Ақылбеков Ә. Т., Кривобоков В. П., Даулетбекова А. К

42 

 

компенсируется за счет дислокаций, причем 

граница  между  дислокациями  остается 

когерентной. 

граница  произвольная  (некогерентная)  / 

randomboundary, 

incoherentboundary 

— 

граница  зерна  с  низкой  плотностью 

совпадения узлов и высокой энергией. 

 

компенсацияланатын, 

дислокациялар 

арасындағы 

шекара 

когерентті 

болып 

қалатын фазааралық шекара. 

Кездейсоқ 

шекара/ 

randomboundary, 

incoherentboundary  түйіндердің  сәйкес  келу 

тығыздығы  тӛмен  және  жоғары  энергиялы 

дәнек шекарасы. 

 

Грави́рование ио́нное 

Ion(ic) etching 

Нанесение 

упорядоченного  рельефного 

рисунка  на  поверхность  твѐрдого  тела 

распылением  его  пучком  ускоренных 

ионов.  Процесс  может  осуществляться 

через  маску  или  путѐм  использования 

сфокусированного управляемого пучка. 

Иондық гравирлеу 

Ion(ic) etching 

Қатты дене бетіне үдетілген иондар шоғымен 

тозаңдату  арқылы  реттелген  бедерлі  кескін 

салу.  Процесс  маска  арқылы  немесе 

тоғыстырылған, 

басқарылатын 

шоқты 

қолдану арқылы іске асуы мүмкін. 

Грэй 

Gray 

Единица поглощѐнной дозы и кермы (Гр). 1 

Гр  равен  дозе  излучения,  при  которой 

облучѐнному  веществу  массой  1  кг 

передаѐтся энергия любого ионизирующего 

излучения, равная 1 Дж. 1 Гр=1 Дж/кг= 100 

рад.     

См. также керма. 

Грэй 

Gray 

Жұтылған  доза  мен  керма  бірлігі  (Гр).  1Гр 

массасы  1кг  болатын  затқа  берілетін 

энергиясы  1Дж-ға  тең  болатын  кез-келген 

иондаушы 

сәуле 

знергиясы 

берілетін 

сәулелену дозасына тең. 1Гр=1Дж/кг=100рад. 

Сон. қ. қараңыз: керма. 

 

 

Д 

Давление 

Pressure 

Физическая 

скалярная 

величина, 

характеризующая  напряженное  состояние 

сплошной 

среды, 

равная 

отношению 

перпендикулярной  составляющей  силы, 

равномерно 

распределенной 

по 

поверхности 

тела, 

к 

площади 

этой 

поверхности 

 

 

Д 

Қысым 

Pressure 

Дененің    беті  бойынша  бірқалыпты  таралған 

күштің  перпендикуляр  құраушысының  осы 

беттің  ауданына  қатынасына  тең,  тұтас 

ортаның 

кернеулі 

күйін 

сипаттайтын 

физикалық скаляр шама.  

давление  абляционное  /ablation  pressure  - 

давление,  возникающее  в  твердом  теле  при 

абляции. 

Складывается 

из 

теплового 

давления,  вызванного  стремлением  тела  к 

расширению,  и  реактивного  давления, 

обусловленного 

импульсом 

отдачи 

испаряющего вещества. 

Абляциялық қысым /ablation pressure -   

абляция  кезінде  қатты  денеде  туындайтын 

қысым. Дененің ұлғаюға ұмтылуы туғызатын 

жылулық қысымнан және  буланатын дененің 

берілу  импульсына  негізделген  реактивті 

қысымнан тұрады. 

давление высокое / high pressure – давление, 

превыщающее  некоторое  характерное  для 

данного 

физического 

явления 

или 

конкретной задачи значение. 

Жоғары қысым / high pressure – 

Берілген  физикалық  құбылыс  немесе  нақты 

мәселеге тән мәннен асатын  қысым. 

давление  звука  /  sound  pressure  – 

постоянное давление, испытываемое телом, 

находящимся  в  стационарном  звуковом 

поле. 

 Дыбыс қысымы / sound pressure – 

стационар дыбыс ӛрісіндегі дене ұшырайтын 

тұрақты қысым. 

43 

 

давление  порциальное  /  partial  pressure  – 

часть  общего  давления,  относящаяся  у 

одному из компонентов газовой смеси. 

 Порциялық қысым / partial pressure – 

газ  қоспасының  бір  компонентіне  келетін 

жалпы қысымның бӛлігі. 

 давление  поверхностное  (двумерное)  / 

surface    pressure,  two-dimensional  pressure  – 

характеристика  мономолекулярного  слоя, 

равная  разности  поверхностных  натяжений 

чистой  подложки  (жидкой  или  твердой)  и 

подложки 

с 

находящимся 

на 

ней 

монослоем. 

 Беттік  (екіөлшемді)  қысым  /  surface  

pressure, 

two-dimensional 

pressure 

–таза 

етектің  (сұйық  немесе  қатты)  мен  моноқабат 

бар  етектің  беттік  керілуінің    айырымына 

тең, мономолекулярлық қабат сипаттамасы.  

давление радиационные / radiation  pressure 

–  давление,  вызванное  передачей  импульса 

тормозящейся  частицы  (обычно  тяжелого 

иона) твердому телу. 

Радиациялық  қысым  /  radiation    pressure–

қатты денеге тежеуіш бӛлшектің (әдетте ауыр 

ионның)  импульсын  беру  арқылы  пайда 

болған қысым. 

давление  световое  /  light    pressure  – 

давление, 

оказываемое 

светом 

на 

отражающие и поглащающие тела, частицы, 

а  также  на  отдельные  молекулы  и  атомы; 

одно  из  пондеромоторных  действий  света, 

связанное 

с 

передачей 

импульса 

электромагнитного поля веществу. 

 Жарық қысымы / light   pressure– 

шағылдыратын 

және 

жұтатын 

денеге, 

бӛлшектерге,  сонымен  қатар  жекелеген 

молекулалар  мен  атомдарға  жарық  түсіретін 

қысым;  бұл  затқа  электромагниттік  ӛрістің 

импульсін  беруге  негізделетін  жарықтың 

пондеромоторлық  әсерлерінің бірі. 

Дальноде́йствие 

(эффе

́ кт 

дальнодействия) 

Long-range interaction, remote  action 

В  радиационной  физике  твѐрдого  тела 

данный 

термин 

обозначает 

экспериментально  наблюдаемое  влияние 

радиационно-стимулированных  процессов 

(как  правило,  под  действием  пучков 

ускоренных  ионов)  на  структуру  и 

физические 

свойства 

объекта 

на 

расстояниях  от  облучаемой  поверхности, 

существенно  превышающих  проективную 

длину пробега тормозящихся частиц. 

Алыстан  әсер  ету  (алыстан  әсер  ету 

эффектісі) 

Long-range interaction, remote  action 

Қатты  дененің  радиациялық  физикасында 

берілген  термин  радиациялық-қоздырылған 

(ереже  бойынша,  үдетілген  иондардың 

әсерінен)  процестердің  сәулеленетін  беттен, 

тежелетін  бӛлшектердің  проектілік  жүру 

жолынан 

айтарлықтай 

асып 

түсетін 

қашықтықтағы 

объектінің 

физикалық 

қасиетіне  және  құрылымына  тәжірибелі 

түрде бақыланатын әсері.  

Двигатель 

электрореактивный 

(электроракетный) 

Electro-jet engine 

Комический  реактивный  двигатель,  в 

котором 

направленное 

движение 

реактивной  струи  создается  за  счет 

электрической  энергии,  а  рабочим  телом 

является  пучок  ускоренных  ионов  или 

плазмы. 

Электрореактивті 

двигатель 

(электроракеталық) 

Electro-jet 

engine- 

реактивті 

ағыстың 

бағытталған қозғалысы электр энергиясының 

есебінен  жасалатын,  ал  жұмыстық  дене 

иондардың  немесе  плазманың  үдетілген 

шоғы  болып табылатын ғарыштық реактивті 

двигатель,. 

двигатель  плазменный  /  plasma-jet  engine 

—  космический  реактивный  двигатель  с  

рабочим  веществом  в  плазменной  фазе, 

использующий  для  создания  и  ускорения 

потока  плазмы  электрическую  энергию. 

Представляет 

собой 

соответствующим 

образом  оптимизированный  ускоритель 

плазменный 

(см. 

ст. 

ускоритель 

заряженных частиц). 

