Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 0,65 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Сурау есімдіктерініц тәуелдену үлгісі
- § 72. ӨЗДІК ЕСІМДІК
| § 71. СҰРАУ ЕСІМДІҚІ ЬРІ
Сұрау есімдіктері мыналар: кім? не? неше? қай? қан- дай? ңаніиа? қалай? қашан? Бұлардан басқа да бірнеше сұрау есімдіктері бар, бі- рақ олар — белгілі жолдармен жоғарыда көрсетілген негізгі сұрау есімдіктерінен жасалған есімдіктер. Мьіса- лы: нешеу? неіиініиі? деген сұрау есімдіктері сан есім- дердің морфологиялық (тұлғалық) формаларына сәй- кестеніп, демек, сан есімнің қосымшалары арқьілы неіие? деген негізгі сұрау есімдігінен жасалған (не- іиеу?— төртеу; нешішиі — төртініиі). Қайсы? қайдан? қайда?— сияқтылар қай? деген негіз- гі сұрау есімдігінен туған. Оның біріншісінің соңындағы -сы қосымшасы тәуелді жалғаудың III жағының косым- шасы болуға, бірақ ол қосымша қазіргі кезде тәуелдік жалғауға тән қасиеттен айьірылып қалған, сол себептен бұл қосымшаның үстіне (ңайсы) қазіргі тілімізде тәуел- діктің үш жағыньің қосымшасы екінші рет жалғана бе- реді (қайсы+м, қайсы+ң+ыз, қайсы + сы). Ал, ңайдан? қайда? дегендердегі қосымшалар — шы- ғыс (ңайдан?), жатыс (ңайда?) септіктердің қосымша- лары. Бұл қосымшалар сол негізгі түбірге көнеленіп, қалыптасып кеткен. Қазақ тілінде ңай деген түбірге басқа сөздердің косымшалары қосылмайды, өзбек тілін- де ңайгә? делініп те, қайләргә? делініп те айтьіла береді. Қандай? қашиа? деген сұрау есімдіктерінің қосым- шаларьі -дай, -ша жұрнақтармен (мысалы, сон-дай, сон- ша, бала-дай, бала-ша т. б.) байланысты. Бұл екі сұрау есімдігінің бастапқы түбірі қан деген сөз болған. Қалай? есімдігіндегі жұрнақ -лай (осылай, солай) Қосымшасымен байланьісты. 215
Сұрау есімдіктері я бүтіндей, я жартылай езгерсе де сөйлемде негізінде сүрау мағынасын тудырады, мысалы; кім айтар қазір бізді көіипелі ел деп? Кім айтар өмір бойы көіикен ел деп? (Т. Жароков). 216 Сұрау есімдіктерінің кейбіреулері косарланып та қолданыладьі, ондайда есімдіктер саралау, жекелеу ма- ғынасын білдіреді, мысальі: Сіздің үйгв кім келді? Сіз- дің үйге кім-кім келді? Қайсың келдің? Қай-цайсың келдің? Сөйлемнің жалпы мағыналық ерекшелігіне және қол- данылу өзгешелігіне қарай сұрау есімдіктері кейде сұ- рау мағынасын бермейді. Мысальі: Ырысты, еркін, азат елім ңандай! Қең байтаң, кең дәулетті жерім қандай! Өлкемнің оңы — мақта, солы — қырман, Бітетін біздің жерге егін цандай! (I. Жансүгіров) дегендегі қандай сөздері сұрау емес, адамның көңіл күйіне қарай экспрес- сивтік мағына беріп тұр. Шартты бағыныңқылы сабақ- тас құрмалас сөйлемдерде де сұрау есімдіктері қатыс- тық мағына береді, демек, бағыньіңқы сөйлемде сұрау есімдігі қолданылса, басыңқы сөйлемде сілтеу есімдігі қолданылады және бағыныңқыдағы сұрау есімдігі қай тұлғада тұрса, басыңкыдағы сілтеу есімдігі сол тұлғада тұрады: Қөрмейсің бе, тоңта енді, Қімге сенсең, сол шикі (Абай); Кім еңбекті істесе сол адам үлесті де көп алады (мақал). He, сол, қалай, қайда, қашан, кім, неше сияқты сү- рау есімдіктермен біріккен кейбір басқа сөздер (ңұр- лым, әлде, әр, еіи т. б.) өзге категорияға ауьісадьі, мы- салы: неғүрлым(м), соғұрлым(м) әлдеқалай, әлденеіие, әрқалай, әрқаіиан, әркім, еіиңандай, еіикім, еіитеңе (еіи- теме), еіиқаіиан, еіиқайда т. б. Орын жағынан сұрау есімдіктері тікелей баяндауьіш- қа тете тұрады, өйткені білуді мақсат етіп, сұрау қой- ған кісі сұраульі сөзге жауап беруші адамньің назарын аудара айтадьі. Осьілай септеліп те, тәуелденіп те, жік- теліп те қолданылатьін болғандықтан, сұрау есімдігі сөйлемнің барлық мүшелері ретінде де қызмет атка- радьі. § 72. ӨЗДІК ЕСІМДІК Қазақ тілінде өздік есімдікке жалғыз ғана өз сөзі жа- тады. Бұл есімдік көбінесе өзім, өзің, өзіңіз, өзі, өзіміз, өз- деріңіз деген сияқты оңаша және ортак тәуелдеулі түрде Қолданылады. Мысальі: Жас екенің рас, бірақ алғашңы 217
Өздік есімдіктің көнеленген кепбір жалаң және қосар- ланған түрі баска категорияға көшкен, мысалы, өзге, өз- геіие дегендер сын есім категорнясыяа ауысадьі. Мысалы: Абай мынадай өзгеше іиалға бірталай аңырып, ңсійран 218 қап түрып зорға аңғарды (М. Әуезов); Өзге денемнен айрылып, қүр өзім ғана ңалғсіндсій (Ғ. Мүсірепов). Мұн- дай сөздер, үнемі анықтауьіш болып кызмет атқарады да, формальдық жағынан шьірай жүрнақтарын да ка- бьілдайдьі (өзге адам — өзгелеу, езгерек; әзгеше адам — өзгеіиелеу, өзгешерек); сол сияқты өзді-өзі, өзімен-взі, ез-өзінен деген қосарланған түрлері, езімше, өзіңізіис, езіңше, өзініие, вздерініие, өздігінен сияқты көнеленген жалан (туындьі) түрлері үстеу категориясына көшкен. Мьісалы: Екі есікті бітесе, түніиығып өрт өзінен-өзі өше- ді (Ғ. Мұстафин); Бәрі өзінен-өзі туса, өзінен-өзі болса, жүрт тып-тыныш жатпас вді? (Ғ. Мүсірепов); Қалың ағаіи жапырағы, Сыбырласып өзді-взі (Абай); Бала өз- дігінен біліп, дәйім әдет қылып кету үіиін, алдын ала ар- наулы жаттығу жүмыстарын жүргізу керек (С. Көбеев). Өздік есімдіктің тәуелдеулі түрі сөйлемніц барлық мүшесі де бола алады. Бірақ бастауьіш есімшеден бол- са, өздік есімдіктен болған баяндауыш бастауышпен жақтаспайды, алдындағы жіктеу есімдігінен болғаи қо- салқьі анықтауышпен қиысады, мысальі: Бүл жүмысты істеген кісі мен өзіммін, (менмін) кісі сен өзіңсіц (сенсіц) кісі ол әзі (ол) т. б. Өздік есімдік зат есімнен бүрын айтылғанда, ілік жалғаулары түсіріліп қолданылып, үнемі аныктауыштық қызмет атқарадьі. Мысалы: өз (өзімнің) кітабым, өз (взіңнің) кітабың), өз (езіңіздің) кітабыңыз, өз (өзінің) кітабы т. б. жүктеу/скачать 0,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|