Алаш көсемсөЗІ: тіл мәселесі көптомдық 2 том Қайрат сақ

125
Тіл мәселесі
Бұрын  патшалық  дәуірінде  тіл  мәселесі  қазақ-қырғыз,  ноғай-баш-
құрт, өзбек, түрікпен секілді «бұратана» жұрттар үшін зор саяси мәселе-
лердің  бірі  еді.  Ол  кезде  мемлекет  тілі  орыс  тілі,  заң-закондар  орыс 
тілінде, оқыту да орысша болатын. Ескі хүкімет орыс тілі тек мемлекет 
тілі  болуымен  де  көңілі  көншімей,  «бұратаналардың»  тілін,  дінін, 
ұлттығын жою саясатын бірте-бірте жүргізе бастаған еді.
Миссиялар  ашты, миссионерлер шығарды. Түрік қауымдары қолда-
нып келе жатқан араб әліппесін жоғалтып, оның орнына орыс жазуы мен 
Інжіл, Часослов, Псалтир секілді христиан дінінің кітаптарын қазақша, 
ноғайша һәм басқа тілдерде басып шығарып, халық арасына тарататын 
болды. Жас күнімізде «Құдай Тағала Авраам пайғамбарға құрбандыққа 
қошқар жіберді» деп оқитын едік.
Орыстан  басқа  жұрттар  мекемелерге  өз  тілінде  арыз  жазуға,  өз 
мұңын  шағуға  болмайтын  еді.  Мәселен,  судьяның  өзі  де  һәм  оның 
алдына  жүгіне  келген  талапкер  мен  жауапкердің  бәрі  қазақ  болса  да, 
«закон бойынша» қазақ судья қазақтардан переводчик арқылы орысша 
жауап алатын еді.
1909  жылы  дала  уалаятының  генерал-губернаторы  ІІІмидт  Ақмола, 
Семей облыстарында «орыстың тілін білмеген, хатын танымаған қазақ 
болыс бола алмайды» деген жарлық шығарып еді. 1913 жылы Ташкент 
семинариясының  директоры  миссионер  Остроумов  бір  учительге  «қа-
зақша әліппе жазасың, бірақ, ішінде «Алла» деген сөз болмасын, «Құдай 
патшаны сақта» деген өлең қалмасын» деп бұйырған еді.
Орыс тілінің базары көтерілді, күннен-күнге қадірі артты. Азғантай 
оқыған еңбектері кәдеге асып, төре болды. Түйме тақты. Көкке қарады. 
Переводчиктердің  араны  жүре  бастады.  Қазақ  арасында,  әсіресе,  Түр-
кістанда  переводчик  деген  өз  алдына  бір  тап  болды.  Қазақ,  қырғыз, 
орыстан бір қорлық көрсе, өздерінен шыққан переводчиктеріне екі есе 
жем болды. Түркістанда бұрын айына 15-20 сом жалақы алып тұратын 
переводчиктердің  көбі  50-100  мың  үй  мүлік,  бау-бақшаға  ие  болды. 
Қазақ  ішінде  болыстарға  писарь  болғандар  2-3  жылдың  ішінде  еріксіз 
байыды. «Ел билеген бір-екі ауыз орысша былдырлап, оттай білген атқа 
мінгендердің  алды  полковник,  арты  хорунж  шенін  алды.  Омыраулары 
медальға  толды.  Надан  халықтың  көзінде  «құдай  тілегін  берген,  әруақ 
орнап, нар шөккен орын» болды.
Сөйтіп,  жұрттың  көбі  орыс  тілін,  орыс  оқуын  білімді,  өнерлі  болу 
мақсатымен үйренбей, дәреже алу, төре болу үшін оқитын болды.
Қалада оқып жүрген балалардан елге келгенде, «шырағым кашан төре 
боласың?» - деушілер, қалжыңы жоқ шынымен сұраушы еді. Мұның түбі 
неге соғатынын тың көбі қапелімде сезген де жоқ.

