Алғы сөз Уəли Нұргелді
жүктеу/скачать 1,09 Mb.
|
Қазақ графикасы мен орфографиясының теориялық негіздері
| тəйір – тəйрі (тəйірі емес), тəрік – тəркі (тəрігі емес).
ə) Семантикалық қарсылыққа ұшыраған сөздер: ауыл – ауылы (аулы емес), көңіл – көңілі (көңлі емес), бауыр – бауыры (бауры емес), жиын – жиыны (жины емес), сайын – сайыны (сайны емес), жайын – жайыны (жайны емес), ақыл – ақылы (ақлы емес) т.б. Түбір сөздің буынындағы қысаң дауысты [ы] мен [і]-нің кейбір сөз- дерде түсіп қалу жағдайын жоғарыда біз тек тəуелдік жалғауымен бай- ланысты сөз еттік. Əдетте қысаң дауыстыны түсіріп қолдану тəуелдік жалғауынан басқа морфемалар ыңғайында кездеседі. Біріншіден салыс- тырғанда, қысаң дауыстыны екінші ыңғайдағы түсіріліп қолданылуы белгілі бір жүйеге бағынған. Оның өзі екі тоқпа бөлінеді (қосымша).
Бұл фонетикалық құбылыс түбір сөзге есімнен етістік (ойын-ойна), етістіктен есім (үрік – үркек), етістіктен етістік тудыратын, көбіне ашық дауыстыдан басталатын аффикс жалғануы арқылы жүзеге асады. Ал аф- фикстердің көбіне қысаң дауыстыдан басталатын түрлері жалғанғандағы сөздің фонетикалық жағдайы мен жазылуы мына тəрізді:
Түбір сөздегі қысаң дауысты дыбыстың түсіріліп, я болмаса түсіріл- мей қолданылуы қосымшадағы дауыстың ашық немесе қысаң болып ке- луіне тəуелді екендігін байқаймыз. Бірсыпыра сөздің құрлыс, бұрлыс, ғылми, жилыс түрінде жазылмай, құрылыс, бұрылыс, ғылыми, жиылыс делініп, ы арқылы жазылуын аф- фикстің қысаң дауысты болып келу жүйесіне байланысты деп түсіндіру- ге болады. Алайда мұндай орындарда [ы] естілген жерде ы жазылады деген қағида бойынша жазылып келді. Бұл қағидаға, əрине, бастан-аяқ сүйену қиын. Өйткені [ы], [і] кейбір позицияда біреуге «естілуі», біреу- ге «естілмеуі» ықтимал. Сондықтан қайырып-қайрып, айрық-айырық, айырыл – айрыл тəрізді сөздер əркелкі жазылып жүр. Егер азды-көпті «күш» салып айтса, [ы] мен [і]-нің естілмейтін жері жоқ деуге болады. Белгілі бір сүйемелсіз тек «естілуіне» қарай жазудың қиындығы да осын- да. Ал жоғарыда айтылғандай қысаң дауысты аффикстің түбірге жалғану жүйесіне сүйенсек, бұл типтес сөздер айырық (айыр-ық), қайырыл (қай- Орфография ыр-ыл), мойырыл (мойы-рыл), майырыл (майыр-ыл), ресіми (ресім-и) түрінде жазылуға тиіс. Жоғарыда біз сөз түрлендіруші қосымшамен (тəуелдік) жəне сөз ту- дырушы, форма тудырушы аффикстермен байланысты сөздің жазылу ерекшелігіне тоқталдық. Қысаң дауыстылардың жазылуына қатысты бір қиындық – олардың сөздің ішкі шеніндегі; яғни морфемаішілік əліпте- месі. Бұл топтағы сөздердің жазылу ерекшелігіне тоқталмас бұрын, олар- дың «Орфографиялық сөздіктегі» (1978 ж.) көрсетілген əліптемесіне на- зар аударып көрейік (6-қосымшаны қараңыз). Көз жүгірте қарағанның өзінде, бұл сөздердің əліптемесі күрделі екен- дігі бірден байқалады. Неге сəурік сөзі і-сіз жазылады? Неге салбуырын арқылы жазылады ? Сондай-ақ фонетикалық бір заңдылыққа сая тұра емле, мемлекет, мəслихат, сіңлі т.б. сөздердің мəжіліс, мəміле, саңылау сөздерінен өзгеше жазылуының себебі неде?
жүктеу/скачать 1,09 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|