Алғы сөз Уəли Нұргелді
жүктеу/скачать 1,09 Mb.
|
Қазақ графикасы мен орфографиясының теориялық негіздері
- Бұл бет үшін навигация:
- Семантикалық қарсылыққа ұшырамайтын сөздер
| Халық – Халығы (жалқы есім) құлық – құлқы (мінез-құлқы)
құлық – құлығы (құлақтың құлығы) мүлік – мүлкі (мүлігі) қылық – қылығы күлік – күлігі бүлік – бүлігі былық – былығы салық – салығы қалық – қалығы шұлық – шұлығы түлік – түлігі т.б. ə) нарық – нарқы (нарығы) көрік – көркі (қыздың көркі) көрік – көрігі (ұстаның көрігі) бөрік – бөркі (бөрігі) қырық – қырқы (этног.) қырық – қырығы парық – парқы (парығы) тұрық – тұрқы (тұрығы) ырық – ырқы (ырығы) Орфография ерік – еркі (ерігі) түрік – түркі жерік – жерігі көрік – көрігі қорық – қорығы т.б. б) мұрын – мұрны (мұрыны) ерін – ерні (еріні) орын – орны (орыны) қарын – қарны (қарыны) сарын – сарыны нарын – нарыны в) иық – иығы (иғы) сиық – сиқы (сиығы) ойық – ойығы сұйық – сұйығы киік – киігі қиық – қиығы т.б. г) мойын – мойны (мойыны) қойын – қойны (қойыны) қайын – қайыны (қайны) жайын – жайыны қиын – қиыны жиын – жиыны құйын – құйыны шойын – шойыны т.б. д) көңіл – көңілі жеңіл – жеңілі қалып – қалпы (қалыбы) қалып – қалыбы құлып – құлпы (құлыбы) əліп – əлпі (əлібі) тұлып – тұлыбы т.б. е) ауыз – аузы (ауызы) қауыз – қауызы жауыз – жауызы т.б. з) ауыл – аулы (ауылы) кеуіл (диал.) – кеулі (кеуілі) суыл – суылы дауыл – дауылы т.б. ж) дауыс – даусы (дауысы) қуыс – қуысы туыс – туысы сауыс – сауысы т.б. Бірақ, біздің түсінігімізше, қысаң дауыстылардың тап бұл арадағы түсіріліп, не түсірілмей қолданылуы таза фонетикалық шарттылыққа, мысалы, екпінге т.б. тəуелді емес. Егер бөркі, аузы сөзіндегі [ы]-ның «түсіп» қалуы екпінге байланысты болса, онда құрығы, қауызы деген сөзде ы дауыстысы неге «түсіп» қалмайды? Тегінде, бұл құбылыстың себебі басқаша бір фактормен тығыз байланысты болуы ықтимал. Ал оның қандай фактор екендігін анықтау үшін, алдымен мынадай бір ста- тистикалық салыстыруға назар аударайық. Қазақ əдебиетінің классигі М.О.Əуезов шығармаларының толық жинағындағы (1-3 том) құрық сөзінің атау жəне өзге де грамматикалық тұлғалардағы жалпы қолданы- сының саны – 26. Ал осы сөздің тəуелдік тұлғасында жалғануы – 10. Яғни бұл сөздің тəуелдік тұлғасында жұмсалынған саны өзге тұлғала- рымен салыстырғанда əлдеқайда аз [36]. Сол сияқты əртүрлі тұлғада қол- данылатын жарық сөзінің жалпы саны 120 болса, тəуелдік тұлғасымен қолданылғаны 25 те, өзге тұлғада жұмсалғаны – 95. Ал ерін сөзі, барлық тұлғасын қоса есептегенде, 30 рет қолданылған. Оның ішінде тəуелдік тұлғасымен қолданылған сөздің саны 20 да, өзге тұлғада қолданылған осы сөздің саны 10-нан аспайды. Мұрын сөзі, барлық тұлғаларымен қоса есептегенде 52 рет қолданылған. Оның ішінде тəуелдік тұлғасымен кел- ген сөздердің саны 15-тен аспайды. Бұдан байқайтынымыз – мұрын, ерін тəрізді сөздердің дыбыс құрамындағы ы-ның түсіп қалып, мұрны, ерні түрінде айтылу себебі бұл сөздердің өзге сөздермен салыстырғанда, тəу- елдік тұлғасында жиі жұмсалуына байланысты. Ал құрық, жарық сөз- дері, керісінше, тəуелдік тұлғада, өзгелермен салыстырғанда, əлдеқайда сирек жұмсалады екен. Бұл фактор, яғни сөздің тəуелдік тұлғада ұзына бойы тұрақты жұмсалуы, сонарлармен іргелес келген қысаң дауыстының абсорбцияға ұшырауына, сөйтіп сөздің фонетикалық жақтан ықшамда- луына қолайлы жағдай тудырса керек. Тіл – жанды құбылыс. Ол қарым-қатынас қызметін атқару барысында басы артық элементтерді екшеп отыруға тырысады. Қысаң дауыстылар- дың белгілі бір сөздер тобында, нақтылы бір фонематикалық жағдайда абсорбцияға ұшырауы тілдің дыбыс жүйесіндегі тенденцияның бірі деу- Орфография ге болады. Ал оны əдеби тілдің жазу нормасында, сондай-ақ орфоэпия- лық нормасында елеусіз қалдыру – белгілі бір алшақтыққа əкеп соғар еді. Ондайда тілдің шынайы халінен көз жазып қалу қаупі туады. Со- лай дегенмен де «абсорбция» жетегінде кете беруді тіл фактісі көтере бермейді. Себебі көңіл, бауыр, ауыл сөздерін көңлі, бауры, аулы түрінде тəуелдеу омонимдерді өрбітуге жол ашады. Бұл – тілдің омонимдерден «қашу» тенденциясына қайшы келеді. Əрине, ауызы, мұрыны, мойыны, иығы деп қысаң дауыстыларды бастан-аяқ күмəнді жерде түсірмей жазу орфография үшін оңай жол бо- лар еді. Бірақ бұл қиындықтан шығудың бірден-бір жолы емес. Бұл жерде абсорбция құбылысының семантикалық қарсылыққа ұшы- рауын немесе ұшырамауын таяныш етіп алу принципін ұстануға болады. а) Семантикалық қарсылыққа ұшырамайтын сөздер: мойын-мой- ны (мойыны емес), ауыз – аузы (ауызы емес), дауыс – даусы (дауысы емес), иық-иғы (иығы емес), ерін – ерні (еріні емес), құлық – құлқы (құлығы емес), бөрік – бөркі (бөрігі емес), көрік – көркі (көрігі емес), мүлік – мүлкі (мүлігі емес), халық – халқы (халығы емес), ерік – еркі (ерігі емес), қалып – қалпы (қалыбы емес), əліп – əлпі (əлібі емес), ғұрып – ғұрпы (ғұрыбы емес), қырық – қырқы (қырығы емес, этногр.), əріп – əрпі (əрібі емес), мұрын – мұрны (мұрыны емес), сұрық – сұрқы (сұрығы емес), шырық – шырқы (шырығы емес), ойын – ойны (ойыны емес), қойын – қойны (қой- ыны емес), нарық – нарқы (нарығы емес), парық – парқы (парығы емес), ырық – ырқы (ырығы емес), қарын – қарны (қарыны емес), сиық – сиқы (сиығы емес), қайын – қайны (қайыны емес), кеуіл – кеулі (кеуілі емес), жүктеу/скачать 1,09 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|