Алғы сөз Уəли Нұргелді
жүктеу/скачать 1,09 Mb.
|
Қазақ графикасы мен орфографиясының теориялық негіздері
| Графемалар ортологиясы. Дыбыстық жазудың типологиясында ұлт- тық тілдің дыбыстық ерекшеліктерін беруге сəйкес графикада детерми- натив белгілерді (апостроф, диграф, триграф, умляут, акут т.б.) қол- данатын нұсқалары бар. Флективті тілдерде, негізінен, диграфтық, три- графтық, апострофтық тəрізді графикалық белгілерді қолдану олардың типологиялық табиғатына жақын, əрі қолайлы, өйткені сөзжасамдық, сөзтүрленімдік, сөзжалғамдық мағыналық бірліктер түбір сөздің ішкі құрылымында жүзеге асады. Ал қазақ тілінде, сондай-ақ өзге де түркі тілдерінде, бұндай мағыналық бірліктер түбір+туынды түбір+сөз түр- ленім+сөзжалғам болып, жалғамалы жолмен жүзеге асатындықтан, апо- строф, диграфқа қарағанда акут белгісіне негізделген əліпбидің тиімді екені байқалады.
Байырғы қазақ тілінде, өзге де түркі тілдеріндегідей, сегіз жұп дауы- сты дыбыс болды: а – ä, о – ӧ; ұ – ү, ы – і. Бұл ерекшелікті зерттеу- шілердің «куб» моделінен байқауға болады. Қазақ тілінде бірінші реттегі ä-нің қысаңдауы (ä ˃ е) бұл жұптық қатынастың өзгеріп, тоғыз дауыс- тыдан құралған а-ə; е; о – ӧ; ұ – ү; ы – і жүйесінің қалыптасуына себеп болды. Сөйтіп, халық тілінің вокализм жүйесінде жартылай ашық [йе] дауыстысы пайда болды. Ал ä-нің бастапқы орнын халық тілінің дыбыстық қорындағы пайда болған жіңішке ашық дауысты басты. Мысалы, аға+еке ˃ əке; ажа+еке Жаңа əліпби, жаңа емле ˃ əже; апа+еке ˃ əпке т.б. Осы қатар араб мəдениетінің ықпалы əсерінен хəріп – əріп, хауа – əуе, əдет, əдебиет, əдеп т.б. мəдени-əлеуметтік атау- лардың енуіне байланысты толыға түсіп, екінші реттегі [ə]- нің вокализм жүйесіндегі орнын бекемдей түсті. Бұны айтып отырған себебіміз – араб тілінен енген едəуір сөздің дыбыстық ерекшеліктері халық тілінің дыбыс- тық қорындағы жуан дауыссыздардың, мысалы, [қ]-ның көмейге таяу айтылатын фонетикалық матрицада бар, бірақ фонологиялық қызметі жоқ жаңа бір вариацияларының пайда болуына əсер етті. Тілдің дыбыс- тық қорындағы бірліктердің əлеуеттік мүмкіндіктерін кеңейтті. Олар- ды орфографияда жүйелі, бірізді пайдалануға, жол ашу тиімді болмақ. Мысалы, хазірет, хикмет, хакім, Хүт (жұлдыз), хұсни, хұснихат т.б. жүктеу/скачать 1,09 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|