Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология

§ 48. ЕТІСТІКТЕРДЕН ЗАТ ЕСІМ ТУДЫРАТЫН ӨНІМДІ ЖҰРНАҚТАР

жүктеу/скачать 0,65 Mb. бет 66/179 Дата 06.01.2022 өлшемі 0,65 Mb. #16121 түрі Оқулық

Бұл бет үшін навигация:

• -м, -ым, -ім
• (-ым, -ім...)
• -қы, -кі, -ғы, -гі.
• -ынды, -інді, -нды, -нді
• -ғыш, -гіш, -қыш, -кіш (-қаш, -кеш, -ғаш, -геш)

§ 48. ЕТІСТІКТЕРДЕН ЗАТ ЕСІМ ТУДЫРАТЫН ӨНІМДІ ЖҰРНАҚТАР -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе омоним қосымшалары зат есімдерде де, сын есімдерде де (қырма сақал, терме бау, елірме күлкі т. б.), етістіктің болымсыз түрінде де, (Kee­ne, көрме, терме т. б.) кездеседі. Бірақ, солай бола түрса да, бүл форма беретін мағынасы жағынан да, фонетика- лық дербестігі (екпін қабылдау я қабылдамау) жағы- нан да сараланып, жіктеліп отырады. Мысалы, бүл жұр- нақ арқылы етістіктерден жасалған туынды зат есімдер мынадай мағыналарды білдіреді: Сабақты етістіктерден кұрал-саймандардың, бұ- йым-жабдықтардың, мекен-орындардың, түрлі ас-тағам- дардың, кінәрат-аурулардың аттарын білдіретін есімдер тудырады. Мысалы: ілме, іиаппа, суырма, бума, жаппа, бөлме, көмбе, түйме, мінбе, кездеме, саптама, кеспе, салма, қатырма, жарма, сүзбе, баспа т. б. Әр қилы салт, сабақты етістіктерден сырт қара- ғанда конкретті болып көрінгенімен, ішкі мазмүны әрқашан абстракт үғымдардың атауларын тудырады. Мысалы: тапсырма, ескертпе, кіріспе, сілтеме, шығарма, түсіндірме, сипаттама, жолдама, баяндама, мазмүнда- ма, көіиірме т. б. -м, -ым, -ім — зат есім жасайтын өнімді жұрнақ- тардың бірі. Бүл жүрнақ арқылы салт және сабақты етістіктерден, біріншіден, әр түрлі абстракт заттык үғымдардың атаулары туады. Мысалы: алым, білім, се- нім, тойым, тыным, төзім, келісім, байлам, тыйым, үғым, кеіиірім, түсім, төзім, тоңтам т. б., екіншіден, мекендік үғымды білдіретін зат атаулары және конкретті заттар- дың атаулары туады. Мысалы: күзем, бөлім, жайылым, қүрылым, соғым, алым, өнім, үйым, киім, тізім, иірім т. б. Бүл форма арқылы жасалған туынды зат есімдер стильдік мақсат үшін қосарланып та еркін қолданыла береді. Мысалы: өрім-өрім, тарам-тарам, күлім-күлім, шөкім-шөкім т. б. Осы жүрнақ (-ым, -ім...) арқылы кейбір етістіктерден туған сөздер ікейбір зат есімдермен (ет, сүт, шай, ат, бие, тай т. б.) және кішілік сандармен (бір, екі, бір-екі, ғкі-үш, үш-төрт т. б.) дәйім тіркесіп, қазақтың бұрынғы емірінде өлшем, мөлшер атаулары есебінде халық тер- Миндері ретінде жұмсалған. Мысалы: бір асым ет; екі- 153 yui қайнатым шай; сүт пісірім уақыт; ат шаптырым жер; аяқ аттам...; таяқ тастам...; бие сауым...; көз көрім...; бес-алты урттам... т. б. -қы, -кі, -ғы, -гі. Омонимдес бұл форма арқылы етістіктен зат есімдер (мысалы: бұрғы, сүзгі, шапқы, шалғы т. б.), етістіктен етістіктер (мысалы: жұлқы, ат~ қы, сырғы т. б.), етістіктен сын есімдер (мысалы: жина- қы, буралқы), есімдерден туынды сын есімдер (мысалы: күзгі, қайдағы, қаіианғы т. б.) жасалады. Бұл жұрнақ арқылы етістіктен туатын зат есімдер мағына жағынан аса бай, солардың ішінде әсіресе,^туынды зат есімдер, құрал, ас жабдықтары атаулары (бұрғы, шалғы, сыпыр- ғы, шаныіиқы, сүзгі, ңырғьі, тепкі, қондырғы, сішытқы, уйтқы, тамызғы, жамылғы (жамылтқы), іиапқы т. б.), түрлі абстракты заттық ұғымдардын. немесе қимыл нәтижесінің атаулары (іріткі, уйтқы, түрткі, күлкі, соқ- қы т. б.) көп ұшырайды. -ыс, іс, -с жұрнақтары етістіктен әрі зат есім, әрі сынесім тудырумен қатар, етістіктің ортақетіс формасы ретінде де қызмет етеді. Бірақбұл жұрнақ арқылы туа- тын сөздің не зат есімге, не етістікке, не сын есімге ка- тысты екенін сейлемдегі өзге сөзбен тіркесу ерекшелігі- не қарай контексте анықтауға болады. Мысалы: Үрыс тұрған жерде ырыс турмайіды. (С. Мұқанов); олар ай- тыс пен таласты сүйеді (М. Әуезов) дегендердегі ұрыс, айтыс, талас сөздері — әрине, есімдер. Ал, уранқайда екеуі екі бөлініп, өзді-өздері айтысты (И. Байзаков) де- гендегі «айтысты»— етістік. -ыс, -іс, -с жұрнақтары арқылы етістіктерден туатын есім көбінесе заттық ұғымның атауы (қимыл атауы) (айтыс, желіс, айқас, шайқас, талас, журіс, жугініс, той- тарыс, қарғыс, көзқарас, қалтарыс, бултарыс, туыс, ты- ныс, дағдарыс т. б.) және мекен-орын атаулары мен қимыл-іс атаулары (epic, егіс, жайылыс, қоныс, бекініс, батыс, шығыс, бурылыс, айналыс, қурылыс т. б.) есебін- де жұмсалады. -у қосымшасының да қызмет өрісі аса кең. Мыса- лы, бұл форма арқылы зат есімдер де (асу, ауру, қаиіау т. б.), сын есімдер де (жүдеу, қату, бітеу т. б.), сондай- ақ қимыл-әрекет атауы формалары да (оқу, байқау, жы- лу т. б.) туады. -қ, -к, -ық, -ік, -ақ, -ек. Бұл қосымшалар туынды сөздер жасаудағы өнімі де мол, қызмет өрісі де аса кен омонимдес жұрнақтың бірі (§ 11-ді қараңыз) -қ, -к, -ық, 154 -ік жұрнақтары арқылы етістіктен мынадай зат есімдер ^сасал ады: Қонкретті заттық атаулар мен құрал-жабдық атаулары (тарақ, курек, қазық, пыіиақ, табақ, ңайрақ, төсек, тамызьщ, қармақ, сызық т. б.). 2) Алуан түрлі абстракт заттық үғымдардың атаулары (сурақ, тілек, қылық, ысқырық, ускірік, бөлік, буйрық, жаңғырық, тү- сінік, өксік, күйік, көрік, жинақ, санақ, жазық т. б.). -ынды, -інді, -нды, -нді қосымшалары -ын және -ды формаларынан қүралған күранды жүрнақ. Бүл жүрнақ негізінен сабақты етістіктерге жалғанып белгілі бір іс-процестің нәтижесін білдіретін я заттык ұғымдардың атын жасайды. Мысалы: жуынды, іиайын- ды, сыпырынды, угінді, сарқынды, ертінді, қорытынды т. б. Бірақ сын есім тудыру жағынан да өнімді (§ 60). -ғыш, -гіш, -қыш, -кіш (-қаш, -кеш, -ғаш, -геш) жүрнақтары да омонимдес жұрнақтарға жатады, өйтке- ні бүл форма зат есім де (сыпырғыш, секірткііи т. б),, сын есім де (білгііи, байқағыіи, көргіш т. б) тудыратын жүрнақ ретінде қолданылады. жүктеу/скачать 0,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу: