Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 0,65 Mb.
|
Ахмеди ыс А ов азіргі аза тілі морфология (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- -уға айналды
- (-ып қал; -ал
- ЕТІСТІКТІҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАРЫ
| Ескерту: -йын деді формзнтының мағынасына -й (а, -е) бастады форманты мен -уға айналды деген тір- кестің мағыналары синоним бола алады. Мысалы: ол сескенейін деді — ол сескене бастады — ол сескенуге ай- налды т. б.
Де етістігінен ербитін жалан формалардан да (деп, дей, дер, деген, дейтін, десе, демек т. б.), курделі форма- лардан да (-йын деп; -йын деген; -йын десе; -йын деп түр; -йын деп отыр; -йын деп жатыр; -йын деп жүр; -йын деп барады т. б. кажетінше толымсыз етістіктің еді, екен формаларымен тіркесіп, неше алуан күр- делі сараламалы (аьалитикалы) етістіктер мен аралас- қан күрделі суреттемелі (перифразалы) формалар жасалады. Ондай тәсіл — тілімізде әбден қалыптасқан, мейлінше кеп колданылатын үйреишікті тәсіл. Мысалы: (кел) деп еді; (не) десем екен; (не) дер екен десеңші; (бірдеме) дейтін екен; (көп оқы) дейтін еді; (мақала) жазайын деп едім т. б. Сонымен, де етістігінің функциясы аса күрделі, қыс- қаша топшылағанда, ол мынадай: Де етістігі, біріншіден, жеке сөзді я сөз тіркесін болсын, жеке сөйлемді я бірнеше сөйлемді болсын, қыс- қа я ұзақ лебізді болсын, олардың мағыналарыи да, фор- маларын (байланыстарын) да бұзбай сақтап, сол кал- пында аудармай айтуға (беруге) дәнекерлік етеді; екін- шіден, айтылмаған көкейдегі, көңілдегі, ойдағы сөзді я олардың мазмүнын жарыққа шығаруға дәнекер болады («Қарайғанға қараймын ңабан ба деп, қамиіылаймын атымды шабам ба деп» немесе «Жоғары үиісам, түлкі өр- леп құтылар деп, ңанды көз қайқаң қағып шықса аспан- ға» дсгепдерді алыңыз); үшіншіден, бүл етістіктің әр килы грамматикалық формалары (мысалы: деп, дей, де- гелі, дейтін, дер, деген, демек, дескен, дегенде...), әдетте, белгілі бір формада жүмсалатын жеке сөзді я сөз тірке- сін жетектеп әкеліп, мағынасын нақтыландырып, байла- нысын жымдастырып, сөйлемнің бір мүшесі етуге дәне- керлік істейді (Асан деген бабамыз ел мүңын көп оііла- ғандықтан,, Асанцайғы деп аталған екен); төртіншіден, езінен бұрынғы көсемше және басқа формалармея тіркесіп, етістіктің әр алуан форманттарының қалыпта- суына себеп те, негіз де болған (-ып қал; -ал сал...); бе- 272 інШІДен> көптеген түрақты тіркестерінің қалыптасуына да ол тіркестердің сөйлеу тілінде колданылуына да дә- некер болған. ЕТІСТІКТІҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАРЫ Етістіктің жалпы лексика-семантикалық сипаты мен иіорфологиялық құрылысы жөнінде жоғарыда берілген мәліметтер оның формаларынын. жүйесіне тән сыр-си- паттарды түгел ашып бере алмайды. бірак оларды анық- тауға, саралауға кажетті негіз етерлік, таяныш санар- лыК материал бола алады. Ал етістік формаларының жүйесін айқындау үшін, сол жүйеге енетін формалар- дың негізгі грамматикалық сыр-сппаттарын ашып алу қажет. Өйткені ол жүйе етістіктін. арнаулы формалары- нан күралады. Формалардың ерекшеліктері олардың се- мантикалық және морфологнялық сипаттарын анықтау нәтижесінде ашылмак. Грамматикалык формаларының көптігі мен мазмұ- нының байлығы жағынан және қызметтерінін карымды- лығы мен сан-салалығы жағынан етістіктер тіліміздегі сөз таптарының жүйесінде төтеише орын алады. Етістік- тін бұл төтенше орны, біріншіден, оның формаларынын бәріке де тән, бәріне де ортақ, бәрінде де болатын жал- пы сппаттарымен, екіншіден, сол формалардың өзді-өз- деріне ғана тән, өзгелерінде жоқ жалкы ерекшеліктері- мен байланысты. Өйткені етістік формаларының бәріне тән, бәріне ортақ, жалпы сипаттары оларды (формалар- ды) етістік деп аталатын үлкен категорияның айнала- сына шоктайтын жалпы белгі болса, әр формаға тән жалқы ерекшеліктер оларды (формаларды) алды-ал- дына саралап, бір-бірінен ажырататын семантикалық және грамматикалық сипаттарының көрсеткіші есебінде Кызмет етеді. Етістік негізі, кашан да болсын, өзіне лайықты, үй- рекшікті болып, әбден қалыптасқан арнаулы косымша- лары косылғанда ғана тиісті киімін (жамылышын) киіп, дербес лексика-семантнкалык мәніне ие болып, грамма- тикалық қызметін мүлтіксіз атқаратын формаға айна- лады. Өйткені етістік косымшалары әрбір семантика- грамматикалык топтың (форманың өзіндік сипаттарын), ерекшеліктерін ашады. Ендеше, етістік формаларында Жалпы қасиет те, жалкы қасиет те болады. Олардың 273 .алды-алдына сараланатын жалпы қасиеттеріпен бір-gj рін толықтырып, бірімен-бірі селбесіп, өз ара ұштаса тын жалқы касиеттерінен бүтін сөз табының —■ етістікк( тәи барлық сыр-сипаттары кұралады. Солай болса, етіс тік формаларының түр-түрін, олардыц мағыналары меі, қызметтерін анықтау — етістікке қатысты сез формала- рын жан-жақты етіп талдау, білу, баяндау болмакшы Осы түрғыдан қарағанда, талданылмақшы етістік фор. маларының жүйесі төмендегі грамматнкалық категория- ларға бөлінеді. Етістік негізі. Қимыл атауы категориясы. Салттық және сабактылық категориясы. Етіс категориясы. 5 Болымдылық және болымсыздык категориясы. Амалдын өту сипаты категориясы. Есімшелер категориясы. Қөсемшелер категориясы. Рай категориясы. Шак категориясы. Бұл категориялардың әркайсысының мазмүны мен 'формалары, сондай-ак, қызметтері төменде алды-алдына ібаяндалады. § 88. ЕТІСТІК НЕГІЗІ Етістікке тән грамматикалық (параднгмалык, кате- гориялық) формаларға да, етістіктен жасалатын бар- лык. басқа сөз таптарына тән туынды формаларға (есім және баскаларына) да түп таяныш я туп негіз есебінде -қызмет ететін етістік-тұлға (единица) болады. Тілі- мізде осындай грамматикалық (категорнялык) форма- „ларының бәріне де, сондай-ақ етістіктен жасалатын бас- ка да сөз таптарына тән формаларға да түп нұска, тая- ныш болатын ерекше түлға і(единица) бар. Осы түлға ,'етістіктің негізі деп аталадьц Бүл түлға (единіша) тек \пексикалык. негіз ғана емес; грамматикалық тұлға ре- тінде саналады. Бүл түлға қашан да болсын, сөйлеуші адамның тыңдаушы адамға амал-әрекетті жүзеге асы- -руды нүсқай, сұрай, екінші сөзбен айтқанда, бүйыра, өтіне айту семантикасын білдіреді. Мысалы: айт, оқы, жаз, кел, бар, тур, жүр, тыцда. Сыртқы қүрылысы мен қүрамы жағынан етістіктер- .діц негіздері жалаң да және күрделі де болады. Мыса- лы: ал, аш, ая, бар, бас, күл, күт, көр, қос, қоры, нан, 274 таСы, тер, сал, сен сана дегеидер — жалан түбір негіз- яер де, абайла, арала, ақылдас, бағала, жылтыра, зыр- кЫРа. көмектес, маііла, сақта, сырлас, тағайында,— де- ігенДсР — жалаң туынды негіздер. Ал, кемі екі я онаи да кеп сөздсрден күралатыи күрделі негіздерге: абай бол, сійғай сал, жәрдем ет, алып бер, жаза сал, бас-көз бол. цөз жібер, демеп жібере қой. қүлақ сала жүр сияктылар жатадн. Сонымен^ қүрылысы мен құрамына карай етістіктер- ді жалаң және күрделі деп бөлуіетістік негіздерінін осындап пұскаларына байланысты туадьг. Жалаң етіс- гіктін ле. күрделі етістіктіц де лекстіка-семантпкалык мағынасы осы негіздерге байланысты болады; сьз ту- дыратын қосымшалар да, форма тудыратын косымша- лар да, грамматнкалық мағына тудкратын (білдіретін) косымшалар да осы негіздерге жалғанады. Ал етістііс негізі әрдайым бүйрық (тілек, өтініш т. б.) мәмін біл- діреді, демек. бұйрық райдыц екінші жағынып апайы түріндс тұрады (сен ал; сен жаз; сен тыңда, сек орна- лас; ссы көмек бср, сен жәрдем көрсете жүр т. б.) Етістіктін. салттык, сабақтылық семантикасы да осьг негіздерге карап апықталады. А4ысалы: ал, айт, ая. ара- ла, бсійла, баста, орна. күл, күт, түзда, алып бер, жаза сал СИЯК.ТЫ негіздср кімді? нені? деген сүрауға жауап ’беретін табыс жалғаулы сөздерге сабақталып түрады. Ал, бар, күл, қажы, сен, ақылдас, аралас, жаркыра, желбіре, зырла, орнық, бас и, бас-кез бол, көз жібер сиякты нсғіздер табыс жалгаулы сөздерге сабакталмай, өздерін салт үстайды. Етістікке тән төл формаларды жасауға да, етістіктен туатын есім формаларын жасауға да осы негіз арқа сү- йейтін таяныш есебінде кызмет етеді. Етістіктіц семан- тика-грамматикалык категорияларына тән формалар- Дын. бәрі де негізге жалғаиатынын жалаң етістік пен күрделі етістіктердіц төмендегі нұсқаларынан көруге бо- лады. жүктеу/скачать 0,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|