Алаш прозасы Сайын МҰратбеков: «Жабайы Алма» бірінші бөлім көкінай

алым-жұлым шоқпыттарыңды тастап, әп-әдемі киініп, гүлдей жайнап ойнап 
жүрсеңдер, онан артық қандай мұрат болмақ адамда. 
− Ой, олай болу қайда-а?..- деді Әжібек күрсініп.- Шіркін, ақ нанға ыңқия бір 
тойып ап өлсем, еш арманым болмас еді-ау! 
− Сенің арманың оңай екен. Енді бірер айдан кейін астық піседі, сол кезде 
мен біздің үйдегі апаңа бір пеш қып ақ бөлке пісіртейін, бір тойшы. 
− Шіркін-ай, сөйтіңізші. 
− Тек соған дейін менің сендердің барлығыңа салар бір қолқам бар. 
− Айтыңыз. Мен өзім-ақ орындатам. Бұлардың бірде-бірі менің айтқанымнан 
шықпайды. 
− Сендердің топыр-топыр боп көшеде осы жүрістерің маған ұнамайды. 
Соғыс болса анау қиян-кескі. Бәріңнің де әкелерің, ағаларың жауған оқтың 
астында қан кешіп жүр… 
− Менің соғысқа кеткен ешкімім де жоқ, әкем соғысқа бармай-ақ ажалынан 
өлген,- деді Әжібек.- Сондықтан маған солса бәрібір. Ал, мына ақымақтар ғой,- 
деді ол барлығымызды жағалай мегзеп,- саналарында түк жоқ. Әлгінде асықтарын 
мен тартып алмасам ғой, әлі күнге ойнай беретін еді. 
− Соғыста туыс-туғаның бар ма, жоқ па — ол есеп емес. Жауға қарсы 
көтерілу біздің бәріміздің де міндетіміз. Сондықтан былай болсын, балалар, 
ертеңнен бастап қолдарыңа бір-бір орақ алып, егіннің арам шебін отауға 
шығыңдар. Күнде түсте егіннің басыңда ыстық тамақ бергіземіз. 
− О-о, онда барамыз. 
− Ыстық тамақ дейсіз бе? 
− Ол қандай ыстық тамақ? 
− Ет тураған көже,- деді Нұғыман. 
− Оһо!-һо-о!.. 
− Ур-ра, жұмысқа барамыз!.. 
− Келістік пе, балалар? — деді Нұғыман орнынан тұрып. 
− Келістік, келістік… 
− Онда бригадирлерің мына Әжібек болсын. 
Оған да бір ауыздан келістік. Әжібек мүлде шіреніп, тіпті жер баса алмай 
қалды. Ол аздай Нұғыман тағы да: 
− Ал, бригадир, сен мына қотырыңды емдетуің керек. Ат берейін, бүгін 
Қоңырға емханаға барып қайт,- деді. Сөйтті де Байдалыға бір жапырақ қағаз 
жазып берді. Онан соң қалтасынан елу сомды және суырып алды.- Мә, мына 
ақшаға дәрі ал. 
Нұғыман кетісімен Әжібек жүруге жиналды. Әуелі: 
− Ал, жүгірмектер, жөкелеріңнің қандай екенін көрдіңдер ғой. Біліп 
қойыңдар — деп, бәрімізді өзіне құдайдай бір табындырып алды да, әрқайсымызға 
бұйрық бере бастады: -Қоңырға барып қайтқанша қарным ашады ғой, сондықтан 
сен, Қайрат, Самат екеуің маған құрт-ірімшік тауып әкеліңдер. Үйлеріңнен, 
болмаса анау Қазима кемпірдің есігінің алдында бағана құрт жаюлы тұрғанын 
көргем, содан ұрлап әкеліңдер. Ал сен, Қанат, мә, мына қағазды Байдалыға тапсыр 
да берген атын алып кел,- деді, әлгінде Нұғыман жазып кеткен бір жапырақ 
қағазды маған берігі. Қуанып кеттім. Әжібектің атын әкеп бергеннен асқан мәртебе 
бар ма, десеңші шіркін. 
