелері  бойынша  өзгерістер 

мен  толықтырулар  енгізу  туралы» 

заң  жобасын  дайындап,  оны  заң 

шығарушы орган мақұлдаған бола-

тын.  Онсыз  да  реформадан  кенде 

емес қазақстандық білім жүйесіне 

қатысты  заңға  өзгерістер  мен  то-

лықтырулар енуіне елбасының «100 

нақты қадам» – Ұлт жоспары түрткі 

болып, бұған қоса білім саласының 

2011-2020 жылдарға арналған білім 

беруді  дамытудың  мемлекеттік 

бағдарламасының  пәрмені  артып 

отыр. 

сондай-ақ,  айтулы  жаңалыққа 

толы  жаңа  заңның  50-бабы  педа-

гог  қызметкерлердің  мәртебесіне 

арналса, 51-бабы Педагог қызмет-

кердің  құқықтары,  міндеттері  мен 

жауапкершілігін айқындауға бағыт-

талған.  десек те. тұтастай бір та-

рауға жүк болған ұстаз мәртебесіне 

қатысты  жаңа  заң  талаптарының 

дені олардың кәсіби міндетіне қой-

ылатын  талаптарды  арттыруды 

көздейді.

мысалы,  болашақ  ұстаздарды 

даярлау мен жұмысқа қабылдауға 

қатысты талаптар қатайып, педаго-

гика мамандығына тапсыратын та-

лапкерлер биылдан бастап қосым-

ша емтихан тапсыруға міндеттеліп 

отыр.  Бұл  өз  кезегінде,  педагоги-

каға адасып келетін талапкерлердің 

санын  азайтып,  осы  мамандықты 

жүрек  қалауымен  таңдаған  бола-

шақ  ұстаздардың  қарасын  көбей-

теді деген үміт зор. 

ал,  бүгінгі  заң  талабына  сай 

мектептерден  бастап  жоғары  оқу 

орындарына  дейін  жұмысқа  қа-

былданатын  үміткерлерден  бұрын 

сотталғандығы мен психологиялық 

ауруларының  бар-жоғын,  есірткіге 

әуестігі жоқтығын анықтау да кей-

інгі кездердегі білім ордаларындағы 

жаға  ұстатарлық  жағдайлардың 

алдын алуға септігін тигізері сөзсіз. 

мұның сыртында, ұстаздардың пе-

дагогика этикасын сақтауы, қадірлі 

мамандығына  кір  келтірмеуі  шарт. 

Осылайша,  ендігі  жерде  ұстаздар 

қауымы педагогика әдебінен аспа-

уы  тиіс  болса,  сәйкесінше,  ата-а-

налар мен басқа да заңды өкілдер 

педагогтардың  қадір-қасиеті  мен 

ар-намысын  құрметтеуге  міндетті. 

Өкінішке қарай, білім туралы жаңа 

заңнан педагогтардың қадір-қаси-

еті мен ар-намысына қатысты бір-

ақ ауыз сөз тіркесін зорға таптық...

мәселен, биылғы жылдың басында Білім және ғылым министрлігі 

ұстаздардың жалақысы 43 пайыздан 66 пайызға дейін көтеріледі деп 

ауыздарын толтырып айтқан еді. артынша, бұл мақсатқа 200 млрд 

теңге  бөлініп,  ұстаздар  қауымы  жап-жақсы  жалақы  алатын  болды. 

Бірақ,  әу  баста  жалақыны  ұстаздардың  білім  деңгейі,  санаты  мен 

тәжірбиесіне байланысты көтерілгендіктен жас мұғалімдер жағы әзірге 

мардымсыз жалақыларын місе тұта тұруларына тура келеді.

