Аллаберген тарих және баспасөЗ Қазақ мерзімді баспасозінде тарихтың «Ақтаңдақ» мәселелерінің жазылуы бірінші кітап павлодар Кереку 2009

б 76(5К) 
А44
Ңырыңбай  Аллаберген
Б ІР ІН Ш ІКІТА П
Павлодар

ШШіе)
■
Қазақстан Республикасьшың Білім және ғылым министрлігі 
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Қырықбай Аллаберген
ТАРИХ ЖӘНЕ БАСПАСӨЗ 
(Қазақ мерзімді баспасозінде тарихтың 
«Ақтаңдақ» мәселелерінің жазылуы
БІРІНШІ КІТАП
Павлодар
Кереку
2009

УДК 070 
г
 
Л
Б Б К 76.02 
\
 
,
А44
С. Торайғыров атындяғы Павлодар мемлекеттік
университетінің Ғ ы лы м и  кеңесімен басуга  үсы ны лды  
П ікірсарапш ы:
С.Сүтжанов  -   филология  ғылымдарының  докторы,  Павлодар 
мемлекетгік педагогикалық институтының профессоры.
Құрастыруш ы:  Қ.  Аллаберген 
А44  Тарих  және  баспасөз  (қазақ  мерзімді  баспасөзінде  тарихтың
«Ақтандақ» мәселелерінің жазылуы) бірінші кітап: / құраст.  :
Қ.  Аллаберген -  Павлодар : Кереку, 2009. -  70 б.
Тарих 
гылымдарының 
докторы, 
профессор 
Қьфықбай 
Алпабергеннің  бұл  зерттеу  монографиясының  бірінші  кітабьшда  XIX 
гасырдың  екінші  жартысы  мен  XX  ғасырдың  соңына  дейінгі  аралықта
Қазақстанның  түрлі  қапаларында  әртүрлі  оағьггта  шығып  тұрган 
«Түркістан  уалаятының  газеті»,  «Дала  уалаятының  газеті»,  «Айқап», 
«Қазақ», «Сарыарқа», «Лениншіл жас»,  «Социалистік Қазақстан», «Қазақ 
әдебиеті»  және  тагы  да  басқа  газет-журналдарда  қазақ  халқының 
тарихына,  әдет-гұрпьша,  отырықшылық,  егіншілік,  жер  мөселелеріне 
арналып  жарияланған  «тарихтың  ақтаңдақ  мәселелеріне»  бүпнгі  күн 
түрғысынан  баға  беріледі.  Кітап  жоғары  оқу  орындарының  тарих, 
филология  және  журналистика  факультеттерінің  оқьпушылары  мен 
студентгеріие жэйҒійпшідік оқэТОІан қауымға арналып жазылган.
|| 
С.Тораиғыро *
| 
атындағы  ПМУ-
уакадемик  С.Бейое* 
УДК070
I 
атындағы  ғылымм 
ББК 76 02
и
 
I  ■
КІ ТАПХ/  
\ГН
Аллаберген
атындағы

АЛҒЪІ СӨЗ
2010 жылы  қазақ мерзімді баспасөзінің тарихына  140 жыл толады. 
Бұл  Еуропа  елдерінің  журналистикасымен  еалыстырғанда  онша  көп  те 
емес. Бірақ, осы кезеңдердің өзі біздер үшін әлі де болса қыры  мен сыры 
толық ашылмаған,  қүпиясы  мол  қамал  болып отыр.  Оның себебі  кеп.  Вң 
бастысы  XIX  гасырдың  екінші  жартысында  шыга  бастаған  қазақ 
тшіндегі  газет-журналдардың  тарихы  откен  XX  ғасырдың  екінші 
жартысынан  бастап  қана  зертгеле  басталғандығы  белгілі.  Оның  өзінде 
бұл  зерттеулер  бір  жақты  болды.  Кеңес  өкіметінің  сойьшын  соқты. 
ГІатшалы  Ресей тұсында  шыққан басылымдар  буржуазиялық,  Алашорда 
кезінде  шыққан  газет-журналдар  ұлтшьш  делініп  жеті  қат  жер  асплна 
тыгылды. 
Копшілігі  жыртылып,  ортеліп,  келмеске  кетті. 
Аман 
қалғандары  басқа  елдердің  меншігіне  айналып,  өзімізге  қайгарьшмай 
отыр.  Оның  үстіне  жоғарыда  айтқанымыздай  Кеңес  үкіметі  кезеңінде 
біздер  өз  халқымыздың  тарихьш  исартьшай  бүрмаланған  күйі  сқып 
келдік.  Оған  біздер  ешкімді  кінәлай  алмаймыз.  Себебі,  заман  солай 
болды.  Бір  жақты  идеология  мен  кеңестік  саясат  екі  қолымызды  жігхсіз 
байлап,  өткен-кеткен  тарихьгмызды  тереңінен  зерттеуге  мүмкіндік 
бсрмеді.  Ал?  егер  оған  бел  буғандар  болса,  қуғынға  үшыран,  жер
аударылды.
Міне,  кеңес  үкіметі  түсында  «Қазақ  баспасозіндегі  «ақтаңцақгар» 
мәселесін» жазу, оны болашаққа жеткізу жайлары осындай болды.
Алайда,  кеңес үкіметі түсында да  бұл тақырыпқа арналып  шыққан 
талай  қүнды зерттеулер  мен монографиялар  бар.  Мәселен,  М.Әуезовтың 
«Әдеби мүра жэне оны зерттеу»  [1], С.Мүқановтың «Халық мүрасы»  [2], 
Б.Кенжебаевтың  «Сүлтанмахмүтты  зерттеу,  тану  мэселесі»,  «Қазақ 
баспасөз  тарихынан  мэліметтер»,  Қ.Бекхожиннің  «Қазақ  баспасөзі 
гарихының очеркі» жэне т.б.. [3]
1917 жылғы  Қазан тоңкерісінен соң қазақ жерінде де  Кеңес үкіметі 
орнады.  Содан  79  жыл бойы біздер  біржақгы  идеологияның  қүрсауьшда 
болдық.  Социализм  дэуірінде  мәдениетіміз  бен  эдебиегіміз  қарышгап 
алға  кеткенімен,  солақай  саясаттың  «ақгаңдақ»  түстары  да  көп  болды. 
Олар  осы  кезең  аралығьшда  Қазақстанда  болып  откен  жаппай
ашаршьшық  пен  репрессия,  Үлы  Отан  соғысының  қарагүнек  жылдары, 
«Үлтшьшдық  сарынға  қарсы  күрестің»  қүрбандары,  тың  игеру 
зардаптары,  1986 жьшгы желтоқсан ызғары...

БІРІНШІ БӨЛІМ 
ҚАЗАҚ МЕРЗІМДІБАСПАСӨЗІНДЕ  ГАРИХТЫҢ 
«АҚГАҢДАҚ» МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ ЖАЗЫЛУЫ
БІРІНШ ІТАРАУ
«Түркістан у&лаятының газеті», «Дала уалаягының газеті»,
«Торгай газеті» қазак халқының саяси және 
длеуметтік-экономикалық мәселелері туралы
XIX  ғасырдың  жетиісінші  жылдарынан  бастап  Қазақстанда 
мерзімді  баспасөз  дүниеге  келіп,  жазба  мәдениеті  жаңа  және  ескі  араб 
әрпі  негізінде  даму  кезеңін  бастан  кешірді.  Осы  дәуірде  (1870-1917 
жылдар)  үш  ^лы  ағартушымен  қатар  және  олардың  соңын  ала  өмір 
сүрген  әдебиет,  мэдениет,  ғылым  қайраткерлері  Шоқан,  Ыбырай,  Абай 
дәстүрін  аттап  өткен  жоқ.  Қайта  олардың  қызметіне  әлгі  үш  түлға
құбьхлнамадай жол көрсетті.
Орта  Азия  баспасөзінін  түңғышы  болып  саналатын  «Түркютан 
уалаятының  газеті»  XIX  ғасырдың  жетпісінші  жьшдарында  дүниеге 
келгенд.ігі  мәлім.  Анығына  көшсек  бүл  басылым  1870-1882  жылдары 
қазақ  тілінде  Түркістан  генерал-губернаторлыгының  орталығы  Ташкент 
қаласында  патша  үкіметінің  ресми  газеті  «Туркестанские  ведомости» 
газе гіне қосымша ретінде  піығып түрган.  Онда негізінен қазақ халқының 
тұрмысы, тарихы, экономикасы жайындагы материалдар басылған.
Кезінде  «Туркестанские  ведомости»  газетінің  бас  редакторы 
болған  зерттеуші,  ғалым  Н.П.Остроумов  «Түркістан  уалаяты»  газетінің 
Орта  Азия  халықтарының  мәдени  өміріндегі  алатын  орны  ХҮІІ  ғасьфда 
бірінші  Петрдің «Ведомствосы» Ресей үшін қандай  болса,  сондай  болып 
отыр деген пікірді айтқан».
Осы  жэне  XIX  ғасырдың  соңы  мен  XX  ғасырдың  басында  қазақ 
тілінде  шығып  түрған  басқа  да  газет-журналдар  туралы  қазақ 
баспасөзінің  зерттеушісі,  профессор  Х.Бекхожиннің  көп  жылдық 
зерттеу  еңбектерінде  жан-жақты  жазьшғандықтан  жэне  екінгаі  бір 
ғалым  Ү.Сұбханбердина  қүрастырған  «Қазақтың  революцияға  дейінгі 
мерзімді  баспасөзінің  материалдары»  атты  екі  кітаптан  тұратын 
библиографиялық  еңбегінде  (1961,  1963  жылдар)  толық  сипаттама 
берілгендіктен  біздер  бұл  тарауда  оқырмандардың  назарын  өткен 
гасырда 
шыққан 
орыс 
басылымдарының 
материалдарына 
да
4

аударғымыз  келіп  отыр,  Себебі,  жогарыда  айтқапымыздай  тек 
«Түркістан  уалаятыныц  газетінде» 
гана  емес, 
сонымен 
қаіар
«Туркестанские  ведомости»  газетінде  де  Ш.Уәлиханов  еңбектерінің 
ізімен жарияланган материалдар баршылық болатын.
Орыс  галымдары  және  жергілікті  үлт  арасынан  шыққан  гылым 
қайраткерлері  шыгыстануга  байланысты  мақалалар,  гылыми  еңбектер 
жазганда Ш.Уәлихановтың шыгармаларымен жақсы таныс болгандыгы 
байқалады.  Мысалы,  орыс  шыгыстану  мектебінің  негізін  салушы
В.В.Бартольд,  белгілі  галым  Ә.Диваев,  Н.Пантусов,  Н.Остроумов, 
И.Кастаньенің  еңбектерінде  Ш.Уәлихановтың  зерттеулеріне  сілтеме 
жасалынады.
Қазақ  баспасөзінің  қарлыгашы  «Түркістан  уалаяты  газетінің» 
редакторларының 
бірі 
—  И.Ибрагимовтың 
«Қазақ 
іүрмысьшың 
очерктері» деп  аталатын этнографиялық циклды  мақалалары  1870  жылы 
«Русский Туркестан»  жинагында,  1876  жылы  «Древняя  и  Новая  Россия» 
журналында  жарияланган.  Ал,  оның  1878  жылы  Санк-Петербургтен 
жарық  көрген  «Қыргыз  соты  туралы  заметкалар»  атты  жеке  еңбегі 
Ш.У әлихановтың 
«Сот 
реформасы 
туралы 
жазбалар» 
атгы 
публицистикалық  эпистолярлық  үлгісіне  жататын  хатының  заңды 
жалгасы дерлік дүние.
Осы  орайда  «Түркістан  уалаятьі  газетінің»  негізгі  редакгоры 
Ш. Ибрагимовтың  «Қырзгыз  даласының  молдалары  туралы»  очеркін 
айрықша  атауга болады.  Еңбекге  Қазан татарларының  қазақ арасына  кірігі, 
аярлықнен байып алып, момын халықгы қанау жолдары әшкереленеді.
Белгілі  галым,  шыгысты  зертгеуші  И.Кастаньенің  1911  жылы 
Орынборда  «Қыргыз  даласының  бейптері»  деген  еңбегі  жарық  көрді.  Осы 
зертгеудің 
оқылган 
әдебиеттер 
көрсепашінде 
Ы. Алтынсар иннін 
Императорлық  Орыс  География  қогамыньщ  Орынбор  бөлімшесінен  1870 
жылы жарық көрген «Орынбор ведомствосы қыргыздарыньщ қүда түсу, қыз 
үзату  және  өлген  адамдм  жерлеу,  оны  еске  түсіру  гұрпының  очерктері» 
мақаласьш  бірінші  қойган  И.Кастанье  өзінің  шыгармасьш  тікелей
Ы. Ал гынсариннің ізімен жазган.
А.С.Пушкиннің  «Капитан  қызын»  алгаш  рет  қазақ  тіліне  аударган 
М. Бекі мовтың 
«Т ашкентский 
курьер» 
журналыңда 
«Қазақтағы 
бақсьілықіьің  қалдыкгары»  мақаласы  жарияланган.  Ол  Ш.Уәлихановтың 
шаман  дініне  байланысты  айтқандарын  түгелдей  қостай  отырып, 
материалының і-ақьфыбын Шоқанның еңбегімен ұйқастырып қойгаи.
5

Қазақгың  белгілі  агартушыларыньщ  өз  халкының  алдына  қойган  ең 
өзекті  проблемалары  орысша  оқу,  өнер-білім  үйрену,  отырықціылы ққа 
шақыру, елді қалайша дүрыс билеуге болады, қазақ тілінің тазалыгын сақгау 
мэселелерінде  «Дала  уалаятының  газеп»  (1888-1902)  «Түркістан  уалаяты 
газетінің» ағартушылық жолын жалгастырушы, оны байьпушы болды.
Басқа  басылымдар  сияқгы  «Дала  уалаятыкың  газетіңде»  де  ресми 
жэне  ресми  емес  бөлімдер  болды.  Ресми  емес  бөлімівде  үдайы
көпшілікке 
пайдалы, 
гьшым-білімге 
қатысы 
бар 
материалдар 
жарияланды.  Патша  үкіметі тарапынан  шыққан  газет  болғанымен,  саяси 
куғын  көрген,  бостандықты  аңсаган  адамдардың  ықпалында  болды.
Олар,  ягни  Г.Н.Потанин,  Н.М.Ядринцев,  Л.КЛермек  бүл  басылымның 
халыкгык  сипат  алуына  көмектесті.  «Дала  уалаятыньщ  газетінде» 
Ш.Уәлиханов, 
Ы.Алтынсарин, 
А.Қүнанбаев 
жәнінде 
мақала, 
хабарлардан басқа Абайдың өз  шығармалары да  басылды.  «Күлембайі а» 
(«Болыс  болдым,  мінекей») деген елеңі  біраз өзгерістермен жариялаиды. 
1888  жьшы  мамыр  айында  Ақшатау  деген  жерде  Семей  облысы  мен 
Жетісу облысының төтенше съезі болғанда «бір уездің ел билеушілерінің 
съездегі  түрі»  деген  кіріспе  сөзбен  авторы  көрсетілмей  жарияланган. 
Абайдың «Жазды  күн шілде болғанда» атты екінші бір елеңі «Семей уезі 
Шыңгыс  елінің  қазағы  Ибраһим  Қүнанбай  ауылының  Бақанас  өзенінде
Көпбейіт  деген  жерде  қонып  жатқандағы  түрі»  деген  атпен  соңынан 
Көкбай Жанатайүлының қолы қойылып басылган.
«Дала  уалаятының  газеті»  Шоқан  туралы  да  арнайы  материалдар 
жариялап,  онда  Шоқан  Уәляхановтың  «Жоңғария  уалаяіын  һэм 
Қытайдағы  Нань-лу  уалаятына  қараған  күншығыстағы  алты  шаііардың 
мэн  жайын  баян  етіп  жазған  еңбегін  патша  қүзіретінің  дүние  ғылымын 
басқарып  түратүғын 
мекемесіндегі 
Россия 
хүкім 
иелері 
басып 
шығарғанын  жэне  бүл  гылым  иесі,  парасатгы  қазақтың  жазғандарына 
олардың  рас  жаны  ашып,  ықыласын  қойғандарын»  айтады  [4].  Тагы  да
«Шоқан  Уэлиханов  өзінің  Орта  Азиядан  жинаған  халықтардың  мінез- 
эдеттерін  баян  ететүғын  ғылымдарға  керекті  нэрселердін  көбін  жаза
алмасіан кетгі...»,-депжазды [5].
Бүл  айтылған  пікірдің  Шоқан  дэсгүріне  адалдығын  айтпағаннын 
өзінде,  қазақ  зияльшары  Ш.Уэлихановтың  1861  жылы  Орыс  География 
қоғамы  жазбаларының  үшінші  кітабында  жарияланған  «Алты  шәрдін 
немесе  қытайдың Нянь-лу провинциясының шығыстағы алты қаласының 
жағдайы туралы» енбегімен жете таныс болғанын байқатады [6].
6

«Дала  уалаятының  газетінде»  бұдан  басқа  эдебиеттің 
д а м у  
жолы, 
тіл  тазалыгы,  қазақ  тілін  орыс  алфавитімен  белгілеу  мәселосі  ерекше 
талас  туғызды  [7].  Шоқан  мен  Ыбырайдың  идеясын  жақіаушылар, 
эсіресе  Дінмұхамед  Сүлтангазин  (Шоқанның  туысы)  мен  Асылқожа 
Қдоманбаевтың  мақалаларьінда айқын  сипатқа  ие  болды.  Д.Сүлтанғазин
бұл  тақырыпқа  көлемді-көлемді,  эрқайсысы  газетгің  екі  нөміріне
жарияланғаң  «Біздің  қазақ тілі турасьгнда  бзс-алты  сөз»,  «Қазақ тілінше 
жазу туралы» атгы материалдарын арнады.
Қазақ тілінің басқа түркі тілдерінен өзіндік ерекшелігін саралай келіп 
Дінмұхамед қазақ тілшде араб, парсы тілінен енген создер бар, сол сөздерді 
қапай  жазу  керек  деген  моселеге  тоқгалады.  Шеттен  кірген  сөздерді 
қазақтың  эдетінше  жазу  керек дейді.  Мысалы,  арабша  «гүлама»  деп жазу 
ксрек, ягни қазактар қалай сөйлесе, солай жазу керектігін айтіы [8].
«Басқалардың  ісггеген  ісін  меңгеруде  жэне  олармен  қатарласып 
жүру үшін  барлық мүмкіншіліктерді  пайдалану  керек.  Бүл  жәйтті  «Дала 
уалаяты  газетінің»  қүрылғандығынан-ақ  байкауға  болады  [9].  Сөз  жоқ, 
көшпелі  халықтардың көпшілігі  газеітің қаншалыкгы  пандалы  екендігін 
жаксы  білетін  болды,  эсіресе  қазақтар.  Барлық  сауатты  адамдардың, 
ақындардың, 
жыршылардың, 
қолынан 
хат 
жазу 
келетіндердің 
барлығының оқырмандардың санасын  ояту үшін  газет ісіне  ат салысады 
деп сенеміз» деген ой білдірді одан әрі Д.Сұлтанғазин өзінің «Кейінгінің 
қамын ойлап жазылған ақыл» атты мақаласында [10].
Бұл  үндеудің  нэтижесін  Мәтен  Ботбаев  пен  Мэшһүр  Жүсіп 
Копеевтің  айтысынан,  ескі  өлең-жыр,  аңыз-ертегілерді  редакщіяға 
жіберіп отырушылардың хаттарынан көруге болады.
«Дала уалаятының газетінде»  жоғарыда аталған Д.Сүлтангазинмен 
қатар  көрінген,  онымен  идеялық  көзқарасы  сэйкес  келген  көрнекіі 
публицистердің бірі — Асылқожа Қүрманбаев еді.
Қазақ 
ағартушылары 
өз 
халқына 
кошпенділік 
түрмыстан
агырықшылыққа  ауысудьщ  барынша  қажеттігін  айтқан  болатын.  Осы 
орайда 
Ы.Алтынсариннің  де 
«Оренбургский 
листок» 
газегінде 
отырықшылық, 
егіншілікпен 
айналысу 
жайында 
бірқыдыру 
материалдары  жарияланғаны  мэлім.  Сондай-ақ,  «Қышиақ  Сейтқұл» 
эңгімесінде  де  осы  егіншілікпен  айналысу  мэселесіне  тоқгаіады.  Осы 
іақырып  «Түркістан  уалаятының  газетінде»  де  маңызды  орын  алған 
болатын.  Ал,  А.Құрманбаевтың  осы  мәселеге  арнап  жазып  «Дала 
уалаягының  газетінде»  жариялатқан  шығармалары,  қьір  қазақтарына 
нақты  кеңестер  беріп,  егіншіліклен  айналысу,  кездейсоқ  жұтқа,  не
7

ашаршылыққа 
мойынсүнбайтындыгын, 
эрі 
шаруалар 
арасында
ынгымақшылдық  пайда  болып,  үстем  тап  өкілдерінің  қоқан-лоқысына 
тегеурінді 
қарсылық  көрсетуге 
мүмкіншілік  іуатындыгы 
жайлы
мэселелерге арналды.
Ы.Алтынсарин дэстүрі  мен  «Дала уалаятының газепн»  сөз  еп».енде
біз  Ыбырай  дэстүрін  мықтап  үстанған  Рақымжан  Дүйсенбаев  есімін 
атамай  кете  алмаймыз.  Ол  «Қызылжарда деп  қазақ газетінің тогызыншы 
нөміріне  басылған  хатқа  жауап»  атты  мақаласында  [11]  квшпенділіктің 
құрсауындагы  үлттық  артта  қалушылықты 
сынап,  егшшілікпен, 
қоләнермен  айналысу  туралы  мөселе  көтерсе,  «Қаріп  турасының  сезі» 
мақаласында қазақ тілінің тазалығын проблема етіп котереді.
«Дала  уалаятының  газетінде»  ең  өнімді  еңбек  еткен  тілшілердіц 
бірі  -   Қорабай  Жапанов.  Оның  мұнда  17  материалы  жарық  көрген. 
Қ.Жапанов  басылымда  Ыбырай,  Абай  дәстүрін  публицисттікалык 
түрғыдан  жалғастырушылардың  бірі  болды  деп  мақганышпен  айга 
аламыз.  Ол  партияға  бөлінген  жікшілдік,  ру  таласы  туралы,  еіін 
шаруашылығымен 
айналысу, 
қазақ 
даласына 
капиталистхк 
қатынастардың  кіре  бастауы,  теміржол  құрылысының  пайдалылығын, 
сот,  экімшілік  мэселелері,  оқу-ағарту  жэне  медицина  мэселелері  туралы 
қадау-қадау проблемаларды қаламының үшына іліктірді.
Қазан  төңкерісіне  дейінгі  ағартушьшар  тобының  ірі  өкілдерінің 
бірі -  Мэшһүр  Жүсіп  Көпеев  еді.  Оның жазғандарының үлкен  қоғамдық 
сипаты  болды.  М.Ж.Көпеев  бізге  негізінен  ақын  ретінде  белгілі. 
М.Ж.Көпеев  философ  жөніаде  Қ.Бисембиевтің  монографияларында 
егжей-тегжейлі  зертгелген.  Енді  ол  публицист  ретінде  элі  де  болса 
зерггей түсуді  қажет ететін  сияқты.  Себебі,  оның тек  «Дала уалаятьшың 
газеті»  мен  «Айқап»  журналында  ғана  жиырмадан  астам  дүниелері 
жарияланған. 
Осыншама 
еңбектің  тең  жарымы 
мақала, 
очерк,
корреспонденция екен.
М.Ж.Көпеевтің «Дала уалаятының газетіне»  үлкен  ықпалы болған.
Ол  «Баянауылдан»  [12]  деген  мақаласында  Баянауъшдағы  ел  басқару 
мэселесін  айта  келіп,  «Дала  уалаяты  газетінің»  маңызына  былай  деп 
токіалады:  «Біз  газетке  бір-бірімізді  жаңа  мэліметтермен,  шындықты 
ашып  көрсететін  деректермен  толықтыратын  материалдар  ұсынуымыз 
керек.  Осындай  жолмен  газетімізді  дамытуға  ұмтьіла  отырып  жэне 
металдарды  керексіз  қоспасынан  арылтқан  сияқты  шындық  пен  өтірікті 
шендестіре  отырып,  біз  ақыл-ойдың  абзал  қасиетінің  салтанат  құруын
жеделдетуге тиіспіз» [13].
8

Қазақ  тілш ің  грамматикасы  мәселесіне  арнагі  ол  «Түрік  лұгаты 
журналындағы  сөзге»  аггы  сын  мақала  жазды.  Онда  араб-гіарсы 
і ілдерінен  енген  кірме  сөздердің  қалай  жазылуы  керектігін  айта 
келіп,  қазақ  тілін  көздің  қарашығындай  сақтау  керек  деп  қорытады. 
«Әгэр  араб-парсы  эдісімен  исазар  болсақ,  онда  біздің  сезіміміз  халык
уіліи  жетімсіз  эрі  пайдасыз  болар  еді.  Міне,  сондықтан  да  біз  таза 
қазақ тілімен жазуымыз керек».
Патша  өкіметінің  қатаи  цензурасы  өз  тарапынан  жария  турде 
шыққан  газетте  элбетге,  өзіне  қарсы  пікірлерге  жол  бермейді.  Осы 
қысымшылық  «Дала  уалаятының  газеті»  қызметкерлеріне,  тілшілерінің 
еркін  көсілуіне,  өз  оиларын  ашық  және  айқын  білдіруіне  мүмкіншілік 
іуғмзбады.  Осындаи  жагдайға  қарамастан  «Найманның  жеті  атасынан 
оилік  үзілмегендерді  баян  қыламыз»  деген  Демеубай  ақынның  өлеңін
сьшауы  Мәшһүр  Жүсіптің  бүқара  халықтың  мүңын  жоқтаған  ақьга, 
публицист екендігін шегелей түседі.
М.Ж.Көпеев  эйел  теңщгі  мэселесіне  біраз  мақалаларын  арнады. 
Оның  өзіндік  ой-пікір,  іүжырымдарына  таң  қалмасқа  болмайды 
Қазақтың  түңғыш  ғалымы  Ш.Уэлиханов  қазақ  қыздарының  теңсіздігің 
үлкен  элеуметпк зиян  деп тауып,  одан  қүтьшудың сол  кезге  сай  жолын 
іздеген болатьш.  XIX ғасьфдың соңы  мен XX ғасырдың басында ерекше 
сипат 
алған 
осы 
өзекп 
мэселеге 
ақын, 
жазушы, 
эдебиетші, 
публицистердің бэрі үн қосты.
Қазақ  қыздарының  тең  хүқьшыққа  қолы  жете  бастауы,  оларды 
оқыту 
мәселесі 
Ы.Алтынсарин  түсында  біраз 
алға  жылжыды. 
Ы.Алтынсариннің  «Орынбор  ведомствосы  қыргыздарының  қүда  түсу, 
қыз үзату және елген  адамды жерлеу, оны еске түсіру ғүрпының очеркі» 
деп  аталатын  этнографиялық  еңбеіінде  қазақ  қыздарының  феодалдық- 
рулық  қатынастар  мен  надандыққа  байланысты  эдет-салтгарының 
күрбаны болып келгенін ашына жазған болаіъш.
М.Ж.Көпеев Шоқан, Ыбырай еңбектерін қандай бір жағдайда болса 
да  сөзсіз  оқыған  деп  айта  алмаймыз,  бірақ  қоғамдық  жагдайдың  өзі 
тудырған осы мэселенің төңірегіндегі олардың ой үндестігі байқалады.
Ұлы  Абай қазақ қыздарының эр  алуан ғажап бейнелерін  жасаумен 
бірге,  эйел  теңсіздігін  туғызып  отьфған  феодалдық  салт-сананы  да 
алусыз эшкерелеп, сынаған десек, М.Ж.Көпеевтің де осы мэселе жонінде 
үстанған бағыты Абай пікірімен теркіндес.
Мәшһүр  Жүсіптің  «Түрмыс  жайында  болған  хабарлар»  [14]
тақырыбымен жарияланған мақаласының педагогикалық маңызы ерекше
9

дерлік.  Мұнда  негізінен  әйел  теңдігі  мәселесі  қозғалса  да,  соның 
төңірегінде  гүрмыс  жағдаиыньщ  әлеуметпк  сырына  терең  талдау 
жасалады.  Біліңді  ерімен  қатар  әйелі  де  үйренуі  керектігін,  ақылды, 
білімді,  әдепті  эйелден туған баланың да жақсы болагынын, оның дұрыс 
тәрбиеленетінін,  «адамның  білгіш,  өнерлі  болуына  әуелі  ата-ананьш 
жақсылығы себеп» екеқдігін, құда түсудің зияндылығын аитады.
«Дала  уалаятыньщ  газетінде»,  «Айқап»  журналында  жарияланған, 
эр  саланы  қамтитын  материалдарын  оқи  отырып,  біз  М.Ж.Көпеевтің  өз 
кезеңінде қоғамдық өмірге белсене араласқанын аңғарамыз.
1869  жылдың  2-қаңтарында  Орынбор  және  Сібір  ведомствосына 
қарайтын  территория  қайта  қүрылып,  Торғай  облысы  атала  бастады. 
Құрамына  4  уезд,  28  болыс  енген  облыс  сол  кездегі  Қазақстанның біраз
жерін алып жатты.
Ал,  1879  жылы  осы  облыстын  орталығы  Орынбор  қаласында
облыстық  басқарманың  газет  столы  қүрылып,  оның  ресми  органы 
«Тургайские  областные  ведомости»  газеті  шыға  бастады.  1895  жылдан 
бастап  бұған  қосымша  «Тургайская  газета»  деген  атпен  ресми  емес 
бөлімі  басылып,  ол  15  жылдай  өмір  сүрді.  «Торгай  газетінде» 
Ш.Уәлихановтьщ, 
Ы .Алшнсариннің 
өмір 
жолымен, 
қызметімен
таныстыраіын материалдар берілді.
«Торғай  газеті»  көпшілікке  пайдалы,  маңызды  деген  мәселелерді 
қазақ  және  араб  әріптерімен  теріп,  оқырмандарьша  ұсыньш  отырды. 
Әсіресе, сол кездегі жүтқа, түрлі індетке байланысты хабарлар, қоғамдык 
қатынастарды  сынайтын  фельетондар,  халық  ауыз  әдебиетінің  үлгілері 
үлкен сүранысқа ие болды.
Орыс  алфавитін  икемдеп,  таза  қазақ  тіліңде  материалдар  жариялау 
баспасөз  тарихында  алгаш  рет  осы  «Тургайская  газетадан»  бастапды.
Орынборда  шығатын  бүл  баспасөз  орпшына  басшылық  жасаган  адам 
Торғай облыстық басқармасы газет столынъщ бастығы Ғ.Балғымбаев болды.
Ғ.Балғымбаев  туралы  деректі  толық  болмаса  да  Қазақ  совет 
энциклопедиясынан  алуға  болады. 
Оның  журналистік  қызметіне 
байланысты 
энциклопедияда 
«Торғай 
облыстық 
ведомсгволары» 
газетінің редакторы (1902 жыл)»,- деген бір-ақ сөйлем жазылған[15].
Ғ.Балғымбаев тек әкімшілік жұмыспен ғана айналысып қоймай,  өзі 
де  газетке  жиі  мақалалар  жазып  тұрған.  Сонымен  қатар  қазақ  тіліндегі 
материалдарды орыс газеттеріне аударып беріп отыргаи.
10

Ғ.Балғымбаевіъщ 
публицистикалық 
қызметі 
«Тургайская 
газетаның»  1895  жылгы  45-нөмірінде  «Қарабүтақтағы  қыздардың  орыс- 
қазақ училищесінің ашылуы» мақаласынан басталады.
Осы  басылымның  1904  жылғы  48-нөмірінен  бастап  «Қыргыз 
түрмысының  очерктері»  деген  қосалқы  тақьфыпшамен  жарияланған 
«Бесіктен  молаға дейін»  фельетоны  көшпелі  қазақ халқының денсаулық 
сақгау  ісіндегі  кемшіліктерді  өлтіре  сынап,  олардың түрмысы  мен  әдет- 
ғүрпының тозығы жеткен көлеңке жақіарын эшкереледі.
1941 
жылы 
жазьш 
қалдырган 
естелігінде 
Ғ.Балғымбаев, 
Ы.Алтынсарин туралы қызықіы, тың дерктер береді.  Ол  Ы.Алтынсариннің 
бай  кітапханасы  және  онда  Ш.Уәлиханов  шыгармалары  бар  жинақтын 
болганын  айтады.  Сондай-ақ,  ЬІ Алтьшсариннің  «Оренбургский  листок» 
газетіндс  «Қазақгың қайғысы»  («Горе  киргиза»)  атты  мақаласы  1879-1880 
жьыдардың аралпығында басылгаңдығын еске алады.  Әрі осы материалдың 
зсрггсу шілердің назарьша ілікпей келе жатқаңдығына өкініш білдіреді.
Орынборда  1887  жылдан  1917  жьшға  дейін  бірден-бір  үлкен 
гмлыми мекеме — Орынбор  ғылыми  Архив  комиссиясы  өмір  сүрді  жэне 
сол  аралықта  өздерінің  35  томдық  еңбектерін  жарыққа  шығарды.  Бүл  — 
кезінде  Ресейдің  барлық  ғылыми  орталықгарымен  толық  байланыста 
болған,  соның  ішінде  Орыс  География  қоғамымен  тікелей  қатынас 
жасасып,  өте  бай  кітапханасы  жасақталған  мекеме  болатын.  Сондыісган 
да  белгілі  галымдар,  журналистер,  баспасөз  қызметкерлері  осы  ғьшыми
ошақтың төңірегінен табылатын.
Қазақ  халқының  арасынан  Ғ.Балғымбаев  осы  комиссияның 
(қоғамның) толық мүшесі  болды.  Жоғарыда  аталған  30  том  еңбектің бір 
гомы  түгастай  Орынбор  баспасөзінің  тарихьша  арналды.  Комисссия 
сондай-ақ  1917  жылы  жарық  көрген  соңгы  шыгармаларының  бірін 
Орынбордағы  оқу-ағарту,  баспа,  баспасөз  ісіне  бағыттады.  Осы  кітапта 
Ы.Алтынсариннің  педагогтік  қызметі  өте  жоғары  бағаяанды.  Ең 
басгысы,  комиссия  еңбектерінің  жартысынан  астамы  дерлік  қазақ 
халқының 
мәдениет 
ескерткіштерін 
зертгеуге 
арналтан. 
Мүнда 
Ғ.Балғымбаевтың үсынысымен шағатай тілінен орысшаға тәржімалаш ан 
«Ақсақ Темір туралы аңыз» басылған.
11