Жүген тауып ап жүгірген бойда ұста дүкені жақта жүрген Байдалыға келдім, 
осылай да осылай деп бастықтың қағазын ұстаттым қолына. Байдалы шал хат 
танымайтын, сондықтан қағазды қайыра өзіме ұсынды да: 
− Кәне, оқышы! — деді. 

− «Бәке, мына Әжібекке бүгінше бір ат беріңіз. Қоңырға емханаға барып, 
қотырына дәрі алып қайтсын. Нұғыман.» 
− Әй, саған емес, Әжібекке дейді ғой. 
− Иә, Әжібек мені жіберді. Өзі анау жерде тұр. 
− Ә, басыңды… шақша бас. Енді оған да малай керек болды ма?! Бар, өзі 
келсін деді де! 
Мен мойныма су кеткендей сүмірейіп, кейін қайттым. Қайрат пен Самат 
ұрлап әкелген ірімшік-құртты Әжібек қалтасына тығып тұр екен, мен Байдалының 
айтқандарын айттым. 
− Өй, жаман неме. Бастықтың қағазы қолыңда тұрғанда со Байдалымен 
тәжікелесіп, сен де… Қолына қағазды ұстаттың ғой? 
− Ұстаттым. 
− Е, болды. Онан әрі қораға кіруің керек еді де, тәуір деген атты жүгендеп 
мініп, алып келуің керек еді. Мынадан ба, мына Қанаттан түк шықпайды. Осы адам 
болса мына мұрнымды кесіп берейін. Әкел жүгенді бері! 
Сөйтіп Әжібек өзі кеткен, сәлден кейін Байдалының торы жорғасымен 
текіректетіп шыға келді. Соңынан баж-баж етіп жер-көкті жұлып жеп Байдалы 
келеді. Қолында білем темір. 
− Әй ит, тоқта деймін енді! Жаныңның барында тоқта!.. Осыдан қолыма 
түссең жақсылық күтпе!.. Апыр-ай, бұ итке басқа ат жетпегендей, менің мініп 
жүрген атымда несі бар-ей!.. Тоқта деймін!.. 
− Қолдан бермегенді өстіп жолдан аламыз. Әкеңізден қалған ат жоқ, 
ақсақал, бұл колхоздың аты,- деп Әжібек тебініп-тебініп қояды.- Онысы нес-ей, сіз 
бригадир болсаңыз мен де бригадирмін бүгіннен бастап. Әлгінде, мыналардың 
алдында колхоздың бастығы өз аузынан сайлады. 
− Қап, мына шақша басты-ай, ә!.. Әй, ең болмаса, астыңа тоқым сап 
мінсеңші, әйтпесе алдыңдағы аттың арқасын құртасың ғой! 
− Мә-мә-мә-мә!..- деп Әжібек оған бет-аузын қисаңдатып мазақтады да, 
біздерге: — Ал қош-аман бол. Жағалбайлы, Төлегенің Қыз Жібектей аруды әкелуге 
Ақжайыққа жол тартты! — деп, торы жорғаның басын Қоңырға қарай түзеп шаба 
жөнелді. Артына қарап Байдалыны мазақтай түсіп ақсия күліп қояды. Әжібектің 
тақымы атқа тисе қалай жүретіні белгілі ғой, әне-міне дегенше белден-бел асып 
мүлде көрінбей кетті. Аяғымен жер тепкілеп, Әжібекті жер-жебіріне жете боқтап-
сілеп Байдалы шал қала берді. 
− Ә, шақша бас!.. Шақша бас!.. Осыдан қайтып келерсің, бәлем! — деп 
кіжінеді.- Әй, сендер көрдіңдер ме, мына қағазды шынымен бастықтың өзі жазды 
ма? 
− Иә, өзі жазды. 
− Мына жерде тұрып жазған. 
Былай тұрып жазды,- десіп, біздер жан-жақтан жамырай растадық. 
− Қап, мына шақша басты-ай, ей ә! Бәрінен де қорлығы торы жорғаны мініп 
кеткенін айтсаңшы. Пішен басталғанша біраз күн белі суысын, отықсын деп өзім де 
мінбей жүр едім. Қап!.. 