енді  нақты  сандарды  сөйлетіп  орташа  есеппен  бір  ставкамен 

жұмыс  істейтін  мұғалімдердің  жалақысын  мысалға  алсақ,  жоғары 

санатты мұғалімдікі 66,9 мың теңге болса, 79,5 мың теңге болып 19 

пайызға, бірінші санатты мұғалімдікі 58,0 мың теңге болса, 72,4 мың 

теңге болып 25 пайызға, екінші санатты мұғалімдікі 54,5 мың теңге 

болса, 69,4 мың теңге болып 27 пайызға, санатсыз мұғалімдікі 49,2 

мың теңге болса, 62,1 мың теңге болып 26 пайызға дейін өскен. аз 

ба,  көбін  айтудың  өзі  артық  шығар.  алайда,  қарапайым  мектептің 

ұстаздарын тыңдай қалсаңыз, «директордан сағат сұрадым немесе 

осынша сағатым қысқарып қалды» деген әңгімені жиі естисіз. Әрине 

бұл әңгіменің астарында жалақы мәселесі жатқаны даусыз. кейбір 

мектептерде мұғалім жетіспегендіктен бір мұғалім екі ставкамен жұ-

мыс істеп жүрген жағдайлар да аз кездеспейді. алайда, заң бойынша 

бір  мұғалімге  бір  жарым  ставкадан  артық  жалақы  есептелмейтінін 

ескерсек,  олар  жарты  ставка  жұмысты  тегін  істеп  жүр  деген  сөз. 

Жалақы есептеу демекші, енді мұғалімдердің жалақысы қалай есеп-

телетіндігіне аз кем тоқтала кетсек. рас,көптеген ұстаздар өздерінің 

жалақысын есептеуге келгенде есепке шорқақ келеді. елімізде білім 

саласының  қызметкерлеріне  мемлекет  тарапынан  жалақыларына 

түрлі үстеме ақылар қосылады. ауыз толтырып айтарлықтай жалақы 

алады деген әңгіме міне, осыдан шығып отыр.

Жоғарыда  атап  өткен  білім  саласы  қызметкерлерінің  жалақы-

сы  қр  Үкіметінің  «азаматтық  қызметшілерге,  мемлекеттік  бюджет 

қаражаты  есебінен  ұсталатын  ұйымдардың  қызметкерлеріне,  қа-

зыналық кәсіпорындардың қызметкерлеріне еңбекақы төлеу жүйесі 

туралы»  қаулысына  сай  есептеледі.  Осы  қаулыға  сәйкес,  барлық 

санаттағы  ұстаздар  G-9  санатына  жатқызылады.  Бірақ,  жалақы 

есептеуде  ұстаздардың  еңбек  өтілі,  біліктілік  деңгейі  айырмасы 

ескеріледі. мысалы, сіздің еңбек өтіліңіз 3 жылдан асты делік. Бұл 

жағдайда 3-5 жыл аралығындағы 2,53 коэффиценті бойынша өз жа-

лақыңыздың көлемін есептеп шығаруға болады. коэффицентті, яғни 

2,53-ті БЛЖ (базалық лауазымдық жалақы) мөлшеріне көбейтеміз. 

Бұл жерде шыққан шығынды сіздің 18 сағатқа арналған лауазымдық 

жалақыңыздың көлемі. егер сағат саны 18-ден аз немесе көп болса 

жоғарыда анықтаған лауызымдық жалақыңызды 18-ге бөліп, шыққан 

шығындыны өзіңіздің сағаттық жүктемеңізге көбейтесіз. сонда, бір 

айлық жалақы көлемі анықталады. сол сияқты, біліктілігіңіз немесе 

қосымша  өзге  жүктемеңізге  байланысты  базалық  лауазымдық  жа-

лақыға  түрлі  қосымшалар  қосылуы  мүмкін. атап  айтқанда,  сынып 

жетекшілігіне, дәптер тексергені үшін, орыс тіліндегі мектептердің қа-

зақ тілі мұғалімдеріне, барлық пән мұғалімдерінің 5-12 сыныптардың 

дәптеріндегі жазба жұмыстарын тексергені үшін қосымша ақы қара-

стырылған. сол сияқты, ауылдық жерлердегі ұстаздардың, санатына 

байланысты саналатын ақылар бар.   

PS.

 Бір қарағанда, ұстаздардың еңбегін бағалауда еш 

мін жоқ. Алайда, сандарды есепшотқа салып қалай есептесек 

те жалпы мектеп мұғалімдерінің орташа жалақысы жүз мың 

теңгеге  жетпейді-ау.  Ал,  енді  бүгінгі  қымбатшылық  қысқан 

заманда ертелі кеш өмірі мектепте өтіп жатқан ұстаздар қауы-

мының еңбегі лайықты бағаланып жатыр деп айта алмаймыз. 

Мәселен, алпауыт көршіміз Қытайда ең жоғары жалақы ала-

тындардың қатарында ұстаздар да бар. Ал, біздің ұстаздары-

мыз қай қатарда? Ең болмаса, орташа жалақы алтындардың 

ортасынан табыла ма?

Бетті дайындаған Камила ӘКІМБЕКҚЫЗЫ, «Заң газеті»

Тақырыпқа орай

ер мҰғаЛімдердің 

Орны БӨЛек

мектеПке 

Жас мамандар 

ЖетісПейді

азақстандық  ұстаздардың  жалақысы  жыл 

сайын  көтерілгенмен,  қымБатшылықтың 

кесірінен  айлығы  шайлығына  жетпей  жүр­

гендердің қатарында мұғалімдер де Бар. әсіресе, 

жас  кадрлардың  жалақысы  күнкөріске  жете 

Бермейді. салдарынан  жас  мамандар Басқа 

салаға кетуге мәжБүр.

қ

9

zangazet@maiI.ru

№110/1  (2888/1) 

6 қазан 2016

ЗАҢ  ЖӘНЕ  ЗАМАН

ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ 

ПРИНЦИПТЕРI

Арықбай АҒЫБАЕВ, 

заң ғылымының докторы, 

Әл-Фараби атындағы 

ҚазҰУ-дың профессоры, 

Қазақстанның еңбек сіңірген 

қайраткері

Заңдылық  қағидасы  Парламент 

немесе  Президент  қабылдаған  қыл­

мыстық  заңның  құқық  қолдану 

тәжiрибесiнде  де,  заң  нормаларын 

қабылдау  саласында  да,  сөз  жоқ, 

үстемдiк ету арқылы көрiнiс табады. 

Бұл көрiнiс бiрнеше құқықтық талап­

тардың жиынтығынан құралады. Оның 

бiрiншiсi – ҚР Қыл мыстық кодексiнiң 

халықаралық  қылмыстық  құқықтың 

жұрт  таныған  принциптерi  мен 

нормаларын басшы лыққа алуы болып 

табылады.

Қазақстан  Республикасы  Консти­

туциясының  4 ­бабының  үшiншi 

тармағында  республика  бекiткен 

халықаралық шарттардың республика 

заңдарынан  басымдығы  болады 

деп  көрсетiлген.  Адам  құқықтары 

жөнiндегi 1948 жылғы Жалпыға бiрдей 

декларация,  1986­1989  жылдарғы 

Вена  келiсiмi,  наркоманияға  және 

террорлық актiге қарсы күрес туралы 

халықаралық  конвенция  және  осы 

сияқты басқа да халықаралық құжат­

тар  халықаралық  аймақта  iстелетiн 

қылмыстар  үшiн  жауаптылық  белгi­

лейдi.  Мысалы,  1986  жылғы  Вена 

келiсiмiнде  көптеген  халықаралық 

қылмыстық­құқықтық нормалар бел­

гiленiп,  кеңеске  қатысушы  елдер­

г е   ұ с ы н ы л ғ а н .   О с ы   к е л i с i м н i ң 

«Қағидалар»  деген  тарауының  106­

107  баптарында  террорлыққа  қарсы 

күрес,  23­бабында  БҰҰ  қабылдаған 

тұтқындармен  қарым­қатынастың 

төменгi стандартты ережелерiн сақтау; 

сондай­ақ,  БҰҰ  бекiткен  лауазымды 

адамдардың құқық тәртiбiн сақтаудағы 

мiнез­құлқы жөнiндегi кодекс туралы; 

23б­бабында  адамды  оның  құқығын 

бұзатын  психиатриялық  немесе 

басқадай  дәрiгерлiк  тәжiрибеден 

қорғау;  24­бабында  өлiм  жазасын 

қолдану  туралы  қылмыстық  заңды 

қолдану жөнiндегi ұсыныстар туралы 

мәселелер көрсетiлген.