126
Көңілінде  дәнеңе  жоқ  школада  оқып  жүрген  жас  балалар,  тіпті  үл-
кендер де, біріне-бірі орысша хат жазатын болды. Өзара орысша сөйле-
сетін болды.
Көрген өнегесі, алған тәрбиесі осылай болған соң, орысша оқығандар 
халықтан алыстап, өз елін өздері менсінбейтін кеселге ұшырай бастады.
Ұлтшылдықты  біз  осы  күні  ғана  жек  көріп  отырмыз,  күні  кеше 
мұнан үш-төрт жыл ғана бұрын, коммунизм, интернационализмінің иісі 
мұрынымызға келмей тұрғанда, қазіргі жиреніп отырған ұлтшылдардың 
өзіне зар еді. Ол уақытта бізді ұлтшыл қылған ұлтшылдарға зар қылған 
жоғарыда  айтылған  патша  хүкіметінің  саясаты  еді.  Ол  саясат  пәлесі 
Россиядағы  «бұратаналардың»  бәрінің  басына  бірдей  келгендіктен, 
«айлас қатын мұндас» дегендей, діні бір, қаны бір, тілі, негізі бір түрік 
қауымдары күңкілдесіп, «шын орыс саясатынан» құтылу үшін «Жалпы 
түрік тілін біріктіру» деген пікірге келе бастады. Бұл жолды бастаушы 
марқұм  Исмайл  бек  Гаспиринский  еді.  «Түркішілдердің»  ойы  жеке-
жеке, жұтылып кетуіміз оңай болар, бәріміз қосылсақ, тамағынан өтуіміз 
қиын соғар» дегендік еді. Бұл пікірдің басқа жағы да бар шығар. Бірақ, 
біз  өзіміз  осылай  түсінуші  едік.  Әйтпесе,  бәрі  бірдей  түріктің  баласы 
болғанымен, Қырым ноғайын Қазандық, Қазан ноғайын өзбек, башқұрт, 
қазақ,  түрікпенді  башқұрт  анық  түсінбейтін.  Бұлардың  бәрі  ортақ  бір 
тілмен оп-оңай сөйлесіп, кете алмайтынын білетін едік. Енді, бұл күнде 
жиһангерлік  саясатынан  құтылдың.  Әр  халық  өз  тілінде  оқуға,  жазуға, 
өз тілінде тергеуге, өз тілінде тергелуге тиіс. Мемлекет законнан бастап 
ауылнай  комитеттердің  ісіне  шейін,  жазу  әр  халықтың  өз  тілінде  болу 
керек. Бұған енді дау-дамай жоқ. Тек, жүзеге шығару ғана қалды.
Ол  хүкімет  өлген,  бұрынғыдай  енді  тіл  үшін  алысу-арбасудың 
кажеті  жоқ.  Сүйекке  сіңген  ескі  дерттен  құтылмай,  бұл  күнге  шейін 
орыстан  хатшы  алып  отырған  болыстар бар. Мұның  атын  өшіріп, енді 
«орысшалауды»  ұмыту  керек.  Кеңес  хүкіметі  қазір  сауатсыздықты 
жоғалтпақ болып отыр. Олай болса, өзінше хат танымайтын бір азамат 
қалмай махкамаларда, соттарда жауап беру түгіл заң-законды өз көзімен, 
өз тілімен оқи білмейтін біреу де болмасқа тиіс.
Ортақшыл  партияның  һәм  оның  жолымен  жүрген  Кеңес  үкіметінің 
негізгі мақсатының бірі – жер-жүзінің еңбекшілеріне ортақшыл пікірін 
тарату. Миына сіңіру, сол рухта тәрбиелеу. Бұл мақсатқа жетудің бірден 
бір шарасы әр халықты осы жолға үндеу, түсінікті тілде үндеу.
Жер жүзіндегі езілген жұрттардың бірі біздің қазақ-қырғыз екені рас 
болса,  бүл  жұртты  теңгеру  үшін  көзін  ашып,  өнер-білім  үйретіп,  үгіт-
насихат тарату. Қажет болса, қазақ-қырғыз тіліне тоқтаусыз жол ашып, 
бүгіннен бастап «Тілмаш жоқ, тақсыр менікі, тілмаш жоқ» дегізіп, қазақ-
қырғызды енді сандалтпау керек.
Азамат

127
ресми бөлім
Ортақшылдар  партиясының  кіндік  комитеті  мен  Түрік  бюросының 
жарлық хаты.
Түркістанның  ортақшыл  партиясы,  отаршыл-обырлардың  қарсылы-
ғына қарамай-ақ, саяси мақсатына жете бастады.
Партия мүшесінің көбі Түркістанның жергілікті халқы – қазақ, қыр-
ғыз,  өзбек  һәм  түрікпен  деп  білгендіктен,  партия  ұйым  һәм  ұйыстыру, 
мұсылман  жарлы-жақыбайларының  ғұрпына  лайық  ұйымдармен  қаты-
насып, қолайласуы тиіс.
Ортақшыл  партия  күншығыстың  езілген  еңбекші  халқының  өз  би-
лігін, өзіне беруге ыждаһат етеді. Себебі, өз билігін өзі алса, жергілікті 
халықтар қанішер байлардың құлдығынан құтылуына билігі болады.
Басқа  жерлерден  гөрі,  әсіресе,  күншығыста,  оқу,  оқыту,  жалпы 
халық ағарту істері, ұлт мәдениеті болсын, осы уақытқа шейін қанішер 
байлардың қолында болып келді. Бұған себеп те халықтың дін жағынан 
яки басқаша тұрмыс-тіршілік жағынан болсын баспалдақтығы.
Ескі араб емлесімен оқу, жазу үйренуге он жыл керек еді. Бұл еңбек 
үшін туған халықтардың қолына түспейтін уақыт: өйткені, орта ғасырдағы 
оқу  –  тек  дін  кітабын  ғана  жаттатудан  басқа  түк  білім  бермеуші  еді. 
Ғылым  жергілікті  қазақ,  қырғыз,  өзбек  һәм  түрікпен  тілімен  болмады. 
Сондықтан, күншығыстағы езілген ұлттардың ұлт мәдениеті турасында 
ғылым  әлгіндей  болғаннан  кейін,  еркіндеп  пайда  бере  алмады.  Соның 
үшін  де  жаңа  емле,  жаңа  ғылым,  жаңа  мектеп,  ұлт  тілін,  мәдениетін 
жүргізу керек болды. Мұны керек қылып, халыққа басшылық еткен де 
жәдитшілер еді.
Езілген  халықтардың  халық  ағарту  жолындағы  ұлт  мәдениетіне, 
Кеңес  хүкіметі  қарсы  тұрмайды.  Қайта  ондай  езілген  ұлттарға  ұлт 
мәдениетін түзеу үшін керекті құралын тауып беруге, күшін көбейтуге 
ыждаһат етеді.
Ортақшыл интернационал партиялардың арасында орыстық, мұсыл-
мандық жоқ. Бірақ, өз тілімен амал еткісі, сөйлегісі келетін ұлттар бар: 
француз,  неміс,  қазақ,  өзбек,  түрікпен  деген  сияқты  барлығының  да 
құқығы бірдей. Ортақшылдық барлық халыққа бірдей. Әркім өз ұлтын 
ілгері  жүргізуге  ыктиярлық.  Бұл  уақытқа  шейін  ортақшыл  партияның 
саяси, үгіт-уағыз жұмыстары езілген халық араларына әлі еркіндеп дұрыс 
жүргізілген жоқ. Партия бұл күнде анық түсінді: 
Аймақтағы  халықтың  көбі  қазақ,  өзбек,  түрікпен  екендігін,  солай 
болған  соң,  жергілікті  халықтар  арасындағы  жұмыстар  да  айрықша 
мұсылман  бөлімінің  істері  ғана  болмай,  барлық  партияның  міндеті 
екендігінде.

128
Мұсылман дейтін бір ұлт жоқ. Мұсылманның тілі де жоқ, бар: қазақ, 
өзбек,  түрікпен,  парсы  тілдері  ғана.  Егер,  Түркістандағы  ортақшылдар 
партиясының  атынан  «пантүркизмге»  кіргісі  келіп,  һәм  қазақ,  өзбек, 
түрікпенге бөлінулерін өтірік бөліну деп жариялағысы келсе, ол уақыт 
мәдениет қуып, ел болуына қарсы шыққан қанішерлердің айласы болады. 
Ортақшыл  партия  ұлт  кемшілігінде  жүрген  қазақ,  өзбек  һәм  түрікпен-
дерге  байлардың  жәрдемінсіз-ақ  ұлт  мәдениетінің  жолын  табуға  көмек 
қылуы міндет, тек қазақ, өзбек, түрікпен һәм басқа ортақшылдар. Өздері 
байлар халық ағарту істерін қолға алып, сол жолға басшылық етулері тиіс.
Мұны  партияның  саяси  үгіт-насихат  қылатын  бөлімі  арқылы  жер-
гілікті  халықтардың  тұрмыс-тіршіліктеріне  үйлесімді  қылу  керек. 
Өзбекті татар ағарта алмайды. Қазақты, өзбекті, түрікпенді һәм татарды 
ағарту үшін орыс тілімен оқыту да болмайды, партия ұйымдары езілген 
әр халықтың ұлт ісін жоюға тиіс емес.
Енді, жоғарғы айтылғандар туралы Россия һәм Түркістанның ортақ-
шылдар  партиясы  кіндік  комитетінің  Түрік  бюросы  мынадай  қаулылар 
шығарды:
1)  Бір  қалада,  үйезде  һәм  облыста  қазақ,  өзбек,  татар,  тәжік  яки 
жергілікті еврей аз болса, олар арасындағы жұмыс үшін үгіт бөлімінің 
жанынан тоқтаусыз аз ұлттың бөлімін (секциясы) ашу керек. Мәселен, 
Ташкентте  халықтың  көбі  өзбек  болғандықтан,  Горком  жанында  қазақ 
үшін бөлім болуы керек. Самарқанд огорком жанынан жергілікті еврей, 
өзбек бөлімін ашу керек.
Бір  облыста  яки  қалада  халықтың  көбі  бір  ұлттан  болса,  мәселен, 
Жетісуда  қазақ,  Ферғанада  өзбек,  Закаспийде  түрікпен  сияқты,  бұл 
жердегі үгіттеу-түсіндіру бөлімдері, өзінің айрықша міндетін біліп, сол 
ұлттың арасында қызмет етуі керек. Бұл үгіттеу-түсіндіру жұмыстарын 
әр  ұлттардың  өз  арасында  жүргізу  үшін  Түркістанның  Т.О.П.К.К. 
жанындағы халық үгіттеу-түсіндіру бөлімдері облыс жергілікті ұлттарға 
қарап, (қазақ, өзбек, түрікпендерге) үшке бөлінеді: бірі қазақ, бірі өзбек, 
бірі түрікпен болып.
Бұл Т.О.П.К.К. бөлімдерінің әрқайсысы түп бөлімдерге һәм жергілікті 
аз  халықтың  үгіттеу-түсіндіру  бөлімдеріне  жол  көрсстіп,  жөн  сілтеп 
отырады.
Т.О.П.К.К. түп қазақ бөлімі – Жетісу обкомының Ақмешіт, Түркістан, 
Әулиеата,  Қазалы  һәм  Шымкент  огоркомының  түп  үгіттеу,  түсіндіру 
бөлімімен Ташкент горкомының аз ұлт бөліміне жөн сілтейді.
Бір облыста, үйезде яки қалада екі ұлт бірлескенде, басқа халықтан 
артық  болса,  бөлек  алғанда  басқасына  бірдей  болса,  ондайлар  түп 
ұлтқа  есептеледі.  Сонысына  қарап,  өзінің  үгіттеу-түсіндіру  бөлімімен 
пайдаланбақ.

129
Ортақшыл партияның қалада, үйезде тағы облыста аз ұлтқа қызмет 
етіп тұруы еш уақытта дұрыс емес. Әсіресе, ондай ұлттар бұрын қожа-
лық қылып түрған ұлт болса, ортақшыл партияны көптің партиясы деуге 
сонда ғана болады. Егер ол көппен пікірлес болып, көпті соңына ертіп 
жүре алса. Топ, ұлттың бөлімдері еш уақытта да өз алдына бөлек ұйым 
болып кете алмайды. Бұл үгіттеу-түсіндіру бөлімінің бір ғана бөлімшесі 
болады.
Ортақшылдар  бұрын  езілген  халықтың  ұлт  мәдениеті  жұмысын 
ілгері  жүргізу  үшін  әр  ұлттардың  үгіт  саяси  партия  жиылыстарында, 
сенбіліктерде  басын  қосып,  пікір  алысып,  ұйымға  кіргізіп,  өзін  шын 
еңбекшілер жолдасы етіп алуға тырысады.
Түркістан  ортақшыл  партиясының  бірінші  міндеті,  отаршылықты 
жоғалту,  жою,  екінші  міндеті  қазақтың,  өзбектің,  түрікпеннің  һәм  бас-
қаша  кедейлердің  ұлтшылдық,  мәдениет  жүзінде  ортақшыл  ел  болу-
ларына жәрдем ету.
«Барлық  жер  жүзінің  еңбекшілері  һәм  дүниедегі  езілген  халықтар, 
бірігіңдер!» деген бағыт ортақшыл интернационал ұраны болады.
Россия һәм Түркістан ортақшыл партиясының К.К. бюросы.
Түркістандағы ортақшыл партияның барлық ұйымдарына!
Кейінгі күндерде сезілді. Жігерлі қызметкерлер Түркістан ортақшыл 
жастары  ұйымдарынан  алынып,  партия  һәм  кеңес  қызметкерлеріне 
жіберіп  жатқандығы.  Осы  кезге  дейін  Түркістанда,  ортақшыл  жастар 
ұйымдарының  өсуі  ете  осал.  Түркістан  жастар  ұйымдарының  өсуі, 
бұлардың  істерінің  кеңейіп  алға  кетуі  мүмкін.  Сол  уақытта,  егер  де 
жастар ұйымдарында, болжалды жігерлі қызметкерлер бөлініп тұрса.
Жастардың істерінің үдеуіне ең үлкен бөгет болып тұрған, олардың 
өз  араларында  әлгі  айтқан  қызметкерлердің  жетімсіздігі.  Сондықтан, 
Түркістан  ортақшыл  партиясының  кіндік  комитеті  обком,  огорком  һәм 
жергілікті партия ұйымдарына бұйырады:
1) Ортақшыл жастар ұйымдарының мүшелеріне сансыз мобилизация 
болмасын. Әсіресе, жастар ұйымдарында айрықша іс істеп жүрушілерден.
2)  Алайда,  мобилизацияға  һәм  басқа  бір  жұмысқа  көшіруге  жастар 
ұйымында айрықша қызмет қылып жүрушілерден, мүмкін, сол уақытта 
егер  де  оның  аса  керекті  болса,  сонда  да  алынуына  қызметте  тұрған 
обкомның  ырзалығы  керек.  Бұл  турада  жастар  ұйымының  шешуіне 
тапсырылады.
3)  Ортақшыл  партия  ұйымдарында  жастары  20-дан  төменгілердің 
ортақшыл  жастар  ұйымдарына  кірмектеріне  һәм  кіріп  те  жастар 
ұйымының істеріне қатысуларына шын назар салып отыруы тиіс.
4) Жастар ұйымдарында қызмет істеу үшін махкемелерден һәм басқа 
кәсіпті орындардан қызметкерлер алынуына, я соларды соларды алмақ 

130
үшін олардың орындарына адам дайындап бермекке, айрықша жәрдем де 
болып тұрсын.
5)  Орнықты  ортақшыл  ұйымдары  жібермекке  міндетті  өздеріндегі 
әрбір жігерлі жас қызметкерлерді қай бір жұмыстарынан, орындарынан 
болса  да  босатып,  жастар  ұйымында  іс  істемекке  қызметкерлер  жоқ-
тығынан, жастар ұйымдарының жұмыстары тозғандықта болып тұрған 
кезінде,  орнықты  орьақшыл  ұйымдары  жауапкер.  Егер  де  уақтылы 
жәрдем бермей, жастар ұйымдарының істері тоқталып қалса.
Түркістан ортақшыл партиясының 
Кіндік комитетінің секретары Сольц.
Түркістан республикасының ішкі істер 
комиссариаты коллегиясының қаулысы. 
17 декабрь, 1920 жыл.
Төбе  басы  Қожанов,  мүшелер:  Уласинков,  Сушко,  Саликов,  хатшы 
Баришов.
Самарқанд  облисполкомының  Самарқандта  мұсылман  тілінде  кеңсе 
қызметкерлерін  даярлайтын  курс  ашу  керектігі  туралы  баяндамасы 
тексерілгеннен кейін шығарылған қаулы:
Ішкі  істер  комиссариатының  коллегиясы  Самарқанд  облисполкомы-
ның бұл пікірін дұрыс тауып, сұранған курстарын, алдымен, областной 
исполком, ревкомдар қасында, мүмкін болған жерлерде үйезден испол-
комдар қасында да ашылсын дейді. 
Бүкіл  республикаға  жарлық  хат  тарату  керек.  Қышлақ-ауыл,  болыс 
исполкомдарында жазу-сызуды жергілікті халықтың көпшілігіне түсінікті 
тілде жүргізуге, мұнан кейін басқыштық үйез областной мехкемелерде 
жүргізу керек.
Дұрыс: хатшы Баришов
Басқармаға хат
Ортақ Сұлтанбек Қожанов!
«Ақ жолдың» №1-2 санын көзден өткіздім, әр әрпі һәм форматы өте 
жақсы. Бұл заманда бұдан артықты қылып болмайды. «Ақ жол» шындап 
газеттеуде  лайықты.  Бірақ,  газеттің  аты  туралы  бір-екі  сөз  айтайын: 
Теңдікшіл,  ортақшыл  ортақтардың  өзіне  «ақ»  сөзін  есту  жүрекке  жат 

131
болады.  Қызылдардың  жолы  «ақ»  болмаса  керек  еді.  Біз  жолымыз  ақ 
болса,  ақтармен  төбелесіп,  қан  қумас  едік.  Біздің  жолымыз  «қызыл» 
болуға тиіс еді. «Ақ жолға» ат қойғанда мен болсам «Қызыл жол» яки 
дегенді «Біздің жол» деп ат қояр едім.
«Ақ»-ты  светлый  деп  тәржіма  қылыпсыз.  Неге  «бели»  (белый)  деп 
тәржіма қылмадыңыз? «Светлый» не үшін шуақты (нұрлы) деп тәржіма 
қылмадыңыз. «Ақты» «светлый» деп тәржіма қылуға қазақ әдебиетінің 
қай жері мұны қыстады?
Танысыңыз: Ғалижан Рахметуллин 
Түркістан, 18 декабрь. 
Ғалижан жолдасқа жауап
«Өзіңе-өзің мықты бол,
 Қоңсыңды ұры тұтпа»
Қазақ мәтелі.
Жоғарыда келтірілгенге ұқсаған хаттар һәм ауызекі тілде де «Торг»-
тан  я,  білгіштерден  осы  секілді  сөздер  біздің  газетіміздің  аты  туралы 
әр  жерден  естіле  бергендіктен,  бізде  бұл  туралы  қысқаша  өзіміздің 
«білімсіздік түсінігімізді баяндап өтуді керек білдік». 
Газет  секілді  үзілмей  шығып  тұратын  саяси  баспасөздер  жалғыз 
атына  қарамай,  тұтқан  жолына,  ұстанған  жобасына,  бара  жатқан,  бет 
алдына қарап бағалануы тиіс екендігіне ешкім таласпайды. Сондықтан, 
«білгіш» сыншыларымыздың біздің газетімізді осы жағынан сынға алып, 
келіспегенін көрсетуін өтінеміз.
Ғалижан әпендіге ұқсап әріптері һәм форматы өте жақсы «Ақ жол» 
шындап газет деп айтуға лайықты бір қағаз деп, баға берушілердің «Ақ 
жол»  газетінің  сөздері,  әріптері  жақсы  басылғанын  қайдан  білгеніне 
танқаламыз.  «Ақ  жол»  деген  сөзді  «қызыл»-дарға  лайықсыз  көріп 
жақтырмай,  «Қызыл  жол»  деп  қойса,  оңды  болар  дейді,  онан  кейін 
орысша неге жөнді тәржіма қылмадың» деп жазғырады.
Бұл туралы айтарымыз; қазірге шейін халық тілі, әдебиет тілі дегенге 
бөлінген қазақта тіл жоқ. Бір ғана қазақ тілі бар. Сондықтан, қазақ тілін 
қолданғанда басқалар қуып тыққанмен, біз «әдебиет» қорасына қамалып, 
басқа  жанды  өзімізге  арам  деп  санамаймыз.  Қазақ  тіліндс  «Ақ  жол» 
деген  сөздегі  «Ақ»  сөзінің  «білгіштер»  күстаналағандай  жаман  саяси 
мағынасы  жоқ.  «Ақ  бата»,  «ақ  көңіл»,  «ақ  сөз»,  «Ақ  жол»  һәм  басқа 
осыларға  ұқсаған  сөздер  һәм  бұл  сөздердегі  «ақ»  дегеннің  мәнісі  «тіл 
білгіш түріктердің» түсінуінен басқа екені анық білінді. Құр «біліп қана» 

132
қоймаған. Тура сөйлеп жүрген, туған тілінің мәні арқылы біліп, жүрегі 
сезетін қазақ жұрты ол сөздерді естігенде, көз алдына бір түрлі шындық, 
тазалық, қулық-сұмдықсыз жақсылық болып жеткен идеал келіп тұрады.
Ғалижан әпендіге ұқсап сыртын түгендейтін, ішімен ісі жоқ, тіл білі-
мін тегін тауып алған «білгіштердің» ықтиярына берілсе, қазақтың тілі-
мен ісі болмастан заманында «Түрік әдебиетінде» салт бола қалса, «қызыл 
жол», «қара жол» деп ат қоя беретін анық. Бірақ, бұл сөздердің қазақша 
мәнісін  қазақ  түсінігінде  не  екенін  біле  тұрып,  «әдебиет  қорасында» 
салт болмақ түгіл, басқа сөз таусылып қалғанда да, «ақ» деп айта алмай 
қиналып қалатын болсақ та, біз қабыл ала-алмайтынымыз анық.
Біз  мұны  қазақ  тілін  білетіндерге  баяндап  отырмыз.  Қазақ  тілін 
білетін оқушылар «қызыл жол» дегенге ұқсаған сөздердің қандай жаман 
мағынада айтылатынын білсе керек. Жалпы жұрттың кейін қалған тобы, 
«әдебиет» деген нәрсенің не екенінен хабарсыз қара бұқараға арналған. 
Солардың түсінігіне түрткілеп жөн сілтеу жолындағы газет ауылының сөзі 
таусылып қалғандай, туған тілінің тура түсініктері жойылып кеткендей, 
орыс  сөздерін  шет  пұшпақтап  тәржіма  қылып,  есебін  тауып  ешкімге 
түсініксіз  «әдебиет»  тілін  жасаудың  лайығы  жоқ  екені  талассыз  болса 
керек.  Олай  болса  да  ноғайша  түсінікке  лайық  шығар  деп  үндемейміз, 
екінші  татар  тілінде  де  «Түрік  әдебиеті»  тілінде  де  «ақ»  деген  сөз 
жойылып кеткен жоқ, һәм жақын арада жойылмайды. Бұл сөзден қанша 
қашқанмен  мүмкін  емес.  Мысалы  «халық  ағарту»  деген  сөз.  Тақ  бүгін 
татар коммунистерінің аузында газеттерінде жоқ емес, бар. Түпкілікті тіл 
мәселесі  туралы  ортақшылдар  партиясының  кіндік  ұйымдары  баяндап 
жол көрсетіп отыр, һәм сол бағытпен біз де «Ақ жол» бетінде баяндап 
өттік. Қазақ тілінің сөздері қазаққа түсінікті һәм сол бағытпен бізде «Ақ 
жол» деген сөзде «коммунизм – Ақ жол» деген мағынада қазаққа түсінікті.
Енді, газеттің аты һәм сондай ат қойған бізді айыптайтын не жөн бар? 
Кейбір басқа ұлт балаларына қазақ тілі түпкілікті жат тіл болғанына біз 
айыпты емеспіз. Осыны ескертіп келгенде, ойыңа қазақтың ескі де болса 
орнын тауып айтқанда, ееті мақалы еріксіз келеді, «өзіңе-өзің мықты бол, 
қоңсыңды ұры тұтпа».
Түркістандағы  түрік  қауымдарының  тілдерін  татар  жолдастармыз 
келе  салып  екі  күн  өтіп,  үшінші  күні  өзінікі  қылып  билеп,  алып  кете 
бергісі келетінін біз білеміз, һәм іс жүзінде көріп те жүрміз. Бірақ, берсе 
алып,  бермесе  біреудің  тіліне  таласпай-ақ  қоя  қою  лайықты.  Қазаннан 
келгеніне әлі бай толмаған татар жігіттері «саф татар тілінде» өзбекше 
газет-журналдар шығарып жатыр. Некен-саяқ ескі шәдитшілер болмаса, 
өзбек қара бұқарасы түсінбейтініне күмәніміз жоқ болса да, «біздің білмей 
жүруміз де мүмкін» деп үндемей-ақ отырмыз ғой. Өлдім-талдым дегенде 
бүкіл Түркістан қазақ-қырғызының қара бұқарасына жолбасшы боламын 

133
деп,  заман  жайын,  Кеңестер  жолын,  ортақшылық  мақсатын  түсіндіру 
қамында қазақ тілінде бір газет шыға қалғанда, түсінбегендігін мойнына 
алмастан, әр сөзіне бір жармасу ұят, һәм заманға лайықсыз отаршылық 
мінездің бір түрі.
Ғалижан әпендінің өз басын жақсы білгендіктен, ол жолдасты жаман 
ойлының бірі деп санау ойымызда жоқ. Бірақ, біздің газетіміз шыққалы 
бері Түркістанға келіп жүрген күнбатыс түріктері жолдастарымыз. Бұл 
газеттің атын «Ақ жол» қоймай, «ашық жол», «қызыл жол», «біздің жол», 
тағы басқа түрлі қою керек деп әуре етіп, ығыр қылуға жақындады. Екі 
желеу, бір сылтау қылып, кезі келіп қалған соң Ғалижан әпендінің хаты 
тұсында барлығына бір жолдап отырмыз.
Тағы айтармыз, қазақ тілін жөндеп білмеген жолдастар, газетіміздің 
өзін,  сара  жолын,  бағытын  бағаласын.  Әр  сөзін  өз  алдына  тұқымын 
құрта тексеремін деп, қала өлшеміне сыймайтын дала қазағының тілінің 
сөздерін  тексеріп,  ұшығына  шыға  алмай  «Айға  шауып,  мерт  болып 
жүрмесін».
С. Қожанов

жүктеу/скачать 1,66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: