Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 0,65 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- -лат (лет, -дат, -дет) жұрнағы да — бастапкы -ла
- -ай (-ей, й)
- -қар (-ғар, -кер, -гер)
- -ал (-ел, -ыл, -іл, -л)
- -ық (-ік)
- -сы (-сі)
- (-сы, -сі)
- -сын (-сін)
- -сыра (-сіре)
| -лас жұрнағы -лан жүрнағына қарағанда, әлдекайда енімсіз және сол -лан жұрнағы жалғанатын сездерге калғана да бермейді. Мысалы: достас, кезектес, мүңдас, есептес, сырлас, пікірлес деп айтуға болғанымен, жоға- рыдағы: ар, ашу, әдет, бейнет, еңбек, елгезек, ңу, барыш, күдік, намыс, рух, раңат, жалқау... тәрізді сөздерге етіс- тік тудыратын -лас (-лес...) жұрнағы тіркеспейді.
-лас (-лес...) жұрнағы жалғанатын негізден біреумен сырласу, санасу, бірігу немесе біреугесеп тигізу, ортак- тасу әрекетін білдіретін туынды етістік жасайды (Мыса- лы: сен онымен ақылдасып ал; ол сенімен есептеседі т. т.) -лас жұрнағынын, «таза» туынды етістік жасау кабі- летінен гөрі, әрі етістік, әрі есім функдиясында жұмса- латын формалар мен «таза» есім қызметін аткаратын формалар жасау кабілеті күштірек. Мысалы: сіқылдас, елдес, сабақтас, іргелес... деген формалар әрі етістік Щылдастым, елдеспек, сабақтасады, іргелеседі), әрі ес>м (сіқылдас дос; елдес адам; сабақтас сөйлем; ірге- лес ауыл) есебінде жұмсалса, түрлес, қоралас... деген- A көбінесе, есім ретінде қолданылады. -лат (лет, -дат, -дет) жұрнағы да — бастапкы -ла 233 және -т қосымшаларынан біріккен, өнімсіз, құранды форма. Мысалы: әндет, тездет, дауылдат, борандат, сел- дет, түнделет т. б. -а (-е) журнағы — кене косымшаның бірі. Әуел баста есім сөзді етістікке айналдыратын өнімді қосывд- ша болғанымен, бірте-бірте самарқауланып, тек бүрынғы кезде жалғанған сөздерінің аясында ғана калып қой- ған. Мысалы: ат-а, ас-а, дем-е, жас-а, жи(ы)н-а, күй(і) с-е, от-а, ор(ы)н-а, ой(ы)н-а, өрт-е, тіл-е, ньщ-а, тіс- е, сын-а, мін-е, үст-е, салдыр-а, сылдыр-а, тең-е т. т. Осылардың ішінен ата, үсте, деме, тіле, нықа (нықта, нығызда), түзе (түзу, түзік) дегендердің гүпкі есім негіздерінің мағыналары бірте-бірте көмескіленіп, кейбі- реулерінікі тіпті үмытылып, байырғы етістіктердің си- патына көшіп бара жатқаны байкалады. -ай (-ей, й) жұрнағы да -а (-е) қосымшасы іспет- тес. Бүл жүрнақ арқылы жасалған ет-ей, күш-ей, мүң- ай, көр(і) к-ей, қүт-ай, от-ай, тар-ай, кең-ей, қара-й, ңарт-ай, мол-ай, көб-ей, зор-ай ... тәрізді етістіктермен қатар, оньщ көне екендігіне айғақ боларлық үл(ы)ғ-ай (үлғай), үлк-ей, (үлкей), ссір(ы)ғ-ай (сарғай), үз-ьін, үз-ақ, (үзар) сияқты байырғыланып кеткен етістіктер де бар. -қар (-ғар, -кер, -гер) қосымшасы да — аса көне, өнімсізге айналған жүрнақ. Бүған: бас-қар, ес-кер, сщj ғар, оң-ғар, су-ғар (су-ар), ат-ңар, тең-гер сияқты етіс- тіктер куә. Қазіргі тіліміздегі теңгер және тең-е (теңел, теңет, теңгеріл, теңгерт, теңес...) тәрізді жарыспа етістіктерді, сондай-ак, ct-ңыр, ңа-ңыр, жаз-ғыр, ыс-қыр, пыс-қыр, түш-кір, тү-кір, ке-кір... дегендердегі түбірлер- ді алсақ, бүл косымшаның көнелігін де, өнімсіздігін де айқыидай түседі. -ар (-ер, -р) жүрнағы да — көне, мардымсыз ко- сымша. Оған: жаңа-р, таза-р, ңысңа-р, ескі-р, өзге-р, жас-ар, жақс-ар, жалт-ар, бүлт-ар, ңалт-ар... снякты үй- реншікті сөздермен бірге, қосымшаның көнелігіне айғак боларлық: үз-ар (ұз-ын, үз-ақ), қыз-ар (қыз-ыл, қыз- ғылт), бақ-ыр (бақ-бақ етеді), иіақ-ыр (илақ-шақ етеді) секілді сөздер де бар. -ал (-ел, -ыл, -іл, -л) қосымшасы да«жоғ-ал, оң-оЛ су-ал, сүй-ыл, үя-л, тар-ыл, тір-іл, тең-ел» тәрізді сака- малы етістіктерде ғана үшырасатын көне косымша. -ық (-ік) жүрнағы — есімнен де, етістіктен Де^ туығіды етістік жасайтын көне жүрнақ. Мысалы: аиі-ыК 234 бір-ік, жол-ық, зар-ық, зор-ық, дән-ік, дем-ік, кез-ік, көз- мол-ық, тот-ьщ, қсім-ық, құн-ық, өш-ік, ор(ы)-н-ық... дегендер есім негіздерінен, көн-ік (көн-дік), тын-ық... дегендер — етістік негіздерінен туған байырғы етістік- тер. -сы (-сі) және -ымсы (-імсі) жүрнақтары — көне болғанымен әлі де жні қолданылатын, өнімді формалар. Діысалы: батырсы, босаңсы, пысықсы, иіирақсы, көлгір- сі, қамқорсы, өгейсі, тоссіңсы, үлкенсі... тәрізді есім не- гізді етістіктермен катар, сол негіздердің тәуелденген түрлерінен: батырьшсы, үлкенімсі... сияқты етістіктер, сондай-ақ, -ған формалы есімшенің тәуелдеулі, тәуел- деусіз түрлерінен: білгенсі, білгенімсі, оқығансы, оқы- ғанымсы... секілді туынды етістіктер казіргі тілімізде аса жиі қолданылады. Осы жүрнақ (-сы, -сі) дауысты дыбысқа бітетін сөздерге жалғанғанда, -сын (-сін) фор- масына көшетін сияқты (мысалы: әке-сін, сіпа-сын, ата- сын, ана-сын т. т.), керісінше, сондай негіздерге тәуел- деніп косылғанда, тек -сы (-сі) формасы жүмсалатын тәрізді (әкемсі, апамсьі, атамсы т. т.). Сөйтіп, бүл жүр- нақ жалғанатын сөздерден бәлдену, дәсерлену, тыраш- тану сияқты немесе «әлденемедей бола қалу» тәрізді ренк білдіретін туынды етістіктер жасайды. -сын (-сін) журнағы — әуелгі -сы және -н форма- варынан күралған байырғы, өнімді қосымша. Бүл жур- иақ өзі жалғанған есімдерден, олардың нақтылы мазмү- нына карай, бәлсіну (бүлдану), мақтану (қоқилану) менменсіну (менсінбеу), өзін зор я жоғары түту немесе өзін аулақ үстау я сырт санау тәрізді қылықтарды көр- сетерліктей я сондай реңк білдірерліктей туынды гтістіктер жасайды. Мысалы: адамсың, адалсың, аңыл- дысың, баласың, батырсың, білгішсің, жатсың, жаман- сың, жақынсың, кәрісің, көпсің, қауіптісің, монтанысың, пысықсың, жазушысың, ғалымсың, ақынсың т. б. Бүл жүрнақ (-сын) жоғарыдағы -сы (-сі) қосымша- сымен байланысты. Оны сыртқы формаларынан да, ішкі Мазмүндарынан да байқауға болады (адамсып және адамсьшып, білгенсіп және білгенсініп). -сыра (-сіре) жүрнағы — әуелгі -сы және -ра фор- Маларынан күралған байырғы косымша. Бұл журнак езі жалғанған есімдерден солардың әрқайсысының маз- І^Ұны арқылы аталатын қадір-қасиетке зәрушілікті, мүқ- ®Ждықты білдірерліктей немесе сондай касиеттен Tan- 235 шылық көретіндікті аңғартарлыктай туынды етістіктер жасайды. Мысалы: ағайынсыра, әлсіре, жетімсіре, қаң. сыра, қымызсыра, ойсыра т. б. Осы форма арқылы жы- ламсыра, күлімсіре деген етістіктер де жасалған, бірақ олардың семантикалық реңктері баскаша. -ыра (-іре) жұрнағы көбінесе еліктеуіш сөздер- деп олардың мазмұны арқылы аталатын я берілетін не- гізгі сипаттары ұдайы білініп я көрініп тұратындаіі туынды етістіктер жасайды. Мысалы: барқыра, бұрқы- ра, жарқыра, дүркіре, зіркіре, күркіре, сарқьіра, шүр- қырсі, іиырқыра т т. -ырай (-ірей) жұрнағы — әуелгі -ыр және -ай (-ыр + ай) формаларынан кұралған көне косымша. Бұл жұрнак көбінесе сын есімдерге, бейнелеуіш сөздерге жалғанып, олардан сыртқы, ішкі бейне, кескін, келбет, мүсін тәрізді көріністер мен қүбылыстарды білдіретін туьшды етістік жасайды. Мысалы: кіші-рей, тік-ірей, жүктеу/скачать 0,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|