Ахмет Байтұрсынұлы. Тіл – құрал

67 
жиырмасыншы, отызыншы, қырқыншы, елуінші, алпысыншы, жетпісінші, 
сексенінші, тоқсаныншы, жүзінші, мыңыншы, миллионыншы. Бұлар, 
реттік деп аталады. 
Есептік сан екіге бөлінеді: 
Бірі – жоғарғы көрсетілген қалыпта айтылады. Ол жай есептік. 
Екіншісі – зат есімге тіркелмей сөйленетіндігінен басқарақ айтылады: бір 
– біреу, екі – екеу, үш – үшеу, төрт – төртеу, бес – бесеу, алты – алтау, 
жеті – жетеу делініп. Бұлайша айтылу жетіге шейін-ақ бар. Бұлар жадағай 
есептік деп аталады.
Есептік үлкендете саналады, мәселен: «он бір» дегенде әуелі үлкенін 
айтып, сонан соң кішісін айтамыз: ол «онның» «бірден» үлкендігінен. 
«Елу алты» дегенде әуелі «елуді» айтып, сонан соң «алтыны» айтамыз: ол 
«елудің» «алтыдан» үлкендігінен. «Жүз елу» деген, әуелі «жүзді» айтып, 
сонан соң «елуді» айтамыз: ол «жүздің» «елуден» үлкендігінен. 
Реттік те үлкендете саналады, мәселен «он бірінші» дегенде, әуелі 
«онды» айтып, сонан соң «бірінші» дейміз. «Жүз елуінші» дегенде, 
«жүзді» «елуіншіден» бұрын айтамыз. Реттікпен саналғанда есептікпен 
саналғандай айтылып келіп, ең ақырғы сөздің аяғына реттік жұрнағы
«-ншы» жалғанады. Мәселен: «мың тоғыз жүз он төртінші», «мың тоғыз 
жүз он бесінші» дегендей. 
Бұлардан басқа нәрсенің бүтіні емес, бөлімтігінің санын көрсететін 
сөздер бар. Олар темілдік аталады. Темілдік сан: жарты, жарым, ширек. 
Қазақ тілінде темілдік санның есімі тіпті аз. 
Сан есім жалғаулары зат есім сын есім жалғауларымен бірдей. 
Айтылуына қарай жалғаулар, я тікелей санға жалғанады, я жанындағы 
басқа есімге жалғанады. Жадағай есептік басқа есімге қосарланып 
айтылмайтын болғандықтан, жалғаулар оларға қай кезде де өзіне 
жалғанады, мысалдар алып, қарайық. 

жүктеу/скачать 2,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: