Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
Я екі компоненті де бірдей -лы (-лі...)
жүктеу/скачать 0,65 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- -лы (-лі...)
- -лық (-лік
- -лық (-лік)
- -лы (-лік...)
- § 60. БЕЛГІНІҢ РЕҢІ ЖӘНЕ ШЫРАЙ КАТЕГОРИЯСЫ
| Я екі компоненті де бірдей -лы (-лі...) жұрнағы ар- қылы жасалған туынды сын есімдер қосарланады, я бір компоненті -лы (-лі...) жүрнағы аркылы, бір компоненті -сыз (-сіз) жұрнағы аркылы жасалған туынды сын есім- дер косарланады. Мысалы: таулы-тасты, орманды-то- ғайлы. әкелі-балалы, ағалы-інілі, ессіз-түссіз, жөнді- жөнсіз, орынды-орынсыз т б.
Осы топқа төрт бүрышты, кос атты сиякты тіркестер де енеді. Зат есівд, сан есімдер мен -лық (-лік, -дық, -дік, -тық, -тік) формалы сын есімдер тіркесіп, күрделі сын- дар жасалады. Мысалы: халық аралық, бес жылдыҚ, 182 бес кісілік, он адам сиярльщ, екі-үш күндік т. б. Сон- дай-ак тұрақты тіркестерден де осы жүрнақ арқылы күрделі сын есім жасалады. Мысалы: көңіл көтерерлік, түс іиайысарлық, қабырға қайысарлық, күн көрерлік т. б. Я екі компоненті де (сыңарына да) бірдей, не -лық (-лік) жүрнағы арқылы, не -и жұрнағы арқылы жасалған туынды сын есімдер қосарланады, я бір ком- поненті -лы (-лік...) жұрнағы арқылы, бір компоненті -и жүрнағы арқылы жасалған туынды сын есімдер қосар- ланады, я алғашқы компоненті зат есім, соңғы компо- ненті -лық (-лік) жұрнағы арқылы жасалған туынды сын есімдер қосарланады. Мысалы: әскери-саяси (кадр- лар), ғылыми-здеби (мұра); әлеуметтік-экономикалық (шара), идеялық-саяси (өмір), ңоғамдық-тарихи (тәжі- рибе) т. б. Тәуелділіктің үшінші жағының косымшасы қосылған зат есімге (бірінші компонент) сын есім (екінші компо- нент) тіркесіп, күрделі сын есім есебінде қолданылады. Мысалы: көзі ашық, тілі майда. (тәтті), басы бос, жөні түзу, жүзі жылы, қолы үзын, қолы ашық, қолы қысқа т. б. § 60. БЕЛГІНІҢ РЕҢІ ЖӘНЕ ШЫРАЙ КАТЕГОРИЯСЫ Заттардың белгілері бірде тіпті анық, бірде тым күң- гірт немесе сәл ғана артық я сәл ғана кем деген сияқ- ты әр алуан дәрежеде болуы ақиқат. Әдетте, заттардың осындай белгілері көбінесе оларды бір-біріне салыстыру арқылы танылады. Мысалы, ащы мен тұщы, ақ пен қа- ра, алыс пен жақын, қою мен сүйық, терең мен тайыз, ыстық пен суық, қатты мен жумсақ, ауыр мен жеңіл және басқа да осылар сияқты сындық ұғымдарды біл- діретін сөздерді алсак, олар — айналадағы акиқаттық қүбылыстарды бірте-бірте танудан кейін пайда болған үғымдар. Сөйтіп, заттың түрі мен түсіне, сапасы мен сипаты- иа, келемі мен аумағына, салмағы мен нәріне байла- нысты әр алуан ұғымдарға сәйкес туып, солардың атау- лары есебінде колданылатын сөздер болады. Ол сөздер тек әр алуан түстер мен сапаларды ғана емес, бір ғана түстің я бір ғана белгінің не сапаның әр килы түрлері мен рендерін де білдіре алады. Мысалы, ащы деген бел- Пніц ашқылтым, ащылау, ап-ащы, ащырақ, тым ащы 183 деген тәрізді әр алуан дәрежені білдіретін түрлері де бар. Сондай-ақ, сарғыш, сарғылт, сарылау, сарырақ, сап-сары, өте сары дегендер де — сары түсінің әр түрлі рендерінін атаулары. Ендеше, бүдан бір түрлі белгінің өзінде бір-бірінен ерекшеленіп ажырайтын әлденеше қи- лы рең дәрежелері болатыны айқындалады. Ондай түс- тің я белгінін. реңі сәл кем болса (ашцылтым, сарғыш), екінші бір реңі сәл едәуір артық (ащылау, сарылау) бо- луы, үшінші бір реңі едәуір артық (ащырақ, сарырақ) болуы, төртінші бір ренд күшті (ап-ащы, сап-сары) я тіпті күшті (өте ащы, тым сары) болуы мүмкін де және болатын да задды құбылыстар. жүктеу/скачать 0,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|