Байдалы шал қайтадан ұста жаққа кетті де, біздер сол орнымызда ұйлығып 
қала бердік. Әжібектің мына ісін тамсана сөз ғып, сүйсініп, тауыса алмаймыз. Енді 
екі көзіміз Қоңыр жақта: «Қашан қайтар екен Әжібек? Не бітіріп қайтар екен? 
Шіркін-ай, тезірек қайтсашы»,- деп тілейміз. Ойын дегеннің бәрі жайына қалды. 
Түу, Әжібектің мына ерлігінің қасында ойын деген сөз бе екен. Түскі тамаққа да 
ешкім үйіне қайтқан жоқ. Қоңырдың жолына телміре қараймыз. Әжібекті зарыға 
күтеміз. Бірақ Әжібек күн батқанша қайтқан жоқ, со күйі ұшты-күйлі жоғалды. 

Ертеңіне таңертең сырттан, терезенің түбінен: 
− Қанат, тұр жұмысқа! — деген ащы дауыстан ояндым. Ұшып тұрып, көзімді 
уқалай сала, жейдемді жүре киіп тысқа шықсам, клубтың жанына кешегі жерге 
балалар жиналып та қалған екен, қолдарында бір-бір орақ. Бәрін үйді-үйіне барып 
оятып, жинап, басқарып жүрген Әжібек екен. Әжібекті көргенде қуанып кеттім. 
Әжем берген тамақты апыл-ғұпыл іше сап, қолыма орақ алдым да мен де жүгірдім. 
Әжібек өзінің кешегі Қоңырға барып қайтқан сапарын айтып тұр екен. 
− Лектірге барып, сау басыма сақина тілеп, мені жын қағып кетіп пе. Барсаң 
бас салып жатқызып қояды олар. Сондықтан барғам жоқ. Қоңырдың дүкеніне 
кірдім де елу сомға түгел екі қалтамды толтырып қамыт сатып алдым. Әй, бір 
тойғанымша жедім-ау. Талқан күйсегендей күрсілдеттім-ау. Былай уыстап аламын 
да аузыма толтырып тұрып, әй күрсілдетіп кеп шайнаймын. Қоңырдың бер 
жағындағы сайға келдім де, торы жорғаны шылбырмен тұсап қойып, қант пен 
ірімшікті қосып жеп, су ішіп рақаттанып тойып көк шөптің үстіне жатқам. Ұйықтап 
қаппын. Көзімді ашып алсам, күн батып кетіпті, атқа міне салдым да ауыл 
қайдасың деп аңыраттым… Міне, екі қалтамда да қанттың ұнтақтары әлі жүр,- деп 
ол екі қалтасын айналдырған. Біз алақандарымызды тосып, түйір-түйір қанттың 
үгінділерін тілімізге тигізіп, соның өзіне мәз боп қалдық. 
− Нұғымен дәрі алдың ба деп сұраса не дейсің? 
− Ой, сол нені біледі дейсің, алдым дей салмаймын ба. Міне, мына бір 
қалбырға салидол мен ақ топырақты араластырып шылап-шылап салып алдым, 
сенбесе осыны көрсетем, дәрі деп… 
Кеңсе жақтан атқа мінген Нұғыман шыға келді. 
− Ал дайынсыңдар ма, балалар? 
− Дайынбыз. 
− Онда қазір Жарбұлақтағы күздікке барыңдар. 
− Ой, алыс қой. 
− Жаяу қалай барамыз. 
− Тәйірі, сендерге жер алыс па, жарысып ойнап қазір жетіп бармайсыңдар 
ма? Түсте арттарыңнан ыстық тамақ жібергізем. Ал, Әжібек бригадир, сенің бұл 
тұрысың не? Баста бригадаңды. Өзің кеше емханаға барып қайттың ба? 
− Барып қайттым. 
− Дәрі алдың ба? 
− Алдым. Мінекей,- деп Әжібек әлгіндегі қалбырды көрсетті. 
− Дұрыс болған екен. Ал енді бригадаңды баста өзің. 
Бәріміз Әжібектің аузына қарадық. 
− Немене тұратыны бар, кеттік күздікке,- деді Әжібек. 
Әжібектің бастауымен Жарбұлақтағы күздікке қарай тартып кеттік. Ауылдан 
ұзап шығып, төбе асқаннан кейін Әжібек бәрімізді иіріп тоқтатты. 
− Ақымақтар, жұмысшыға бастықтың көлік бергенін қашан көріп едіңдер,- 
деп бәрімізді сөгіп алды.- Мұндайда тапқырлық керек. Әне, өгіздерді көрдіңдер ме? 
− Бақташысы жүр ғой. 
− Көлбай керең өлсе жолатпайды. 
− Қазір мен оның жөнін табам,- деді Әжібек. Сөйтті де бас киімін алып 
бұлғап Көлбай кереңді шақырды. 
Ат үстінде одырайып біз жаққа қарап тұрған Көлбай керең далбақтай шауып 
жетіп келді. 
− Ассалаумаликум! — деді Әжібек. 
− А?! — деді Көлбай керең естімей. 
Әжібек оның қасына барып, құлағына айқайлады. 

− Ассалаумаликум деймін! — деді. 
− Әликісалам! — деді Көлбай керең ақырын ғана. 
− Сізді Байдалы ауылға келіп кетсін деді. 
− А?! 
− Сізді Байдалы ауылға…- деп Әжібек аттандай айқайлады. 
− Мына өгіздерді қайтем? — деді Көлбай керең тағы да ақырын сөйлеп. 
− Өгіздерді қасқыр жемейді. Өздері жайыла тұрады. 
− Е, мейлі онда. Барсам барып қайтайын,- деді де Көлбай керең өгіздер 
жаққа бір қарап қойды да, жусай жайылған олардың ешқайда кетпейтініне көзі 
жеткендей болған соң, атының басын ауыл жаққа бұрып, бүлк-бүлк желіп жүріп 
кетті. 
Көлбай кереңнің қарасы көзден таса болысымен-ақ өгіздерге екеу-үшеуден 
мінгесіп-мінгесіп алдық та, өңкілдете жарысып Жарбұлаққа тарттық. Күздікке 
жетісімен өгіздердің бетін кейін қарай қайырып, ұрып-ұрып қуып тастадық. Әжібек 
адымдап-адымдап әрқайсымызға жер өлшеп берді де: 
− Ал, жүгірмектер, қиқаңдағандарыңды оңдырмаймын, дұрыстап істеңдер 
жұмысты,- деп, өзі әудем жерге барып, бұталардың басын байластырып күрке 
жасауға кірісті. Онан соң ішіне қалыңдап шөп төсеп, соның үстіне созыла жатты. 
− Әй, дұрыс істеңдер! — деп басын шығарып анда-санда айқайлап қояды. 
Белуардан кеп қалған астық масақ жара бастаған, үлп еткен жел үрлеп 
өтсе-ақ болғаны судың бетіндей жыбырлап, толқын-дала жөнеледі. Арам шөптер 
астықтан гөрі биіктеу өсіп кетіпті: алабота, сасыр қурай, сиырқұйрықтар мен 
мұндалап анадайдан көрініп тұрады, орақты қылышша сермеп қиып түсіреміз де 
мәз боламыз: өзіміз ұрыс даласындағы батырлармыз да, арам шөптер — 
фашистер. Өстіп бір-бірімізді кеу-кеулеп елігіп жүріп талай жердің арам шөбін 
қалай отап тастағанымызды да, білмей қаппыз. Бір кезде арт жағымыздан 
Әжібектің: 
− Ойбай, аттан, аттан, тығылыңдар! — деген даусы шықты. Жалт-жалт 
қарадық. Әжібек зымырап кеп егіннің ішіне қойып кетті де, еңкеңдеп бұға қалды. 
Енді көрдік, осылай қарай Көлбай керең шүйіле шауып келеді екен. Лездің 
арасында барлығымыз да бөденеше жып-жып етіп егіннің арасына бұға-бұға 
қалдық. Көлбай ентелеп кеп егіннің шетінде бізді сықпырта боқтап тұр, атымен 
егінге кіріп аралап іздеуге батпады. Біраз қамшысын үйіріп, доқ көрсетіп 
қоқаңдады да көзіне тірі жан түспеген соң айналып өгіздеріне кетті. Ішегіміз 
түйілгенше күліп алдық та, арам шөп отауға қайта кірістік. 
Түсте өгіз арбамен ыстық тамақ та жетті. Байдалы өзі бастап келіпті, біраз 
аралап біздің жұмысымыздың сапасын көрді. 
− Әзірге жаман емес екен,- деп қойды. 
Онан соң бәрімізді Әжібек жасаған үйшіктің қасына қатар-қатар отырғызып, 
аспазшы әйелге: 
− Аяма, тойғандарынша бер,- деп бұйырды атала көжеден. 
− Еті бар ма? — деп сұраған Әжібек 
Сол-ақ екен Байдалының Әжібек дегендегі шиқанының басы жұлынды да 
кетті. 
− Ә, шақша бас, саған еті бар көже керек екен ғой,- деп қамшысын үйіре 
ұмтылған. Әжібек ыршып тұрып, қашып үлгірді.- Саған еті бар көже керек екен 
ғой… Кәне, жақындашы бермен, мен саған еті бар көжені көрсетейін! Әй, сенен 
көрген қорлық па, шектен асты-ау. Кеше торы жорғаны кешке дейін шапқылап қан 
сорпа қылдың. Бүгін ғой, анау, кереңді алдап жіберіп, бүкіл өгіздерді былай міндің. 

Қыс, көктем әбден титықтап шыққан байғұс хайуандар, аз күн дем алсын деп ем. 
Сенің қорлығың ба, әй сенің қорлығың өтті-ау, әбден. 
− Өгіздерге жалғыз мен міндім бе, мыналардың бәрі де мінді. 
− Сен болмасаң осылар білер ме еді сол қулықты. Бәленің бәрі мына сенен 
шығады. Желкеңді қияйын ба осы, ә! 
Бірақ қанша ұмтылып, тап-тап бергенімен Әжібекті ұстай алмады. Ақыры 
ыза болған Байдалы: 
− Сен итке көже тұрмақ көк су жоқ. Аштан қатырам! — деді. 
Біз сүт қатқан атала көжені екі аяқтан ішіп, ыңқия тойып алдық. Тамақ 
тасыған өгіз арбаны алдына салып, Байдалы пішеншілерге кетті. Аш қалған 
Әжібектің қасына кеп, оның аш қалғанына өзіміз кінәлідей бастарымыз салбырап 
үнсіз отырдық та қойдық. Әжібек шынымен-ақ қарны ашқан болу керек, көзін 
уқалап жылап алды. 
− Осы қақпасқа көресісін бір көрсетермін әлі,- деді тістеніп, онан соң 
біздерге: -Істемеңдер! Қараң қалсын егіндері! — деді. 
Біз бұл бұйрығын үнсіз мақұл алдық. 
Өстіп отырғанымызда желе жортып Нұғыманның келе қалғаны. 
− Ал, балалар, хал қалай? 
− Түске дейін жақсы істедік. Әне, аралап, тексеріп көріңіз. Ал енді істеуден 
бас тартып отырмыз,- деді Әжібек. 
− Иә, не боп қалды? Себебі не? 
− Себебі біріншіден мен ашпын. 
− Неге? 
− Байдалы маған көже бергізбеді. Екіншіден, көженің ішінде түйірдей де ет 
жоқ. 
− Қалайша? Сендердің тамақтарыңа деп қойдың бір санын бергізіп ем ғой. 
− Сенбесеңіз сұраңыз мыналардан. 
Біз тұс-тұстан: 
− Рас, рас… 
− Көженің ішінде түйірдей де ет жоқ,- дедік шуылдап. 
− Жарайды, оны мен өзім анықтаймын. Әжібек, кәне, сен менің артыма 
мінгес. Ал сендер, балалар, жұмысқа кірісе беріңдер. 
Әжібек бастықтың артына көзді ашып-жұмғанша мінгесіп те алды. Әлгіндегі 
мұңаюдың, жылаудың ізі де қалған жоқ жүзінде, жайраң қағады. 
− Дабай, жұмысқа кірісіңдер! — деп бұйырып қойды бізге. 
Айналасы бірер сағаттың ішінде қайтып оралды Әжібек. 
− Көжеге де тойдым. Байдалыны да орнынан түсіртетін болдым,- деді 
масайрап.- Біздің тамаққа деп берілген етті өзі жеп қойған екен. Бастық әлгінде, 
бүкіл пішеншілердің алдында масқаралап, желкесінен шығарды. Бүгіннен бастап 
біргәдірліктен босатам деді өзін. 
Кешкісін ауылға қайтқанымызда жұрт клубқа жиналысқа жиналып жатыр 
екен. Ондайдан біз қалушы ма ек. Үлкендердің соңғы жағынан қараңғы түпкірде 
сабан үстінде апыр-топыр алысып-жұлысып біз де отырдық. Біріміздің бас 
киімімізді біріміз қағып «анда кетті мұндалақ, мұнда кетті мұндалақ» ойнаймыз. 
− Әй, балалар, тиышталыңдар! — деді бастық. Сәл тынышталдық. 
Жиналыс: бірінші, пішенге әзірліктің барысын талқылады, екінші, 
ұйымдастыру мәселесі қаралып, «колхозшыларға тамаққа деп берілген етті 
қымқырып қалғаны үшін» Байдалы шал бригадирліктен босатылып, оның орнына 
менің апамды сайлады. Апам: «Істей алмаймын»,- деп бас тартып еді, жұрт: «Істей 
аласың»,- деп шулап отырып алды. 

Қараңғыда, біреу қолымды қысты, Әжібек екен. 
− Маладес! — деді сыбырлап. 
Апамды айтқаны ма, әлде соның баласы болған соң мені айтқаны ма, 
білмеймін. 
Жиналыстан кейін үйге қайтып келе жатқанда апам бастыққа: 
− Нұғыман-ай, осы жұмысқа мені бекер сайладыңдар-ау. Соңғы кезде 
денсаулығым нашарлап барады, істей алмаймын ба деп қорқам,- деген. 
− Жеңгей-ай, кім денсаулығы жетіскеннен істеп жүр дейсіз. Жә, 
қорықпаңызшы, істеп кетесіз,- деді Нұғыман. 
Астықтың арам шөбін бір айдан астам отағаннан кейін, бастық бізге бір 
күнге демалыс берді. Ертеңіне пішенге шығатын боп келістік. Бұл кезде жұмысқа 
едәуір көндігіп, мойынсұнып алған едік. Бастық та біздің әжетке жарап 
қалғанымызға қуанып, келген сайын мақтап, риза боп кетеді. 
Жауды жеңуге үлес қоспады деп ертең сендерді кім айтар екен енді. Азамат 
болды деген осы, айналайындар,- деп қояды. 
Біз бұрынғыдан әрмен жанымызды сала істейміз. Оның үстіне бригадиріміз 
Әжібек те желкемізден түспейді, әрқайсымыздың жұмысымызды көз айырмай 
қадағалап, қит етсең бас салып төмпештеп алады. 
Сөйтіп, бір күнге арқамыз босап, демалыс алып, көшенің ортасында ойынға 
кірістік: доп қудық, асық ойнадық, одан екіге бөлініп қызылдар мен ақтар боп 
соғыстық. Әжібек бұл ойындардың бірінде де болған жоқ. Ол түске жақын бір-ақ 
шықты үйінен. 
− Әй, жетпегірлер, бері келіңдер! — деді самарқау ғана даусы дарылдап. 
Ұйқыдан жаңа тұрған екен, басы-көзі ісіп кетіпті, шашы ұйысқан мамық. 
− Бүгін ұйқым бір қанды,- деді есіней тұрып.- Әй, Қайрат, анау шәугімді әкеп 
су құйып жіберші, беті-қолымды жуып алайын! 
Беті-қолын жуып тұрып, әрқайсымызға қолының суын сілкіп, біз ыршып-
ыршып түскенге өзі рақаттана күліп, мәз боп қалды. Жуынып болған соң бәрімізге 
жағалай бастан аяқ бір қарап өтті де, жақтырмайтындағы әдетімен бет-аузын 
тыржитты. 
− Ой, өңшең тобан аяқ қулар, азып-тозып ойнағаннан өзге ғой ештеңені 
білмейсіңдер. Пайдалы бірдеңе ойлау деген ғой жоқ сендерде. 
Біз пайдалы ештеңе ойлай алмайтын кінәмізді толық мойындап, үнсіз 
тұрмыз. Рас қой енді: «тобан аяқ» десе,- тобан аяқпыз, «азып-тозған» десе,- азып-
тозғамбыз, не дейік, жайымызды басқа білмесе де Әжібек біледі. Сондықтан өзінен 
сөз күтіп аузына телміре қараймыз. 
− Былай, жетпегірлер, түскен кейін осы араға жиналыңдар, қауынға 
барамыз,- деді. 
Біз, балалар, сәл аңтарылып қалдық та, артынша біреу: 
− Қауын әлі піскен жоқ қой,- деді. 
− Кім айтады?! Ой, салпы ауыз. Сен нені білуші ең. Мұрныңды бет қып 
жіберейін бе осы! Әне, астық сарғайды ма? Ендеше қауын пісетін кез болды. Ал кім 
барады? 
− Мен барам! 
− Мен!.. 
− Мен!..- деп шулап қоя бердік. 
− Жоқ, бәрің бірдей бармайсыңдар,- деді Әжібек. Сөйтті де: — сен барасың. 
Сен… сен…-деп өзіне серіктікке жарайды-ау деген он баланы іріктеп алды. Сол 
онның бірі мен болдым. 

Түстен кейін Әжібек бастап күн батыстағы Ағешкі сайын бетке алып жүріп 
кеттік. Ағешкі сайы ауылдан алты-жеті шақырым. болатын. Сайдың ішінде 
колхоздың мал қыстайтын қораларын күзетіп Тоқтардың әкесі — Шымырбай деген 
жалғыз үйлі шал отырушы еді. Кемпірімен екеуі ала жаздай бақша салып, қауын-
қарбыз өсіретін. Бақша салуды еріккеннің ермегі сияқты көретін біздің ауыл үшін 
Шымырбай шалдың қауын-қарбызы анда-санда барып, жеп қайтып тұратын 
таңсық нәрсе ғана болатын. Үлкендер жағы: 
− Әй, осы Шымырбай алжиын деген шығар, сірә. Енді қартайғанда көк шөпті 
күнкөріс қып,- деп сыртынан жазғыратын да, қапырық ыстықта қаңырығы түтеп 
кеп суық қарбыздан қарбыта асап, тамсана отырып шөлін басатын. Ал балалар 
жағы қауын-қарбыз пісті дегенше, Шымырбай шалдың үйінен шықпаймыз. 
Ауылдан безіп, үйді ұмытып, Ағешкі сайында көкқарын боп жатып аламыз. Кемпір-
шалдың күнделікті толып жатқан шаруасын тындырып, баласындай боп кетеміз. 
Қысқасы бұл кез біз үшін де, кемпір-шал үшін де абыр-дабыр қызыққа толы көңілді 
күндер болатын. Жақсы дәурен еді. 
Міне, сол Шымырбай шалдың үйіне биыл бірінші рет бара жатырмыз. Қауын-
қарбыздың піскен, піспегенін әзірге білмейміз. Бар үмітіміз, дәлеліміз Әжібек 
айтқан «астықтың сарғайған» белгісі. Өйткені қауын-қарбыз бұл кезде пісуі тиіс. 
Қара жолдың ыстық топырағын борпылдата отырып, бірде жарыса жүгіріп, бірде 
аяңдап күн еңкейе Шымырбай шалдың үйіне де жеттік. Анадайдан бірі сарыала, 
бірі аққасқа қабаған иттері арсылдай көтерілген. Әрқайсысы тайыншадай, 
адамның зәре-құтын ұшыратын төбеттер еді. Жалаң аяқ, жалаң бас тыраңдап келе 
жатқан біздерді сонадайдан танып, көріп тұрған Шымырбай: «Жә, жатыңдар!» — 
деп иттеріне жекіп тастады. Біз болсақ: 
− Ассалаумалейкүм, ата! 
− Ассалаумалейкүм, ата! — десіп жамырасып алдына келдік. 
− Уағалайкүм ассалам! Ой, үлкен азамат болыңдар,- деп шал риза боп 
сәлемімізді алды. Әрқайсымызға көз қиығын сала тұрып: 
− Опай, өздерің былтырғыға қарағанда дырдай жігіт боп есіп қапсыңдар 
ғой,- деп қойды. 
− Әй, кемпір, мына қонақтарға айран бер. Ал, балалар, үйге кіріңдер, мен 
мына бір шөпті түсіріп тастайын. Жөн сұрау сонан кейін болат та. 
Сөйтті де қарт есек арбаға тиелген шөпті түсіруге қайта кірісті. Шөпті жаңа 
ғана тиеп әкелген беті болса керек. Бір-екі ашадан кейін алаша шекпенін шешіп, 
есік алдындағы бақанға апарып іліп қойды да әр жерінен ыдырап сетіней бастаған 
бәтес жейдесінің жеңін қайырды. Маңдайының терін сүртіп, бөркін қайта киіп 
алды. 
− Әй, желтіректеме, абайла, шаншу ұстап қап жүрмесін,- деп қойды кемпірі. 
Онан соң бізді жақтырмаған кейіп танытып жыртия бір қарады да: — Әне, 
отырыңдар! — деді лапастың ішін нұсқап. 
Біз құрым киіз төселген лапастың ішіне кеп жайғаса отырдық. Өзімізге 
бұрыннан таныс, талай аунап-қунап жатып жүрген лапасымыз, жылда келген 
сайын діңгек тіреулерге ескерткіш қып ойып, яки сия қарындашпен әшекейлеп 
жазып кеткен аттарымыз да со күйі. Кемпірдің де жақтырмағанын көңілімізге 
алғамыз жоқ. Өйткені мінезі өзімізге мәлім — әуелде өстіп қабағын кіржитіп 
бырысып-тырысқанымен, артынан жаны қалмай асты-үстімізге түсетін болады әлі. 
Сондықтан ә дегенде жұп-жуас боп монтиып отыруымыз керек. Сәлден кейін 
кемпір үйден ағаш шелекке толтыра ұйытылған айранды алып шықты. Жаңа ғана 
ұйыған, әлі шеті ойылмаған уыздай боп мөймілдеп тұрған айран екен. Қышқылтым 
иісі аңқып сала берді. Ернімізді бір-бір жалап үлгірдік. 

Кемпір болса асықпай, әуелі, бір шетінен сыры көшкен ескі тостағанға бір-екі 
қасықты құйып алды да: 
− Піссімілда,- деп өзі ұрттап дәмін көрді. Сонан кейін ғана сол жалғыз 
тостағанмен шетімізден жағалатып бере бастады. Тостаған кіші ме, әлде біздің 
қарнымыздың аштығы ма, бір тостаған айран бұйым құрлы болған жоқ. Сіміріп-
сіміріп салдық та, ернімізді жалап, тамсанып отыра бердік. Бірақ кемпір тостағанды 
бір жағалатқаннан кейін қайтып құймады. 
Әлден уақытта шебін түсіріп боп Шымырбай қарттың өзі келді. Бір тостаған 
айранды ұрттай отырып, ішті де: 
− Әй, кемпір, әлгі Тоқтаржаннан келген хаттарды әкеші, мына балаларға 
оқыталық,- деді. 
Кемпір үйіне кіріп кетті де, ақ бәтеске ораулы бір бума хатты алып шықты. 
Онан соң аяқ жаққа отырып бәтестің орауын жазды да, өліпті таяқ деп танымаса 
да әр хатқа үңіле қарап қойып: 
− Бұрын келген хаты осы,- деп әуелі бір хатты ұсынды. Ішімізде хат оқуға 

жүктеу/скачать 1,42 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: