Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
Идиомаланған түрақты тіркестер
жүктеу/скачать 0,65 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- § 100. ҮСТЕУЛЕРДІҢ МАҒЫНАЛАРЫ
- Мөлшер үстеулері
- Күшейту
- Мақсат үстеулері
- Себеп-салдар үстеулері
| Идиомаланған түрақты тіркестер: қйс пен көздің ара сында, аяқ астынан, түн баласында, қаннен қаперсіз елден ала бөтен, томаға түйьщ, қүлан таза т. б.
§ 100. ҮСТЕУЛЕРДІҢ МАҒЫНАЛАРЫ Үстеулердін мағыналары да түрлі-түрлі болады Кей бір үстеу сездер, сөилемде колданылу ерекшелігіне Kf pan, әлденеше мағынаны білдіреді. Мысалы, Ол сон 340 ғана әнін тоқтатып, көпке қарады (М. Әуезов); Сен сон- да барып қон да, ертең осында қайтып кел (С. Мұқанов) деген сөйлемдердіц екеуінде де кездесетін сонда деген үстеу — бір ғана сөз. Бірақ осы үстеу алғашкы сөйлем- де мезгілдік мағынаны білдірсе, екінші сеилемде мекен- дік мағынаны білдіріп тұр. Ол сөз алғашқы сөйлемде қашан? екінші сөйлемде қайда? деген сұрауға жауап бе- реді. Сол сияқты, Ол өлең былай шығарылды (С. Мүка- нов), Сен ана ағашты былай лақтьірып таста (Ғ. Мұста- фин) деген сөйлемдердегі былай дегеи сөздің де мағы- насы бірдей емес. Бірінші сөйлемдегі былай қимылдың сынын білдірсе, екінші сөйлемде қимылдың бағытын біл- діріп тұр. Бірак бүл сөздердіц де төркіні бір Үстеу сез- дер мағынасына қарай тдптастырғанда мынадай сегіз топқа бөлінеді. / Мезгіл үстеулер. 2) Мекен үсгеу- лер. 3) Мөлшер үстеулері. 4) С ы н (я б е й - не) устеулері. 5) Күшейту (я үлғайту) устеулері. 6) Мақсат үстеулері. 7) Се- беп-салдар үстеулері. 8) Топтау (я deny) үстеулері. Мезгіл үстеулері қимылдың жалпы мерзімін я дәі- ді мезгілін білдіреді де, ңаіиан? қашаннан? сияқты сү- рауларға жауап береді. Мезгіл үстеулері аса көп. Оларға, мысалы, мынадай сөздер жатады: бүгін, былтыр, ертең, таңертең, кешке, қазір, енді, глі, ендігәрі, екіншәрі, бұрын, әуел-баста, eyre, кеіи, күндіз, бүрсігүні, әсте, күнімен, ертеден, күні бугін, күні кеіике, бүгін таңда, күн ара, күні бойы, қыс- тыгуні, қыстай, жаздай, ала жаздай, күні-түні, анда- санда, енді-енді, оқтын-оқтын, оқта-текте, кейде, кей-кей- де, әлгінде, әрқашан, әлдеқаиіан, осындайда, апаң-сапақ- та, таң сәріде, ежелден, баяғыдан, әуелден, ңазірде, үдайы (зр уақытта) т. б. Мекен үстеулері кимылдың орнын (мекенін), ба- ғытын білдіреді де, қайда? қайдан? сияқты сұрауларға Жауап береді. Мекен үстеулеріне мынадай сездер жатады: ілгері, ілгеріде, әрі, әріде, әрмен, кері, жоғары, төмен, жолшы- °ай, жол-жөнекей, алға артта, алды-артынан, тысқары, әлдеңсійда, сонда, осында, мүнда, былай, одан-бұдсн 7■ б. Мөлшер үстеулері түрлі қатынасты я жалпылап, 341 я мөлшерлеп немесе кимылдын. және сыннын я теңдік, я кемдік дәрежесін білдіреді де, қанша? ңаніиалық? неиіе- леп? қаншалап? сняқты ғана сұрауларға жауап бе- реді. Мөлшер үстеулеріне мынадай сөздер жатады; оиіиа, сонша, осынша, оншальіқ, соншалық, осыниіалық, оніиа- ма, мұншама, анағурлым, сондайлық, осындайлық, бі- рен-саран, ондаған, көптеген, бірталай, бірқыдыру т. б. Сын (бейне) үстеулері қимылдын алуан түрлі са- пасын, тәсілін (істелу жолын), бейнесін білдіреді де, қа- лай? қайтіп? қалайша? кімше? неше? (не сияқты?) сияқты сұрауларға жауап береді. Бұл бай топқа мынадай үстеулер жатады: осылай, осылайша, сөйтіп, өй- тіп, бүйтіп, олай-бұлай, бірден, бірдей, бірге, бірте-бір- те, біртіндеп, ойша, бурынғыиіа, өзінше, әлінше, көзім- іие, пәрменінше, тікелей, қайыра, қолма-қол, кезек-ке- зек, әрең-әрең, көрнеу, іле, өздігінен, өзді-өзді, ойлап- ойлап, ойлай-ойлай, жатпай-турмай, билеп-төстеп, келе сала, біле тура, ашыңтан-ашық, бостан-босқа, емін-ер- кін, шама-шсрқынша, зорға, қапыда, лезде, шалқасы- нан, айтар-айтпастан, бет алды, қаннен қаперсіз, үнемі, бекер т. б. \ Күшейту (я ұлғайту) үстеулері заттың сынын, қн- мылдын өзін яемесе түрлі мелшерін, келемін я аса кү- шептіп, я аса солғындатып көрсетеді де, қалай? қандай? деген сұрауларға жауап береді. Бүл топка мынадай үстеулер жатады: ең, әбден, ыл- ғи, кілең, сзл, өңкей, тіпті, тым, нақ, нағьіз, ның, әнтек, мүлдем, дәл, керемет, қабағат, мейлінше, сонша, төтен- іие, жөнсіз, орасан, өрен, аса, өте т. б. Мақсат үстеулері қимылдын максатын білдіреді. Максат үстеулері — езге топтарға қарағанда сан жағы- нан өте аз топтын. бірі. Мысалы, бұларға мынадай сөз- дер жатады: әдеііі, әдейілеп, жорта, қасақана. Бұлардан баска мақсат үстеулері кебінесе аналитикалық тәсіл ар- қылы жасалады. Мысалы: кітапқа бола, оқуға бола т. б. Себеп-салдар үстеулері амалдың себебін я салда- рын (нәтижесін) білдіреді. Оларға мынадай үстеулер жатады: жоңңа, босқа, қур босқа, бекерге, амалсыздан, лажсыздан, шарасыздан. Бұлардан басқа кесемшелер- дің кайталануы арқылы жасалатын сөйлей-сөйлей, көре~ көре, оқи-оқи т. б. үстеулер көбінесе осы топка жатадй' Топтау (я саралау) үстеулері амалдың және баскз 342 карым-қатынастын бірігу арқылы істелгенін немесе, ке- рісінше, жекеленіп істелетіндігі» білдіреді. Бұл үстеулер неіиеден? ңаншадан? неиіеуден? қалай-қалай? сияқтан- ған сүрауларға жауап береді. Мысалы: екеулеп, үшеу- леп, он-ондап, бір-бірлеп, он-оннан, қырың-елуден, аз- аздан, көп-көптен, топ-тобымен, рет-ретімен, тең-теңімен, алды-алдына, бас-басына, үйді-үйіне т. б . Сейтіп, үстеулердің ішіндегі сан жағынан ен кебі сын я бейне үстеулері, онан кейінгісі мезгіл, мөлшер, мекен, күшейту үстеулері. Ал өзге топтармен салыстыр- ғанда мақсат үстеулері мен себеп-салдар үстеулері ана- ғурлым аз. жүктеу/скачать 0,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|