 плазмалық  двигатель  /  plasma-jet  engine  — 

плазма  ағынын  жасау  үшін  және  үдету  үшін 

электр  ӛрісін    қолданылатын,  плазмалық 

фазадағы  жұмыстық  заты  бар  ғарыштық 

реактивті  двигатель.  Ол  сәйкесінше  оңтайлы 

плазмалық  үдеткіш  бола  алады  (зарядталған 

бӛлшектер үдеткіші бетін қараңыз). 

44 

 

Движе́ние бро́уновское 

Brownian movement 

Непрерывное  хаотическое  движение  малых 

частиц, взвешенных в жидкости или газе. 

Броундық қозғалыс 

Brownian movement 

Сұйықта  немесе  газда  қалқып  жүретін    ұсақ 

бӛлшектердің үздіксіз хаосты қозғалысы.  

Двойни́к  

Twin  

Объемный 

дефект 

кристаллической 

решетки  металла  или  сплава  в  виде  слоя 

конечной 

толщины, 

кристаллическая 

решетка  которого  является  зеркальным 

отражением  решетки  основной  части 

кристалла.  

См.также двойникование. 

Қос сыңар 

Twin  

Кристал  торы  кристалдың  негізгі  бӛлігі 

торының 

айналық 

кӛшірмесі 

болып 

табылатын, 

шекті 

қалыңдықты 

қабат 

түріндегі  метал  немесе  қорытпаның  кристал 

торының кӛлемдік ақауы.  

Двойникова́ние 

Twinning 

Образование в кристалле областей с разной 

ориентацией  кристаллической  решетки, 

связанных  зеркальным  отражением  в 

определенной 

кристаллографической 

плоскости (плоскости двойникования).  

Қосарлану 

Twinning 

Белгілі  бір  кристаллографиялық  жазықтықта 

(екілену жазықтығында) айналық шағылумен 

байланысқан,  кристал    торының  түрлі 

бағдарлы облыстарының түзілуі.  

Деазотирование 

Denitration 

Удаление  растворенного  азота  из  жидких 

металлов и сплавов. 

Азотты жою 

Denitration 

Сұйық  металл  мен  балқымалардан  азот 

ерітіндісін жою. 

Девиатор информации 

Strain  deviator  (от  лат.  deviо  –  уклоняюсь  в 

сторону ) 

Тензор,    определяющий  в  окрестности 

точки 

малую 

деформацию 

(см. 

ст 

деформация  механическая),  не  связаннуюс 

изменением  объема.  Выражается  через 

компоненты тензора деформации. 

Ақпарат девиаторы 

Strain  deviator  (лат.  deviо  –  бір  жаққа  қарай 

ау) 

Кӛлем 

ӛзгеруіне 

байланыссыз 

нүкте 

маңындағы  аз  деформацияны  (механикалық 

деформация  бетті  қараңыз)    анықтайтын 

тензор.  Деформация  тензоры  компоненттері 

арқылы ӛрнектеледі. 

Девиатор напряжений 

Stress  deviator  (от  лат.  deviо  –  уклоняюсь  в 

сторону ) 

Тензор, определяющий в точке напряжения, 

не 

связанные 

с 

гидростатическим 

напряжением  (всесторонним  давлением). 

Выражается  через  компоненты  тензора 

напряжений.  Используется  в  механике 

сплошной 

среды. 

Характеризует 

напряженное 

состояние, 

вызванное 

изменением  формы  тела  при  деформациях 

ниже предела упругости. 

Кернеу девиаторы 

Stress  deviator  (лат.  deviо  –  бір  жаққа  қарай 

ауу) 

Гидростатикалық  кернеумен  (жан–жақты 

қысыммен)  байланыссыз кернеу нүктесіндегі 

анықтауыш  тензор.    Кернеу  тензоры 

компоненттері  арқылы  ӛрнектеледі.  Тұтас 

орта 

механикасында 

қолданылады. 

Серпімділік  деңгейінен  тӛменгі  деформация 

кезінде  дене  пішінінің ӛзгеруіне  байланысты 

туындайтын кернеулі күйді сипаттайды. 

Девозбужде́ние 

Deexcitation. 

Переход 

атома 

или 

молекулы 

из 

возбуждѐнного  состояния  в  основное 

состояние. 

Обычно 

сопровождается 

эмиссией фотона. 

Қозудың тоқтауы 

Deexcitation. 

Атомның немесе молекуланың қозған күйден 

негізгі 

күйге 

ӛтуі. 

Әдетте 

фотон 

эмиссиясымен бірге жүреді. 

 

45 

 

—  девозбужде́ние безыз луча́тельное  / 

emissionless 

deexcitation— 

снятие 

возбуждения  без  эмиссии  фотона.  Это 

возможно, например, при распылении, когда 

возбуждѐнный атом неупруго столкнулся  с 

другим 

(невозбуждѐнным) 

атомом 

и 

передал ему свою энергию возбуждения.   

—  сәулеленусіз  қозудың  тоқтауы  / 

emissionless 

deexcitation 

— 

фотон 

эмиссиясынсыз  қозуды  тоқтату.  Бұл  қозған 

атом  басқа  атоммен  (қозбаған)  серпімсіз 

соқтығысып,  ӛзінің  қозу  энергиясын  берген 

кездегі тозаңдануда болуы мүмкін. 

Дегаза́ция ва́куумная 

Vacuum  degasification  (degassing),  vacuum 

outgassing 

Удаление 

растворенных 

газов 

(преимущественно  Н

2

  и  N

2

)  из  жидких 

металлов 

и 

сплавов. 

Наиболее 

эффективным  способом  дегазации  является 

вакуумирование в специальных камерах при 

давлении 10

2

—10

3

 Па. 

Вакуумдық газсыздау 

Vacuum  degasification  (degassing),  vacuum 

outgassing 

Сұйық 

металдар 

мен 

қорытпалардан 

ерітілген  газдарды  (кӛбінесе  Н

2

  және  N

2

) 

жою. Газсыздаудың ең тиімді әдісі - 10

2

—10

3

 

Па  қысымда  арнайы  камерада  вакуумдау 

әдісі болып табылады. 

Дезактива́ция 

Decontamination, deexcitation, deactivation 

Процесс  (процедура,  технология)  удаления 

радиоактивных  загрязнений  с  какой-либо 

поверхности или из какой-либо среды.  

Дезактивация 

Decontamination, deexcitation, deactivation- 

қандай  да  бір  беттен  немесе  қандай  да  бір 

ортадан радиоактивті ластанулардың жойылу 

процесі (процедурасы, технологиясы). 

Деиониза́ция га́за 

Deionization 

Исчезновение 

носителей 

свободного 

электрического  заряда  (положительных  и 

отрицательных  ионов  и  электронов)  из 

занимаемого 

газом 

объема 

после 

прекращения электрического разряда. 

См также ионизация.  

Газдағы ионданудың тоқтауы 

Deionization 

Газдың  алып  тұрған  кӛлемінен  электр 

разряды тоқтағаннан соң, еркін электр заряды 

(оң  және  теріс  иондар  және  электрондар) 

тасымалдаушыларының жойылуы.  

Сон. қ. қараңыз: иондану. 

 

Дейтро́н 

Deuteron 

Связанное  состояние  протона  и  нейтрона, 

ядро  одного  из  изотопов  водорода  — 

дейтерия. Обозначается 

2

H

или  d . Является 

простейшей  и  наиболее  хорошо  изученной 

составной 

системой 

сильно 

взаимодействующих частиц. 

Дейтрон 

Deuteron 

Протон  мен  нейтронның  байланысқан  күйі, 

сутегі  изотоптарының  бірі  –  дейтерий 

атомының    ядросы. 

2

H

немесе  d арқылы 

белгіленеді.  Күшті  әсерлесетін  бӛлшектердің 

кӛбірек зерттелген және қарапайым құрамдас 

жүйесі болып табылады. 

Деканали́рование 

Dechanneling 

Процесс  выбывания  частиц  из  режима 

каналирования. 

См.  также  каналирование  заряженных 

частиц. 

 

Каналданудың тоқтауы (Декалдану) 

Dechanneling 

Каналдану  режимінен  бӛлшектердің  шығып 

кету процесі. 

Сон.қ..  қараңыз:  зарядталған  бөлшектердің 

каналдануы. 

Декарбюрация 

Decarburizing 

Удаление 

растворенного 

водорода 

и 

углеводородных  газов  из  поверхностных 

слоев стали. 