Тәуелсiз Қазақстан Республикасы 

осындай халықаралық құқық норма­

ларын  қастерлейдi  және  осындай 

халықаралық  шарттар  республикада 

бекiтiлген  уақыттан  бастап  басшы­

лыққа алынады. Заңдылық қағиданың 

екiншi бiр талабы – қылмыстық заңның 

конституциялық  заңға  негiзделуi 

болып табылады. конституцияда көр­

сетiлген негiзгi ережелердi қыл мыстық 

заң  сөзсiз  басшылыққа  алуы  тиiс. 

Өйткенi,  Конституцияның  ең  жоғары 

заңдық күшi бар және республиканың 

бүкiл  аумағында  ол  тiкелей  қолда­

нылады  (4­бап  2­тармақ).  Мысалы, 

Конституцияның 15­бабының 2­тарма­

ғында  өлiм  жазасы  ерекше  ауыр 

қылмыс жасағаны үшiн ең ауыр жаза 

ретiнде заңмен белгiленедi делiнген. 

17­бапта адамның қадiр­қасиетiне қол 

сұғылмайтыны, ал, 16­бапта әркiмнiң 

жеке  басының  бостандығына  құқы 

бар екендiгi көрсетiлген. Қылмыстық 

кодекстiң  көптеген  баптары  осы 

конституциялық  заңдарға  негiзделiп 

қабылданған.  Заңдылық  принцип­

терiнiң тағы бiр талабы «арнайы заңда 

көрсетiлмейiнше,  қылмыс  та,  жаза 

да  жоқ»  деген  тұжырымға  негiздел­

ген.  Заңдылық  принциптерiнiң  осы 

талабы на сәйкес, жазба, жария түрде 

қабылданған  қылмыстық  заң  қыл­

мыстық құқықтың негiзгi қайнар көзi 

болуға  тиiс.  Барлық  қылмыстық­

құқықтық нормалар бiрыңғай жүйеге 

келтiрiлiп,  Қылмыстық  кодекске 

бiрiк тiрiлуi  қажет.  Қылмыстық  құқық 

бұзушылық  үшін  жауаптылықты 

көздейтiн  өзге  заңдар  оларды  осы 

кодекске  енгiзгеннен  кейiн  ғана 

қолданылуға тиiс.

Қылмыстық  заңды  ұқсастығы 

бойынша  қолдануға  жол  берiлмейдi.  

Адамның ойы, пиғылы, дүниетанымы, 

көзқарасы  конституциялық  нормаға 

қаншалықты  қайшы  келсе  де,  ол 

белгiлi бiр нақты iс­әрекетпен ұштас­

паса  қылмыс  ретiнде  қаралуға  тиiс 

емес.  Қоғамға  қауiптi,  қылмыстық 

заңға қайшы, кiнәлi iс­әрекеттер заң 

шығарушы орган арқылы қылмыстық 

құқық  бұзушылық  деп  табылады. 

Қылмыстық  құқық  бұзушылық  пен 

жаза  туралы  мәселелер  қылмыстық 

ауырлығы  мен  түрiне,  оның  жеке 

басының қасиеттерiне, жауаптылықты 

ауырлататын  немесе  жеңiлдететiн 

мән­жайларға байланысты дараланып 

тағайындалады.  Қылмыстық  құқық 

бұзушылық  iстеген  адам  тек  қана 

қылмыстық  заңда  көрсетiлген  негiз­

дерге  сәйкес  қылмыстық  жауап­

ты лықтан  немесе  жазадан  боса­

тылуы  мүмкiн.  Жасы  кәмелетке  тол­

ма ғандар және жүктi немесе емшек­

те  жас  балалары  бар  әйел дерге, 

кәрi  адамдарға  қыл мыстық  құқық 

бұзушылық  iстеген  басқа  субъек­

тiлерге  қарағанда  iзгiлiк  қағи дасы 

басшылыққа алына отырып жеңiлдеу 

жаза тағайындалуы мүмкiн.

Қылмыстық  құқықтың  үшiншi  бiр 

принципi  –  жауаптылықтан  құтыл­

майтындық  принципi.  Бұл  принцип 

бойынша  әрбiр  кез  келген  адам 

лауазымдық,  басқа  да  жағдайларға  

қарамастан, өзi iстеген қылмысы үшiн 

сөзсiз, мiндеттi түрде жауапты болады. 

Яғни,  қолымен  iстеген  қылмысты 

мойнымен  көтередi.  Бұл  үшiн  қыл­

мыстық­құқықтық  жауап тылықты 

белгiлейтiн заң нормалары тайға таңба 

басқандай анық түсiнiктi болуы керек. 

Сөйтiп, ол iстелген қылмыстық құқық 

бұзу шылық үшiн нақты жауаптылықты 

айқындау  қажет.  Жауаптылықтан 

құтылмайтындық принципiнiң жүзеге 

асырылуы үшiн бұл өте керек. Сондай­

ақ, осы прин циптiң жүзеге асырылуы 

құқық  қорғау  және  құқық  қолдану 

орган дарына  үлкен  мiндет  жүктейдi. 

Тәжiрибе  көрсетiп  отырғандай, 

көпте ген  қылмыстардың  ашылмай, 

кiнәлi  адамдардың  жазасыз  қалуы, 

жасалған  қылмыстардың  тiркелмеуi, 

тiркелген  қылмыстардың  бiразының 

ашылмауы  осы  принциптiң  жүзеге 

т ы қ   к о д е к с i   з а ң д ы   т ұ л ғ а л а р д ы 

қылмыс  субъектiсi  деп  танымайды. 

Материалдық,  моральдық  немесе 

басқа  жағынан  келтiрiлген  зияндары 

үшiн  тек  азаматтар  ғана  қылмыстық 

заңға сәйкес жауапқа тартылады.

Қылмыстық  құқықтың  бесiншi 

принципi – кiнәлi жауаптылық принципi 

болып табылады. Бұл қағиданың мәнi 

сол  –  кiнәсiз  қылмыс  та  болмайды 

дегендi бiлдiредi. Қылмыстық жауап­

тылықта  оны  iстеген  адамның  iс­

әрекетiнде кiнә болған жағдайда ғана, 

яғни, қылмыс iстеген адамның өзiнiң 

iс­әрекетiне  қасақаналық  немесе 

абайсыздық түрде бiлдiрген саналы, 

психикалық  қатынасы  жатады.  Iс­

әрекеттiң зардабы қанша ауыр болса 

да, егер ол кiнәсiз жағдайда iстелсе, ол 

қылмыс болып табылмайды. Кінәсіздік 

пен зиян келтiру – қылмыстық құқық 

бұзушылық емес, оқыс оқиға болып 

саналады.

Қылмыстық  құқықтың  алтыншы 

принцип – әдiлеттiлiк принципi болып 

табылады.  Бұл  принциптiң  мәнiсi 

сол  –  қылмыстық  жауапқа  және 

жаза ға  iс­әрекетiнде  қылмыстың 

дықтары қылмыстық құқық қорғайтын 

объектiлердiң ең алғашқы ларының бiрi 

ретiнде көрсе тiлген. Қылмыстық заң 

әрбiр азаматқа қажет болған жағдайда 

қорғануға құқық бередi, iс­әрекеттiң 

қылмыс тылығын жоятын мұндай мән­

жайлар қылмыстық құқық бұзушылық 

болып  саналмайды.  Қылмыстық 

заңның бұл нормасы әрбiр азаматтың 

әлеуметтiк  белсендiлiгiн  арттыруға 

өзiнiң  конституциялық  құқықтары 

мен бостандықтарын, мүддесiн батыл 

қорғауға  тiкелей  жағдай  туғызады. 

Қылмыстық  кодекстiң  Ерекше  бөлi­

мiнде  азаматтардың  өмiрiн,  денсау­

лығын,  ар­намысын,  олардың  конс­

титуциялық  құқықтары  мен  бостан­

дықтарын қорғауға арналған арнаулы 

тараулар бар.

Қылмыстық  құқықтағы  iзгiлiк 

принципi  қылмыстық  заңды  бұз­

ған  адамдарға  да  қолданылады. 

Қ ы л м ы с т ы қ   ж а з а н ы ң   м а қ с а т ы 

әлеу меттiк  әдiлеттiлiктi  қалпына 

келтiру,  сондай­ақ,  сотталғандарды 

түзеу  болып  табылады.  Жаза  тән 

азабын  шектiрудi  немесе  адамның 

адамгершiлiк  намысына  тиiп,  қадiр­

(VI  бөлiм).  Мұнда  кәмелетке  толма­

ғандардың  жас  мөлшерi,  психо­

логиялық даму деңгейi, жеке басының 

өзге  де  ерекшелiктерi  ескерiлiп, 

олардың жазасы жеңiлдетiлуi немесе 

олар  жазадан  босатылуы  да  мүм­

кiн.  Iзгiлiк  қағидасын  дұрыс  iске 

асыру  қылмыстық  заң  мiндеттерiн 

жүзеге  асырудың  алғышарты  болып 

табылады.

Қылмыстық заң – Қазақстан Рес­

публикасының Конституциясына сәй­

кес,  Республика  Парламентi  қабыл­

даған құқылық актi болып табылады. 

Қылмыстық заңның мiндеттерi – бей­

бiтшiлiктi  және  адамзаттың  қауiп­

сiздiгiн,  адам  мен  азаматтардың 

құқық тарын,  бостандықтары  мен 

заң ды мүдделерiн, меншiктi аумақтық 

тұтас тықты,  конституциялық  құры­

лысты,  қоғамдық  тәртiп  пен  қауiп­

сiздiктi,  табиғи  ортаны  қыл мыс тық 

қол  сұғушылықтан  қорғау  және 

қылмыстың алдын алу болып табыла­

ды.  Бұл  мiндеттердi  жүзеге  асыру 

үшiн  қылмыстық  заңдар  қыл мыстық 

жауаптылықтың негiздерiн белгiлейдi. 

Жеке  адамға,  мемлекетке  немесе 

қоғамға  қауiптi  iс­әрекеттердiң  қан­

дайы  қылмыс  болып  табылатынын 

айқындайды.  Қылмыс  iстеген  адам­

дарға қолданылуы мүмкiн және өзге 

де ықпал ету шараларын белгiлейдi.

Қылмыстық заң жазалау қатерiмен 

тыйым  салу  арқылы  адамның  жеке 

басына,  қоғамға,  мемлекетке  кiнәлi 

түрде  зиян  келтiретiн  немесе  зиян 

келтiру  қаупiн  тудыратын  қылмысты 

әрекеттердi  iстеуге  тыйым  салады. 

Қылмыстық заң, сонымен қатар, тиiстi 

ор гандарға  және    лауазымды  адам­

дар  ға  iс­әрекетiнде  қылмыс  белгiсi 

бар кiнәлi адамды қылмыстық жауапқа 

тарту  немесе  көрсетiлген  негiзге 

сүйенiп,  оларды  қылмыстық  жауап­

тылықтан  және  жазадан  босатуды 

мiндет тейдi.  Сонымен,  қылмыстық 

құқықтық норма бiр мезгiлде тыйым 

салушы  және  мiндеттеушi  нормалар 

болып  табылады.  Бұл  нормалардың 

тағы  да  сақтандырушылық  және  

тәрбиелiк мәнi бар.

Қылмыстық  құқықтық  норманың 

сақтандырушылық  функциясы  – 

iстелген iс­әрекетi үшiн тиiстi баптар­

дың санкциясында көрсетiлген жазаны 

кiнәлi  адамға  тағайындау  мүмкiндiгi 

арқылы  өз  көрiнiсiн  табады,  осы 

арқы лы барлық азаматтарды қылмыс 

iстеуден  күнi  бұрын  сақтандыру 

арқылы тәрбиелiк ықпал ету шарасы 

жүзеге  асырылады.  Қылмыстық­

құқықтық  норма,  сонымен  бiрге  кез 

келген  азаматтарды  заңды  бұлжыт­

пай  орындауға  тәрбиелеумен  бiр­

ге,  оларды  қылмыс  iстегендермен 

ымыра сыз күрес жүргiзу рухына бау­

ли ды.  Қылмыстық  құқықтық  норма 

қоғамдық қатынастарды қорғап қана 

қоймайды, ол сонымен бiрге мұндай 

қатынастарды ретке келтiредi, өйткенi, 

қоғамдық  қатынастарды  қорғаудың 

өзi соны ретке келтiру арқылы жүзе­

ге  асырылады.  Қылмыстық  құқық 

белгiлi  бiр  қоғамдық  мiнез­құлық 

өрелерiн  белгiлеумен  бiрге,  осы 

өрелердi  бұзушыларға  қарсы  қыл­

мыс тық  құқықтық  нормаларды  қол­

дану  арқылы  өз  мiндеттерiн  жүзеге 

асырады. Қылмыстық құқықтық нор­

ма  өзiнiң  реттеушiлiк  ықпалымен 

кез  келген  азаматтарды  қылмысты 

құбылысқа төзiмсiз болуға, олармен 

ымырасыз  күрес  жүргiзуге  баулу 

арқы лы iске асырады.

қасиетiн  қорлау  мақсатын  көзде­

мейдi.  Жаза  жүйелерiнiң  көпшiлiгi 

сотталған  адамды  бас  бос тан ды­

ғынан  айырмайтын  жаза  түр лерi­

нен  құралған.  Ату  түрiндегi  өлiм 

жазасы  заңда  көрсетiлген  реттерде 

ерекше  ауыр  қылмыстар  үшiн  ғана 

қ о л д а н ы л а д ы .   Қ ы л м ы с т ы қ   з а ң 

iзгiлiк  қағидасын  басшылыққа  ала 

отырып,  қылмысты  он  сегiз  жасқа 

толмай iстеген адамдарға, сондай­ақ, 

әйелдерге  және  сот  үкiмi  шығарған 

сәтте алпыс үшке толған еркектерге 

және ол жастан асқан еркектерге ату 

жазасы тағайындалмайды.

Iзгiлiк  принципi  жазаның  өтелме­

ген  бөлiгiн  жазаның  неғұрлым  жеңiл 

жаза  түрiмен  ауыстыру  (73­бап), 

шын өкiнуiне байланысты қылмыстық 

жауаптылықтан босату (65­бап), жүктi 

әйелдердiң  және  жас  балалары  бар 

әйелдердiң  жазаны  өтеуiн  кейiнге 

қалдыруы (74­бап), ауруға шалдығуына 

байланысты  жазадан  босату  (75­

бап), шартты түрде соттаудың күшiн 

жою  (64­бап),  рақымшылық  немесе 

кешiрiм жасау актiсi (78­бап) арқылы 

да жаңа Қылмыстық кодексте заңды­

лық көрiнiс тапқан.

Iзгiлiк  қағидасы  негiзiнде  жаңа 

Қылмыстық кодексте кәмелетке тол­

ма ғандардың  қылмыстық  жауап ты­

лығы  деген  арнаулы  бөлiм  берiл ген 

құқық бұзушылық құрамының толық 

белгi лерi  бар  адамдар  тартылуы 

керек.  Негiзсiз,  дәлелсiз  қылмыс­

тық  құқық  бұзушылықтар  үшін 

жауаптылыққа  жол  берiлмейдi.  Бұл 

қағиданың жүзеге асырылуы үшiн ең 

алдымен  қылмыстық  заңның  өзiнiң 

әдiл  болуы  және  iстеген  қылмысы 

үшiн сот тағайындаған жазаның және 

қылмыстық­құқық ықпал ететiн  өзге 

шаралары соған сай әдiл болуы керек. 

Қоғам  мүшелерiнiң,  халықтың  шын 

еркiн  бiлдiретiн  қоғамдық  мүдде­

ге  сай,  әлеуметтiк  қажеттiлiкке  сай 

қабылданған    заңдар  ғана  әдiлеттi 

болып  табылады.  Қылмыстық  заңды 

қабылдау кезiнде кеткен ағаттықтар, 

қоғамға  қауiптi  iс­әрекеттердi  дер 

кезiнде  қылмыс  қатарына  қоспау 

немесе ондай қоғамға қауiптiлiгi жоқ 

iс­әрекеттердi  қылмыстық  құқық 

бұзушылық қатарынан алып тастамау 

да заңның әдiлетсiздiгiн көрсетедi.

«Маңызы болмағандықтан, қоғам­

дық қауiптi емес, яғни, жеке адамға, 

қоғамға  немесе  мемлекетке  зиян 

келтiрмейтiн қылмыстар» деген Қыл­

мыстық  кодекстегi  (10­бап  4­бөлiгi) 

қағиданы  басшылыққа  алып,  қыл­

мыстық  құқық  бұзушылық  заңның 

қолданылуындағы  әдiлетсiздiктерге 

жол  берiлмеуi  керек.  Қылмыстық 

құқық бұзушылық құрамының барлық 

заңдарда  тiкелей  көрсетiледi  және 

оларға  тиiсiнше  заңдылық  анықтама  

берiледi.  Қылмыстық  заңда  арнайы 

көзделмеген ретте адамның iс­әрекетi 

қылмысқа  жатпайды.  Қылмыстық 

құқық  бұзушылық  жоқ  жерде    жаза 

да болмайды.

Қылмыстық  құқықтың  екiншi  бiр 

принципi – азаматтардың заң алдын­

дағы теңдiгi болып табылады. Қазақ­

стан Республикасы Консти туциясының 

14­бабының  1­тармағында  заң  мен 

сот  алдында  жұрттың  бәрi  тең  деп 

аталған.  Қылмыстық  құқық  бұзу­

шылық  жасаған  адам  оның  тегiне, 

әлеуметтiк, лауазым дық және мүлiктiк 

жағдайына,  нәсiлiне,  ұлтына,  саяси 

сенiмiне,  жынысына,  бiлiмiне,  тiлiне, 

дiнге  қатынасына,  кәсiбiнiң  түрi  мен 

сипатына,  сондай­ақ,  тұрғылықты 

жерiне  және  басқа  да  жағдайларға 

қарамастан, жауаптылыққа тартылады. 

Бұл қағида жаңа ҚК­нің 15­бабының 

3­бөлігінде  арнайы  көрсетілген. 

Азаматтардың қылмыстық заң алдын­

дағы  теңдiгi  iстеген  қылмысы  үшiн 

қылмыстық  жауаптылыққа  және 

жазаға  тартылуы  болып  табылады. 

Бұл  жерде  заң  алдындағы  теңдiктi 

бiр  түрлi  қылмыс  iстеген  кiнәлi 

адамдардың  барлығына  бiрдей 

етiп  жаза  тағайындау  деп  түсiнбеу 

қажет.  Жаза  кiнәлiнiң  қылмысының 

асырылуындағы келеңсiз көрiнiстердi 

көрсетедi.  Мұның  өзi  құқық  қорғау 

органдары қызметкерлерiнiң кәсiптiк 

деңгейiнiң, азаматтардың қылмыспен 

күресудегi  белсендiлiк  дәрежесiнiң, 

қолданылып жүрген заңдардың әлi де 

болса пәрмендiлiгiнiң жеткiлiксiздiгiнiң 

көрiнiсi болып табылады. Бұл жерде 

айтылатын  басты  мәселе  сол  қыл­

мыстық  құқық  бұзушылық  iстеген 

адам  ерте  ме,  кеш  пе,  бәрiбiр  қыл­

мыстық  жауапқа  тартылады,  заң 

бойынша тиiстi жазасын алады.  Бұл 

қағи даның түпкi мәнi осында.

Қылмыстық заңның төртiншi прин­

ципi  –  жеке  жауаптылығы  қағидасы 

болып  табылады.  Адам  өзiнiң  кiнәсi 

анықталған  жағдайда  ғана  қоғамға 

қауiптi  әрекеттер  (әрекетсiздiк) 

және  бағытталған  қауiптi  зардаптар 

ү ш i н   ғ а н а   қ ы л м ы с т ы қ   ж а у а п қ а 

тартылады.  Бұл  принципке  сәйкес, 

адам  өзiнiң  жеке  iстеген  немесе 

қылмысқа  бiрлесiп  қатысуы  арқылы 

iстеген  қылмысы  үшiн  сол  адамның 

өзi  дербес,  жеке  жауапты  болады. 

Жеке жауаптылық принципi не сәйкес, 

қылмыстың  субъектiсi  болып  есi 

дұрыс,  заңда  белгiленген  жасқа 

толған  жеке  адам  танылады.  Мұн­

дай  тұлғаны  қылмыстық  құқықта 

қылмыстық  субъектi  деп  атайды. 

Қазақстан  Республикасы  Қылмыс­

жүктеу/скачать 6,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: