«Агроэкология және қоршаған орта» пәні бойынша Дәрістер жинағы Дәріс №1. Агроэкология пәні. Кіріспе
Табиғат пен қоғамның өзара қарым-қатынас тарихы: негізгі кезеңдері (биогендік, аграрлық, өнеркәсіптік, ақпараттық), өзгешеліктері және сабақтары
жүктеу/скачать 1,27 Mb.
|
Агроэкология лекции
| Табиғат пен қоғамның өзара қарым-қатынас тарихы: негізгі кезеңдері (биогендік, аграрлық, өнеркәсіптік, ақпараттық), өзгешеліктері және сабақтары Қоғам мен табиғат арақатынасы көп жылдық және жан-жақты. Табиғи орта әлеуметтік ортаға тәуелді емес.
Табиғи орта мен қоғам арасында өте қиын, ауыр өзара қарым-қатынас бар, заттар және энергия алмасуы жүреді. Табиғат пен қоғамның өзара қарым-қатынасы – бұл адамзат қоғамының (антропогенді факторлардың) табиғатқа және табиғаттың (табиғи факторлардың) адам денсаулығы пен шаруашылығына әсер етуді айтады. Бір жағынан адамның табиғатқа әсері жылдар сайын үдеп барады. Екінші жағынан, табиғатта бұрынғыша адамға өз әсерін тигізуде. Адам (қоғам) табиғатпен өзінің пайда болуы тегімен, өмір сүруімен, өзінің болашағымен байланысты. Адамды қоршаған табиғи орта этностар мен нәсілдердің биологиялық түрлерінің пайда болуына әсер етуіп келді және де әсер ете береді. Адамдардың аймақтарда орналасуы, олардың материалдық деңгейі, өндірістік күштерді орналасу жағдайы табиғи ресурстардың орналасу жағдайына, сапасына және санына байланысты болады. Жерде адам осыдан 4,6 млн жыл бұрын пайда болды. Алғашында адам жинаушы болды. Бұл оның климаты қолайлы жерге орналасуына және аңшылықпен айналысуына мүмкіндік берді. Отты пайдалану және қару-жарақты ойлап табу нәтижесі ірі жануарларды құртуына әкеліп соқтырды. Бұл бірінші экологиялық дағдарысқа (консументтер дағдарысы) әкелді. Бұл дағдарыс адамды шаруашылықтың бұл түрінен (аңшылық және жинаушылық) өндіру шаруашылығына (мал шаруашылығы және жер жырту) өтуге мәжбүр етті.Бастапқы жер жырту өркениеті ылғалдылығы жетіспейтін аудандарда жүрді, бұл су жүретін каналдардың пайда болуына мүмкіндік берді. Топырақтың эрозиясы мен тұздану нәтижесінде Тигр және Ефрат өзендері бассейндерінде экологиялық дағдарыстар пайда болды. Ал ормандарды құрту Сахараның өнімді жерлерінің қуаңшылыққа айналдыруына әкеліп соқтырды.осылай жер жырту дағдарысы пайда болды. Соңғы жер жырту ылғандануы жеткілікті жерлерде жүрді, нәтижесінде ормандар мен орман далалықтары жойыла бастады. Жер жыртудың дамуы және үйлер мен кораблдерді салу үшін ағаштарды пайдалану Батыс Европада ормандардың жойылуы қаупін туғызды. Бұрынғы кездегі және қазіргі жағдайда ормандарды кесу атмосфераның газ құрамын, климаттық жағдайын, су режимін және топырақ жағдайын өзгертеді. Жердің өсімдіктер әлемін жаппай қыру продуценттер дағдарысын білдіреді. XVIII ғасырдан бастап өндірістің, содан соң ғылыми-техникалық революцияның пайда болуы нәтижесінде соңғы 100 жылдықта қажеттілік 100 есеге өсті. Қазіргі уақытта бір адамның қажеттілігін өтеу үшін жыл сайын 20 тонна шикізат өндіріледі, оның тек 2 тоннасы ғана пайдаға асып, қалған 90 %-ы қалдыққа айналады. Қалдықтардың көптеген мөлшерінің пайда болуы тағы бір дағдарыстың- редуценттер дағдарысының пайда болуына әкеліп соқтырды. Редуценттер биосфераны ластанудан тазалап үлгере алмайды, олар көп жағдайда бұған биологиялық тұрғыда мүмкіндігі болмайды. Бұл биосферада заттар айналымының бұзылуына әкеліп соқтырады. Биосфераның әртүрлі заттармен ластануларынан басқа пайдалы қазбалардың көп мөлшерінің жануы, атомдық және термоядролық энергияны пайдалану нәтижесінде трофосфераның жерге жақын қабатының жылулық энергиясы – жылулық ластану жүреді. Бұның соң климаттың жылынуына әкеліп соқтырары сөзсіз. Бұл дағдарыс термодинамикалық деген атаққа ие. Қазіргі заманның әлемдік экологиялық проблемалары (климаттық өзгеруі, озон қабатының бұзылуы, қышқыл жаңбырлар, шөлдену, биологиялық әралуандылықтың кемуі, әлемдік мұхитың ластануы және т.б.) олардың пайда болу себептері және зардаптары. Қазіргі уақытта табиғи ресурстардың сарқылуы, қоршаған ортаның ластануы және экологиялық тепе-теңдіктің бұзылуы ауқымды ғаламдық проблемаға айналды. Табиғаттың шекарасы жоқ, ол бәріне бірдей және біртұтас. Барлық адамзаттың қазіргі кездегі экологиялық проблемалары: озон қабатының бұзылуы, парникті әсер ету (парниковый эффект), топырақтың құнсыздануы, биосфераның биологиялық алуантүрлілігінің азаюы, радиоактивті және басқа да ластанулар түрлері, пайдалы қазбалардың азаюы және басқа да проблемалар ауқымды сипатқа ие болды. Осы ауқымды экологиялық дағдарыстан шығу тек барлық адамзаттың жұмылып атқарар жұмыстарына байланысты болмақ. Қазіргі кезде ғаламдық экологиялық проблемалар ғалымдық болуыдан қалды, олардың шешуі тек адамзаттың қалай өмір сүретіндігіне ғана байланысты болмақ. Атап айтқанда: жануарлар мен өсімдіктер әлемінің көптеген түрлерін тікелей (аулау, ату) және жанама (олардың өмір сүру ортасын шаруашылыққа пайдалану) нәтижесінде биологиялық алуантүрліліктің жойылуы. Алайда әрбір түр басқа түрлердің санының реттеушісі болып табылатынын ескерсек, онда экожүйенің және барлық планетаның түр құрамының кенеттен өзгеруі табиғаттағы динамикалық тепе-теңдіктің бұзылуына, керек емес организмдердің тез көбейіп кетуіне және шөлдену процесінің тездетуіне әкеліп соқтырады. - климаттың өзгеруі (қазіргі кезде жылынып барады, алайда болашақта тез салқандауы мүмкін), бұл Жер бетінен жылу сәулелерінің кері қайтуына кедергі келтіретін атмосферада көмірқышқыл газының өсуінен болады. Көмірқышқыл газының көбею себебіне бір жағынан, органикалық жанар-жағар майдың көп мөлшерінің жануы жатса, екіншіден, пайда болған көмірқышқыл газын өзіне сіңіріп алатын қасиетке ие органикалық өсімдіктердің (мұхит фитопланктонынан бастап) жойылуы жатады. Осы процестің арты көптеген жаманшылықтарға әкеледі, жаңбырлардың жауу қарқыны өседі, урагандар, сел ағыстары мен қар лавиналары көбееді, материктің су жағалауларын су басады, өздеріне қолайлы климаттық жағдайдан өзгеруіне байланысты ауылшаруашылық мәдениетінің өнімбергіштігі азаяды. - қауіпті ультрафиолетті сәулелердің қысқа толқынды спектрінің Жерге енуіне кедергі келтіретін озон қабатының азаюы. Оның зардабы адамдардың және жануарлардың ашушаңдылығына, көптеген аурулардың көбеюіне және кейбір мәдениеттердің өнімділігінің төмендеуіне әкеліп соқтырады жүктеу/скачать 1,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|