См.также карбюризация ионная 

Карбюрацияның тоқтауы 

Decarburizing 

Болаттың  беттік  қабатынан  сутек  ерітіндісі 

мен кӛмірсутек газдарын жою. 

Сон.қ. қараңыз: иондық карбюрация. 

46 

 

Декорирование 

Decoration 

Экспериментальный  метод    выявления 

дислокаций  и  других  линейных  дефектов  в 

кристаллах 

металлов 

и 

сплавов, 

заключающийся 

в 

химической 

или 

термической  обработке,  в  результате 

которой 

вдоль 

линии 

дислокации 

выделяются 

дисперсные 

частицы 

(комплексы примесных атомов), видимые в 

микроскоп. 

Преимущество 

метода 

декорирования  –  большая  наглядность, 

недостаток  –  дислокации  закрепляются 

декорирующими  частицами  и  не  могут 

перемещаться.  Широко  используется  в 

радиационной физике твердого тела.  

Декорациялау 

Decoration 

Химиялық 

немесе 

 

жылулық 

ӛңдеу 

Нәтижесінде  дислокация  сызығын  бойлай 

микроскопта кӛрінетін дисперстік бӛлшектер 

(қоспа атомдар жиынтығы) бӛлінетін, металл 

және 

балқыма 

кристаллдарындағы 

дислокациялар  мен  басқа  да  сызықтық 

ақауларды  анықтаудың  эксперименттік  әдісі. 

Декорациялау  әдісінің  артықшылығы  – 

кӛрнекілігі,  кемшілігі  –  орын  алмасу 

декорацияланатын  бӛлшектермен  бекітіледі 

және  олар  орын  алмастыра  алмайды.  Қатты 

дененің  радиациялық  физикасында  кеңінен 

қолданылады. 

Деле́ние я́дер 

Nuclear fission 

Процесс  раскалывания  ядра  при  захвате 

нейтрона  на  две  или  три  примерно  равные 

части с высвобождением большой энергии. 

См.  также  материалы  делящиеся,  нуклиды 

делящиеся, реакция деления цепная, осколки 

деления. 

 

Ядролардың бӛлінуі 

Nuclear fission 

Жоғары  энергияның  шығарылуымен  қатар 

жүретін,  ядроның  нейтронды  қармап  алуы 

нәтижесінде  шамамен  бірдей  екі  немесе  үш 

бӛлікке бӛлінуі.  

Сон.қ..  қараңыз:  ыдырайтын  материалдар, 

ыдырайтын  нуклидтер,  тізбекті  ыдырау 

реакциясы, ыдырау жарықшақтары. 

Де́льта-электро́ны 

Delta electrons 

Электроны,  выбиваемые  из  электронных 

оболочек  атомов  быстрыми  заряженными 

частицами,  движущимися  через  вещество. 

Являются 

носителями 

энергии 

значительной  части  энергетических  потерь 

заряженных  частиц,  в  частности,    ионов, 

движущихся  в  твѐрдом  теле  в  режиме 

электронного 

торможения. 

Способны 

приобретать  энергию,  достаточную  для 

последующей ионизации атомов. 

См. также электроны горячие. 

 

Дельта-электрондар 

Delta electrons 

Зат  арқылы  шапшаң  қозғалатын  зарядталған 

бӛлшектермен 

атомдардың 

электрондық 

қабықшасынан  ығыстырып  шығарылатын 

электрондар. Зарядталған бӛлшектердің, атап 

айтқанда,  электрондық  тежелу  режимінде 

қатты  денеде  қозғалатын  иондардың  энергия 

шығынының 

айтарлықтай 

бӛлігінің 

энергиясын  тасымалдаушы  болып  табылады. 

Атомдардың  әрі  қарай  иондалуына  қажетті 

энергияны иемденуге  қабілетті.  

Сон. қ.. қараңыз: ыстық электрондар. 

Денатурант ядерный 

Nuclear denaturant 

Вещество, 

добавляемое 

в 

делящийся 

материал  с  той  целью,  чтобы  сделать  его 

непригодным  для  использования  в  ядерном 

оружии. 

Ядролық денатурант 

Nuclear denaturant 

Бӛлінуші  материалға  оның  ядролық  қаруда 

қолданылуын жарамсыз ету мақсатында оған 

қосылатын зат. 

жүктеу/скачать 4,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: