еа  алғаш  бітірген  басты  шаруасы  хан  кеңесш еді.  Кенесгің  қурамыяа

ьүл дұрыс  ақпар  емес еді.  ІІІыңдыгына келсек,  қазақ сарбаздары  ол 
шайқаста 
жеңіске жеткен болаіъш.  Себебі, осы 
кездесуден 
соң жазалаушы 
әскер  Батпаққарадан  Торғайга  қашуға  мәжбүр  болып  еді.  1917  жылдың 
акпанында Ресейде патша өкіметі қүлап, Уақытша үкімет орнағаны мәлім. 
Осыған  орай  наурыз  айында  Қазақстанда  болған  үлт-азатгық  көтерілісі 
аиқгалып,  Ақпан  тоңкерісіне  үласты,  1916  жылгы  қозгалыстың  өзіңдік 
бірнеше  ерекшеліктеріне  тоқтала  кетер  болсақ  онда:  «Біріншідең, 
Торгайдағы  дүмпу  котеріліс  аясынан  шығып,  бүкіл  қазактың төңкерісіне 
үласты.  Екіншіден,  бүл  қозғалыс  тек  патша  өкіметінің  1916 
жылғы 
жарлығьгаа,  әскери  саясатына  ғана  қарсылық  емес,  халық  бойында 
гасырлар  бойы  жиналған  наразылықгьщ 
запьіраны 
еді.  Аталық  кек, 
бостандық,  азатіық  күрес  кедейді  де,  байды  да,  мен  қазақпьш  деген 
пагриоттық  сана-сезімі  толқытқан  баршасыньщ  басын  қосқан  қозғалыс 
сді.  Үшіншіден, Торғай қозғалысыньщ аясы облыс теңберінен шықгы, ол 
Акмола,  Сырдария  облыстарын  да  қашыды.  Төртіншіден,  қольша  қару 
алган  тек  ауыл  жігітгері  емес  еді,  оның  қүрамьпіда  азды-көгіті  зиялы 
қауым  өкілдері,  кэсіпорындар  мен  теміржолжүмысшылары  да  болды. 
Басқаша  айтқанда,  қозғаушы  хүш  толқыған  халық  болды.  Бесікшіден, 
патаіа  өкіметімен  айқас,  соғыс-үрыстың  күні  өтгі.  Ен  даланың  перзенті 
қазақ  жігіттері  ғажайып  тәзімділік,  қайсарлық  көрсеіі.  Сарбаздар  бүкіл 
елді  сақгап,  жазалаушы  отрядтардан  қорғап  отырды.  Алтыниіыдан, 
Торғай 
асқан 
үйымдасқандықіьщ үлгісі  болды.  Олай болатыны,  ат үстіне 
мінген  елді  мемлекеггік  негізі  бар  үжым  басқарады.  Жетіншіден,  Торғай 
өңіріндегі  айқас  отаршылдық  жүйеге,  окіметке,  оньщ  қарулы  күшіне 
карсылық  болды.  Атадан  қалған  мемлекетгік  үлгіні  дамытыгі,  қазақ 
хандыгыньгң  үрдісін  жасап,  сардарбек  сайлап,  Оган  деген  қасиеіті  сөзді 
қүрандай  үстап,  Торғай  елі  1916  жьшғы  оқюаның  ең  басты  ордасына 
осьпіай айналды.  1916 жыл -  Қазақ елінің XX ғасырдағы өзіндік тәңкерісі 
еді.  Орыс  мемлекетіндегі  1917  жылғы  екі  төңкерістің  алдында  өткен  ол 
осы  екі  төңкеріске  келіп  қосылды.  Қазақ  елінің  бүл  төңкерісінің  өзіндік 
сьфы, 
мүңы, 
жьфы  бар  екендігі  аян.  Бүкіл  шығьіс  халықгарына 
«бүратана»  халықгардың  (іаршасына  тән  бүл  отаршыл  Ресейге  қарсы 
төңкеріс  осы  уақьггқа  дейін  Ресей  төңкерістерін  даярлайтьш  факгор 
ретінде ғана қаралып келе жатқанын жасыруға болмайдьг».[78]
Осы  арада  көтеріліске  казақ  интеллигенциясы  қатысты  ма  деген
орынды сүрақ туындайды.
Қатысты  (мысалы,  Ә.Жангелдин).  Қатыспағандары  одан  да  зор 
қызмет  атқарды  дер  едік.  Бүл  жөнінде  жазушы  Қ.Сәрсекеев  кезінде
65

Н.Мартыненко  құрастырған «Алашорда» деп аталатын құжатгар 
шгяагына 
жазган  алғы  сөзінде  былай  деп  көрсеткен:  «Мне  пришлось  досконалыю 
изучать проблему, и я  имею  все основаігия заверить, что бытовавшее, да 
и 
сейчас  еще не  изжившее  себя  мнение  о том,  что  в  момент обнародования 
указа  о  призыве  казахов  на тыловые  работы  кроме  Амангельды  и  некому, 
было  заступиться  за  притесняемый  народ,  ошибочно.  Это  не  так. 
Нисколько не покушаясь на авторитет легендарною Амангельды, я, тем не 
менее,  утверждаю,  что  прогрессивные  силы  казахской  интеллигенции 
делали  все  возможное,  чтобы  защитить  свой  народ,  предотвратагь 
жестокие  последствия  этого  указа.  Одной  из  акций,  пожалуй,  явилось 
совещание  представителей  Тургайской,  Уральской,  Акмолинской  и 
Семиреченской  областей  в  Оренбурге,  протокол  которого  был  направлен 
главе  империи.  Документ  этот  серьезный,  обстоятельный  и 
дозольио 
рискованный, для тех, ісго его подписывал».
Бұл  мәжіліс  Ә.Бөкейхановтың  төрелік  еіуімен,  Торғай  облысы 
губернаторының рұқсатымен  Орынбор  қаласында  7  тамызда  өткізілген. 
Оның ұйымдастыру жұмысына  А.Байтұрсыновтьщ да тікелей  мұрындық 
болғанын  мына  деректен  айқын  аңғаруға  болады:  «В  редакции  газеты 
«Союз»  пишут из  Тургайской области:  «Губернагор Тургайской области 
пригласил  к  себе  редакгора  киргизской  газеты  «Казах»  и  имея  с 
ням
ф
обстоятельную  беседу о  призыве мусульман на оборонительные работы, 
по  этому  поводу  местная  киргизская  инте ллигенция  имела  общее 
собрание  в  котором  участвовали также  известные  киргизские деятели  и
представители общественных организаций»[79]
Жогарыда  айтқанымыздай  Ө.Бөкейхановтың төрелік етуімен 
бұл 
мәжіліс  патша  өкіметінің  алдына  мынадай  нақты-нақты  І7  талаті 
қойған. 
Осы  талап-тілектердің  ең  негізгілері  мьшалар  болып 
табылады.:  «1.  Солтүстік  уездеріндегі  қазақ  жігіттерін  келер  жаңа 
жылдың  бірінші  ғинуарына  шейін, 
оцгүстік  уездерін  осылай 
кешіктірсе  екен.  2.  Ең  әуелі  19  бен  31  арасындағы  жастардыд  үштен 
бірі ғана алынса екен.  Алганда  19 жастан бастап алуы тиіс, өйткені  бүл 
жастағылардың  көбі  үшіенбегендер  болады.  4.  Бір  үйдегі  шаруа 
басқаратын  алынатын  жастагы  бір  жігіт  қалса  екен  (егер  сол  үйдің 
басқа  еркектері  17-де  немесе  50-ден  асқан  болса).  7.  Әр  ауылда 
бір
молдадан  қалдырылсын,  мұғалім  қалдырылғанда  алдымен  қолында 
шаадатнамасы  (куәлігі)  барлар  қалсын.  9.  Шаһар  медреселерінде  оқыі/ 
жүрген  отыз  кісіден  қостас  болсын...Алынған  жігітгер  отыз  кісіден 
қостас  болсын.  Өр  қосқа  бір  переводчик  хәм  он  қосқа  бір  молда
66

сайлансыя.  14.  Ауырған  жігіттер  жаралылар  мен  тең  дәрежедс 
дэрігерлік  көмек  көрсін.  17.  Орынды  себегггер  бойынща 
керектігіне 
қарай, қазақ жігітгері демалыс алатын болсын».
Өкінішке  орай,  бұл  галап-тілектер  орындалмады.  Патша  үкіметі: 
«Отказатъ,  отсрочка  предоставлено  только  до  15  сентября»,  [80]  -  деп 
жауап қайтарады.
Қазақ  интеллигенциясының  көтеріліске  қатысы  туралы  деректі 
М.Тьшышпаеітың  1916  жылы  қыркүйек  айында  Черняев  уезінің  4 
учаскесінің мировой студиясына  куэ ретінде берген мына бір жауабынаи 
да кездестіруге болады:  «3  февраля  1916  г.  выехали  в  Петроград бывший 
член  1-й  государственной  Думы  А.Букейханов  и  киргиз  Н.Багимбетов. 
Побывав в  Петрограде у разкых лид,  в том числе и у военного  микистра 
генерала  Поливанова,  диішоматы  вернулись  и  сообщили  на  страницах 
«Казаха», что вопрос о привлечении киргиз пока отложен... Тем  не менее 
вопрос  о  том,  какая  служба  для  киргиз  лучше  кавалерия  или  пехота, 
рассматривался до июня месяца...».[81]
Бұл  кезде  қазақ  интеллигенциясы  сөзбен  де,  існен  де  қатерлі 
қауіптің  алдын  алу  үшін  бастарын  тасқа  да,  жарга 
да 
согып,  ел 
жайын 
ойлап  жүрген  болатын.  Оган  дерестерді  кезіаде  патша  әкімдерінің 
жүргізген  іс-қагаздарынан  көптеп  келтіруге  болады.  Соньщ  бірі  мынау: 
«Врач 
Аубакир  Бекмухамедович  Алдияров 
и 
сотрудник  Оренбургской 
газеты «Казах» Мир-Як>б Дулатов обратились ко мне с просьбой о выдаче 
им  удостоверений  в  том,  что  они  по  приглашению  заведуіощего 
инородческим  отделом  земского  городского  союза  отправляются  в 
город 
Минск для постутшения на службу в названный отдел, нричем представили 
мне 
телеграмму, 
подписанную 
начальником 
названного 
отдела 
Букейхановым на 
имя 
Д>глатова с приглашением на службу в инородческий 
отдел.  Выдав  25  февраля  с.г.  за  №291  и  292  просимые  удостоверения 
Дупалгову и Алдиярову, считаю долгом сообщить штабу».[82]
Осы  бір  онша қүпия  боларлыктай  алып  бара жатқан  ештеңесі  жоқ
-  қарапайым  қүжаттан-ақ  Әлихан,  Ахмет,  Міржақыптар  сияқгы  қазақ 
интеллигенциясының  1916  жылдың басында-ақ отандастарының  әскерге 
алынбай қойылмайтындықтарын  біліп,  оларга қалай болғанда да  жәрдем 
беру  жолдарыи  қарастьгргакдықтан  байқаймыз.  Мүның  ар  жағында 
майдан  шебіне  жақын  жердегі  тыл  жүмыстарына  алынатын  қазақ 
жігітғері  үшін  көмек  көрсетуді  көздеген  мақсаттары  болғандыгын 
байқататын сыр жатыр емес пе?
67

«1916  жылдың  күзінде  Ә.Бокейхановтың  кадетгер  билеп  тұрган 
Бүкілресейлік  земство  одағынан  Батыс  майданға  -   майдан  сіавкасы 
жанындағы 
«Одақ» 
бұратана 
бөлімнің 
меңгерушісі 
қызмегіне 
жіберілгені  белгілі».[83]  Бүдан  біздер  қазақ жастарының қамын  ойлаған 
қазақ зиялыларының ел  болашағына деген үлкен сенімділііін және ту*ан
жерге, Отанға деген азаматгық сүйіспеншіліічн көреміз.
Патша  өкіметі  соғыс  кезінде  бұратана  елдерге  деген  отарлау 
саясатын  бұрынгыдан  да  күшейте  түсті.  Олар  бодан  елдердің ешқандай
да  талап-тілектерімен  санаспады.  Оны  мына  бір  құжаттан  аиқын 
байқауға  болады:  «Царский  указ  о  призыве  на  тыловые  работы 
«инородцев»,  не  отбывавших  воинской  повинности,  бьш  объявлен  25 
июня  1916  года.  Это  мероприятие  правительство  поддержаю  в 
Государственной  Д>'ме  значителыіыми  группами  русских  помещиков 
при  явном  попустительстве  кадетов...  Государственной  Думой  был 
іфинят соответствующий законопроект».
Осы  жарлықтың  қазақ  зиялыларына  қалай  әсер  еткендігі  туралы 
М.Дулатов:  «1916  жылғы  маусым  жарлығы  шыққан  кезде  Орынборда 
едім...  Ахмет  Байтұрсынов  сол  жаз  Торғай  уезікдегі  санақ  жұмысына 
кетіп,  «Қазақ» газетін мен басқарып тұрдым.  Бір күні төбеден түскендей,
жайдың оғындай июнь  жарлығы  сарт ете қалды...  «Қазақ»  басқармасына 
қазақ жерінің тұс-тұсынан телеграммалар, хаттар жаза бастады.  Ол кезде 
«Қазақ»  газетін қазақ елінің көбі  көз-құлағындаи көретін...  Қазақ даласы
күңірендЬ>, -  деп жазды.
Осындай халық арасына  от түсіп,  сеңдей  соғылысқан  кезде  оларга
баспасөз  арқьшы  басу  айтып,  ақылға  шақырған  тағы  да  қазак 
интеллигенттері 
болатын. 
Мәселен, 
А.Бай'іұрсынов 
ә, 
дегеннен 
халыкіың бірден  арандап  қалмауын  ойлап,  патша үкімін орындайық деп 
өзі  басқарып  отырған  «Қазақ»  газетіне  мына  сарындас  бас  макзла 
жариялады:  «Мемлекет  керегі  үшін  мьшадай  қырғын  соғыста  мал 
шығынынан  таргынбай,  кэтте  әскерлікке  алам  десе  де,  ақьшдасысі 
барудан  тайынбастай  болып  жүрген  қазақ  халқын  бүгін  қара  жұмысқа 
алатын  жарлық  шыққанға  дагдарьга,  таңырқап  қалдық.  Қазақ  секілді 
іргелі  жұрт  өзгелер  қатарыида  соғыс  майданында  қару-жарақ  асыныіт, 
мемлекетті  қорғауға  лайық  еді,  қатарда  жоқ  қара  жұмысқа  байлануды 
кемшін  санаймыз.  Бірақ  патша  жарлығы  хақ,  оған  қарсы  айтар  сөз  жоқ. 
Бұл  күнде  соғыс уақыты, тәртіп қатты,  қашқандардың артынан  кугыншы 
отряд  шығып  елді  хәм  артында  калған  әке-шешесіи,  қатын-баласын 
шулатқяннан,  шаруасын күйзелткеннен басқаөнер ешнэрсе жоқ».  [84]
68

Кешеті  кеңес  әкіметі  түсында  бүл  мақала  бспсе  шіркеу  егілт,  қазақ 
иігіеллигенциясы патшалық самодержавияны лшқгшап, мынау соның куәсі деп 
келденең тартыльш келді.  Бірақ,  мәселе  мүлде олай емес еді.  Керісінше,  олар 
қаггдай  жолмен  болса  да,  халықгы  жалпай  қырудан  сақтап  қалу  қдміян 
қэрастырған болатъпі. Бүған тагы да бір-екі нақпы мысал ке?тгірсек, артықтығь*
болмас деп ойлаймыз, Мәселен, Семей уезінде жеті болыстьщ ақсакалдары меи 
ел жаксыларының кеңесі больот,  Түраг^л Қүнанбаевтьщ терагалыгамен  атсе, 
Жетісу өлкесіңце М.Тыньшшаев елді сабырға шақырып, үіідеу телеграммапар 
жөнелтгі.  Батыста  Бақытасан  Қаратаев  пен  Жақанша  Сейдалин  Мемлекегпк 
Думаньщ  терағасына  хат  жоддап,  әскерге  гаақырудьщ  1917  жылдың  мамьф 
айына дейін шегерілуін талап етіп жатты.
Бүған  қдрама-қарсы  ел  ішіндегі  арамзалардың халқьш  емес,  қүщқынын 
ойлагаңдардьщ  сатқыңдық  әрекегггері  істің  оңга  басуьша  көп  кесірін  ткгізді 
Осыған  орай,  қазақ  интеллшенциясыньщ  тылға  жүмысқа  алынгаңцдрдың 
жағдайымен ганысу үиіін арнайы делегация қүрғаңдары дд беіп ілі. Бөкейханов 
бастаған  бүл  делегация  мүшелері  қара жүмысқа  аш.гнған  жігіттердің  көбіяің 
ауру, жүмысқа жарамсыз, тіпті араларыңда мылкау, кемтарлардың бар екенін 
дв аньпсады.  Осьвған орай,  олар газетге:  «Болыс пен ауьшнайлар да хапықгы 
ішіелендірмей,  ақша  альш  біреуді  қүткэрш,  біреуді  жіберем  демей. 
дүрыстықпен қызметін атқ^фу керек»[85], -  деп жаздм.
Кейшнен оздерінің бүл эрекетгері туралы, алдарьша қойған мақсаітары
жайында  М.Дулатов:  «Төңкеріс жолында  қазақ жүрты  шығьш  болып  кетсін
деуге  дэтіміз  бармады.  Сондықган  біз  екінші  жолды  қаладық — көну  керек
дедік.  Оған  бел  байлаганнан  кейін  елге  көзіне  айтатын  сөзіміз  дс
басшылығымыз  да  осы  бетге  болды.  Тек  неше  түрлі  сылтаумен  соза  түсу
жагьш  ескеріп  отырдық...[86],  -   деп  еске  алды.  Бүдан  біздер  қазақ
зияльшарының дүрыс  та  берік  саясат үстанғаньш  көреміз,  Себебі,  ол  кезде
в  
■
пашіа окіметінің бүратана халыққа арналған қырьш-жою саясатьш жергілікті 
шенеунікгер  асқан  жігермен  жүзеге  асырып  оглырды.  Оған  Торғай  вице 
іубернапгоры  Обухов:  «Біліп  қойыңцар,  әлгідей тэргіпсіздік  шыгатын  болса, 
әскер  шығарылады,  қүр  шыққанмен  қоймай,  атқьшайды,  мүндай  ойыщы 
қойыңдар.  Бүл  -   жаман  ойьш.  Сөздің  қысқасы,  жалгыз  казақ  қалмаса  да, 
патша  жарлығы  сөзсіз, тоқіаусыз  орііына  келуі  хақ»  [87],  -  деп  қаһарланса, 
а*алған  бүнрықіа:  «Кісі  берудің  ең  соңғы  срога  15  январь  1917  жыл  15 
январьдан кейін  шақыруға  келмеген еркек лсанньщ бірі  қдлмай жасьш айыру 
үшін қаралады хэм жасы  19-31  арасыңда болып, гаақыруға келмегендер ауру- 
сауына қарамай, тегіс согқа беріледі. Патша жарлыгьшан бас іартқаны үшін»,
-  деп күш көрсетгі.
69

Ә.Бөкейханов және 1916 жылгы улт-азатты қ көтерілісі
1915  жылдың  соңынан  бастап  «Қазақ»  газеті  қазақ  жігітгерінін 
келешекте  әскерде  қызмет  етуінің  жай-күйін  сөз  ете  бастады.  Бұл  кезде 
Әлихан  Орынборда,  А. Байтүрсыновтың  қарамагында  «Қазақ»  газеті ндз 
жүмыс  істейтін.  1916  жылдың  ақпанында  олар  Петроградқа  аттанды, 
Согыс  министрі  генерал  Поливановқа,  басқа  да  ресми  орындарға  кіріп. 
қазақтарды  әскерге  шақыру  мәселесінің  кейінге  қалганын  аныктап 
қайіты.  Содан  жазга  дейін  «Қазақ»  газетінің  бетінде  пікір  алмасу 
жалгаса  береді.  Көишілік  қазақ  жігһтері  үшін  атгы  әскерде  қызмет 
ет>гдің  қолайлы  болғанын  айтып  жатты.  Жаяу  әскерге  баруды 
жақтағандар  да  болды.  Сөйтіп  жүргеңде  акыры  июнь  жарлығы  шыкггы. 
Қазақгар  эскер  қатарына  емес,  соіъістың  қара  жүмысына  шақырылды. 
Одан  соң  жер-жерде  толқулар  бүрқ бүрқ  түтанып,  жазалаушылар  қара 
істеріне кірісіп кетті.
Осындай  «тар  жол,  тайғақ  кешу»  кезеңінде  Орынборда  Әлихан 
Бөкейханов  басқарған  Торғай,  Орал,  Ақмола,  Семей,  Жетісу  облыстары 
қазақіарының  мәслихаты  өткізілді.  Бүл  жиналыста  ең  алдымен:  «Казак 
отрядтарын  даладан  кері  шақырып  алу  арқылы  және  жер-жерде  халық 
өкілдерінің  съездерін  өткізу  арқылы  халықгы  тыныштандыратын 
шараларды  шүғыл  қолдану қажет», -  делінді.  Одан  әрі  патгаа  өкіметшің 
алдьта:  «Жергілікті  әкімет,  эсіресе,  болыс  басқарушылары  өздерініц 
асығыс  эрекеттерімен,  дерекіліктерімен  жэне  қиянаттарымеи  халық 
толқуларьш  оздері  туғызды,  ең  бір  бейбіт,  жоғары  әмірге  коншпаз 
халықгы  зығырданын қайната  көтерді,  өкімет пен заңга  бағынбайды деп 
жариялады.  Мүның  бәрі  жалған.  Қазақгар  жарлықты  орындайды... 
Жүмысшыларды  мобилизациялау туралы хабар  казақтардың пішен шабу 
науқаны қызьш, астық жинау мерзімі тақалған уақытга шықты.  Міне, бір 
айдан  бері  күллі  дала  толқу  үстінде,  шаруашылық  жайьпіа  қалды,  шөп 
шабылмады,  астық  орылмай  жатыр.  Осыньщ  бәрін  ретке  келтіру  ісерек, 
жогалған  уақытты  үту  керек.  Бүл  енді  іпаруашылықта  жүмыскерлердік 
молырақ  болуын  талап  етеді.  Жүмысшыларды  шақыру  солтүстік 
уездерде  1917  жылғы  1-январьга,  ал  оңтүстік  уездерде  15-мартқа  дейіи 
кейінге қалдырылсын»,[88] -  деген нақты талап-тілект^ер қойылды.
Қазақ  жеріндегі  бес  облыс  өкілдері  жинадысының  Ә.Бөкейханов 
төраға кол  қойган  қаулысыңда жігіттерді  қара жүмысқа шақыруды  реткс 
келтіру  шартгары  18  пушстке  таратылып  баяндалған.  Солардың  ішінде 
хшіықтың  интеллектуалдық  күшін  сақтауды  көздеген  екі  бап  ерекше
назар  аудартады:  жиналыс  эр  50  үйдін  балаларын  оқьпуға  бір
70

мұғалімнен  қалдыруға,  ал  қалалардағы  мұсылман  медреселсршщ 
шокірітерін әскердің қара жұмысына шақырудан  мүлдем босатуга  қаулы
еткенін айттық.
Ақыры  тыл  жұмыстарына  шақырылған  400  мыңнан  асгам 
казақгардың  130  мыңдайы,  эр  аймақта  күннен-күнғе  өрістей  түскен 
көтерілістерге  қарамастан  соғыс  шебіндегі  қорғаиыс  нсүйелерін  салуға 
жіберілді. 
Майданның 
қара 
жұмысын 
істей 
ясүріи, 
жігптер 
революциялық  ниетке  бауыр  басты.  Сөйтіп,  өз  іштерінде  «Еркін  дала» 
а ггы жасырын ұйым күрды.  Ал, майдандагы  қазақ жұмысшыларының ең 
үлкен  басшысы  -   сол  түста  орыс  армиясы  бас  қолбасшысының 
стзвкасында қызмет атқарған Әлихан Бөкейханов еді.
Сондықтан 
майдан 
тылында 
қара 
жүмыс 
ісгеп 
жүрген 
қандастарының  Ә.Бөкейханов  сынды  білгір  де  білімді,  бетгі  де  беделді 
жерлесгерінің  ықпалында  болмауы,  оның  әр  басқан  қадамы  меи  айтқан 
цікірін  қадағалап,  еліктемеуі  мүмкін  емес  еді.  Ендеше  сол  тұстағы  қара 
жұмысқа  алынған  қазақ  жастарының  көзқарасына,  қалыптасуына 
Ә.Бокейхановтың ықпалы мол болды.
Т.Рысқүлов және баспасоз
Бұл жерде кезінде Қазақсгандағы  1916 жылғы үлт-азатгық көтерілісі 
жөнінде  қысқа  мерзім  аралығында  6  еңбек  жазып, 
шыядыққа 
біртабан 
жақындаған Тұрар  Рысқүлов туралы айтпай  кеткеніміз орьшсыз  болар  еді. 
Ең  алдымен  Т.Рысқүловтың  творчествосындағы  назар  аударатьш,  рухани 
мұра ретіяде қабылдап, қызыға оқитын туындыларыньщ бір саласы -  оның 
тарихи  және  әлеуметтік-экономикалық  мәселелерге  байлакысты  қалам 
тартқан  публидистикалық  еңбектері  дер  едік.  Түрар  публиіщсінкасының 
ерекшеліктері кандай деген сауал туындаса, оған ең апдымен, ол қай мәселе 
туралы жазбасын сол тақырыгггы  терең зерттеп,  меңгере  білген деп жауап 
қайтарамыз.  Ол  өз  заманыньщ  тарихшысы,  экономисі,  этнографы, 
әдебиетшісі жэне қогамтанушысы да бола білген жан.
Мэселен,  Т.Рысқұпов 
өзінііі
:  «О  формировании  казахской  нации  и 
казахском  пролетариате»,  «Из  прошлого  национальной интеллигенции», 
«Современный  Казахстан»,  «Восс*гание  в  средней  Азии  в  1916  г.»  аіты 
монографиялық  еңбектерінде  қазақ  халқьшың  тарихын  ғылыми  негізде 
гұжырымдап 
берген. 
Айталық, 
ол 
«Из 
прошлого 
казахской 
кациональиой  интеллигенции»  атгы  еңбегінде:  «В  последнее  время 
многие  люди начали  писать  о  революции  в  Туркестане.  Остается  только
71
і

приветствовать  это  оченгь  актуальное  начинание  людеи,  занимаюшихся 
литературой», -  дей отырып,  1921-1922 жылдары орталық басылымдарда 
жұмыс  істеген  Н.Борисовтың  «Түркістандағы  Октябрь  революңичсы» 
деген  мақаласын  талдау  барысында:  «Товарищ  Борисов,  видимо, 
незиаком  с  историей  революции  в  Туркестане,  и  когда  писал  статью, 
пользовался 
исключительно  чужими  сочинениями  на  эту  тему»,  -   деп 
келіп,  «Перед  нами  стоят  исключительно  важные  и  ответственные 
задачи.  Вопрос о том, какую  политику  нужно  проводить  в  Средней  Азии
-   это  очеяь  важный  вопрос  для  федеративной  республиіси  в  целсм. 
Безответственное  рассуждение  недопустимо  в  таком  вопросе»,  -   дейді. 
Сөйтіп,  жалқыдан  жалпыга  көшу  арқылы  сыншы  қайдагы  бір
Н.Борисовтың 
Тұркістандагы 
революция 
тарихын 
«қаламыиың 
ыңгайына  қарай»  бүрып алу тәсілін теріске  шыгарып,  жалпы  көкейхесті 
проблеманы  қозгайды.
Мүның  астарыада  автордың  «Орта  Азия  халықтарының,  оның 
ішівде 
Қазақстанның 
ұлттық 
мүдделерін, 
нәзік 
психологиялық 
мүмкіншіліктерімен  санаспайынша  —  ешбір  саясаттың  жеңіске 
жетуі 
мүмкін емес» деген пікрі бар.
Т.Рысқұловгың өзіндік көзқарасын білдіретін «Тайжановқа жауап» 
ретінде  жазган  мақаласында:  «По  истории  средне-азиатских  народов,  в 
том  числе  казахов,  имеется  большое  количесгво  изданных  трудов
щ ■
буржуазных  историков.  Но  в  этих трудах  история  народов,  в  том  числе 
казахов,  претюдносится  как  история  борьбы  отделных  ханов  между 
собой,  не  освещается  роль  массы,  не  даются  анализы 
с о ц и а л ь н о - 
экономическим  причинам  отдельных  исторических  событий»,  —  деп 
турасын  айтады.  Рысқұловтың  бұл  таңдагы  хал-ахуалымен  үштасып 
жатқанын ешкім жоққа шыгара алмаса керек.
Мәселен,  1986  жылдың  желтоқсаны.  Алаңга  шыққан  жастарды 
нашақорлар,  экстремистер  деп  бүкіл  халық  болашагына  күйе  жақіы. 
Тіпгі,  ол  аз  дегендей,  Орталықгың  көзжүмбайлықпен  қабылдаган 
сорақы  қаулысы  отқа  май  қүйып,  жалақорлық  өртін  өршіте  түсті... 
Алайда,  шындық  өлмейді.  Тарих  таразысы  ақ-қарасын  ажыратып, 
шындықттл  дэлелдеп  берді.  Ендеше,  Түрар  көзқарасы  нақ  осы 
жагдаймен үндесіп жатыр.
Түрар  Рысқұловтың  «Қазақтың  ұлттық  интеллигенциясының 
огкенінен»  атты  бір  еңбегі  (мақаласы)  Қазан  төңкерісіне  дейінгі 
қазақтың  үлттық  интеллигенциясының  қалыгггасу  кезеңдерін,  оның
бап,ітгарын теориялық түргыдан талдап беруге арналган.  Бұл туындыдан
72

1905  жылғы  бірінші  орыс  төңкерісіне  дейін-ақ,  қазақ  зиялылары 
арасындағы  екі  толқынды  байқауға  болады.  Бірінші  -   Шоқан,  ЬІбырай, 
Қази  (Шоқанның  інісі),  екіншісі  -  татар,  башқүрт  медреселерінде  білім 
алып,  қазақтың  ұлтгық  мәдениетін  шығыс  халқымен  ұгатастырушылар. 
Автор  еңбсгінде  соңғы  топтың  әсерімен  қазак  тілінде  түрлі  бағытта 
кітаптардың  да  жарық  көре  бастағанын  сөз  етеді  де,  жалпы  1913-1916 
жылдар  қазақгың  ұлпъіқ  интеллигенциясының  кең  канат  жайып, 
кемеліне  келген  кезеңі  болганын,  ақпан  төңкерісінен  кейін  ояардын 
бірқатары 
«Алаш» 
партиясының 
маңына 
топтасқанын 
айт?, ды. 
Т.Рысқұловтың  1926  жылғы  сәуір-мамыр  айларында  республикалық 
«Еңбекші қазақ» газетінің редакторы  болғаны тарихтан мәлім.  Түрардың 
исурналистік  шеберлігі  нақ осы  жылдармен  үштасып  жатыр.  Қысқа  гана 
мерзім аралығында «Қазақ ұлты мен қазақ пролетариатының қалыптасуы 
туралы»,  «Баспасөздің  міндеттері».  «Қазақ,  қырғыздардың  1916  жылғы
котерілісі»  сияқты  манызды  еңбектерін  жазғанын  ескерсек,  оның
«редакторлық лауазымды» місе тұтпағанын байқау қиын емес.
Енді 
Тұрардың  «Орта 
Азиядағы 
1916 
жылгы 
көтеріліс» 
мақаласына  тоқталық.  Мұны  біз  тарихи  өдебиетте  1916  жылғы  ұлт- 
азаттық  көтерілісті  ғылыми  түрде  іұжырымдап  берген  түңгыш  еңбек 
регінде  бағалауға тиіспіз.  1927  жылы  гылыми  баспасөз  беггерінде  Орта 
Азия  және  Қазақстандағы  көтерілістер  барысы  жөнінде  дискуссия 
туындаган  тұста  бұрынғы  пікірлерін  «1916  жылғы  Орта  Азиядағы 
көшпенділер көтерілісі» атты кітабьшда байыта түсті.
Сол  пікірталастың  бірінде  мәскеулік  журналист  И.Миницкий 
Рысқұловтың  кезқарасын  сынай  отырып:  «Мүнда  тек  көтерілістің ұлтгық 
сәтгері  ғана көрсетіліп, тагпық  мәні  естен  шығарылған»,  -  деп  айьштады. 
Оған  жауап  ретінде  Рысқұпов  көп  кешіктірмей  баспасөз  бетінде  өз
кәзқарасын бұрынғыдан да айқындай түсетін «Тағы да Түркістандағы  1916 
жылғы күрестің маңызы туралы» деген еңбегін бастырды.
Мұнысымен 
қатар 
Т.Рысқұлов 
эрбір 
тарихи 
оқигаларга 
байланысты өзінің жеке көзқарасын білдіргенімен, осы  мэселелерді түрлі 
қырынан  алып,  жан-жақты  байытып  отырған.  Оның  тек  бір  ғана  1916 
жылғы  үлт-азаттық  көтеріліс  жөнінде  алты  еңбек  жазуы  осыньі 
дәлелдейді.  1933  жылы республикалық «Казахстанская  правда»  газетінің 
үш нөмірінде Тұрардың «Странички из истории революционной борьбы» 
деп  аталатын  мақаласы  жарияланған.  Ол  бұл  еңбегінде  метрология  мен 
отарлық  жүйенің  ара  жігін  ашып  көрсепп,  көтеріліс  қарсаңындағы  тап
73

күресінің  шиеленісу  себептерін  нақты  гылыми  теориялық  түрғыдан 
дәлелдеп берді.
«Көтеріліс  барысыіща  Қазақстандағы  таптық  күрестің  қүрылымы 
тамаша  айхындалсды...  Меныпевиктік  және  эсерлік  топта  болып, 
отарлық  жүйенің  буына  гііскен  әкімдер  көтерілісті  болдырмаудьгң 
барлық  шараларын  жасады.  Бірақ  езілген  қазақ  жұмысгоыларыпыіі
назары көтерілісшілер жағында болды», — деп жазды автор.
Мұнда  Т.Рысқүлов  публицист  қана  емес,  көтеріліс  барысында  ой
түйіп,  іұжырымдай  білетін  тарихшы  ретінде  де  көрінген.  Ол  тек  оз
еңбектерінде  ғана  емес,  өз  түсында  жарияланған 
тарихи 
дүниелерге 
де
сын  көзбен  қарап,  әділ  бағалап,  тарихи  талдау  жасап,  түрлі
огшортунистік  көзқарастарға  қарымды  тойтарыс  беріп  отырған 
Азия
тарихындағы зертгеуші, ғалым ретінде де тануымыз керек.
Міне,  жалпы  Қазақстандағы  1916  жылғы  ұлт-азаттық  көтеріліске
интеллигенция  өкілдерінің қатысы туфалы  айтқанда,  біз осы мэселелергс 
токгаймыз.  Себебі, ол кезде қалыптасып, халық қалаулыларына аиналған 
зиялылар  баршылық  еді.  Жэне  де  олар  Кеңес  өкімеп  тұсында  айтылып 
келгендей  көтеріліс  кезінде,  ел  басына  қиын-қыстау  заман  ту*анда, 
буржуазия жағында емес, ат төбеліндей қолдарьшда билік бар байлардың 
жасағында  емес,  қалың  нөпір  еңбекші  халық  катарынан  табылдь*. 
Табылып  қана  қойған  жоқ,  «қалың  елі  қазағын»  төнген  қатер  мен 
қыргыннан  арашалап  қалу  үшін  қолынан  келгенін  жасап  бақты.  Бұл 
сөзімізге  нақты  дәлелді  біз  «Айқап»  журналы  мен  «Қазақ»  газеттерінің 
сол жылдардағы  беттерін парақгай отырып көріп,  кәз жеткіздік.  Өсіресе, 
Ахмет  Байтүрсынов,  Мұхамеджан  Сералин,  Әлихан  Бөкейханов. 
Міржақып  Дулатов,  Бақьпжан  Қаратаев  сынды  арыстарымыздың 
бастарын  бэйгіге  тіге  жүріп,  жарғақ  қүлағы  жастыққа  тимей  атқарған 
істерін разы болмай, қайран қалып, таң қалмай айту мүмкін емес.  Ал  бүл 
бес бэйтеректің, бес алыптың халқына сол бір зобалаң қара түнек кезендс 
жарық  жұлдыздай  жарқырап  жол  сілтеген,  елі  үілін  отқа  өздері  түскен 
ержүрекгігі  мен  адалдыгын  элі  де  сан  ұрпак  аңызға айналдырып  айтары
ақиқат.
74

БЕСІНШІ ТАРАУ
«Алашорда» қозгалысы және «Қазақ» газеті
XIX  ғасырдың  соңында  қазак халқын  саяси  жағынан  қайта  түлету 
қажет  екенін  айқын  түсінген  қазақ  зиялылары  қалыптаса  бастады. 
Олардың  арасынан  саяси  к,ызметіің  қатерлі  жолына  жалтақтамай, 
жанқиярлықпен  түскен  көрнекті  түлғалар  шыкгы.  Демек,  XX  ғасырдың 
бас  кезі  қазақ  қоғамы  үгаін  түрлі  ағымдардың  өзара  қақтығыс,  күрес 
кезеңі болды.  Бір жағынан, ескі,  күні  өткен феодалдық қатынастар өзінің 
барлық  даму  қуатын  тауысып,  қоғамдық  оніп-өсуде  кедергіғе  айналса, 
екіішіі  жағдай,  оларды  ауыстыра  аларлық  жаңа  қоғамдық  қатынастар 
гым  әлсіз,  балаң  күйде  еді.  Елдегі  мүндай  ауыр  жағдай  ресейлік 
империализмнің  пәрменді 
отарлау 
және 
орыстандьфу  саясатын 
тереңдете түсті.  Басқагаа айггқанда,  бүл  мезгілде ортағасырлық мешеулік 
пен үлттык езгі  қыспағына бірдей іліккен қазақ елінің болашағына үлкен 
кауіп төнген еді.  Қазақ зиялыларының жүріп өткен тарихи жолы, әсіресе,
1917 
жылғы  қазан  төңкерісіне  дейінгі  қоғамдық-саяси  қызметі 
халқымыздың  күрдслі  тарихының  элі  жазылмаган  ақтандақгарының
қатарына жатады.
XX ғасырдың бас кезіндегі үлт-азатгық қозғалыс тарихының өзекті
мэселелерінің  бірі,  эрине,  «Алаш»  партиясының  қүрылуы,  оньщ тарихи 
нсгіздері,  саяси-элеуметтік  сипаты  жэне  қазақ  тарихында  алатын  орны 
Қазақ  зиялылары  қоғамдық  сүранысты  білдіре  отырьш,  саяси  лартия 
күру эрекетін бірінші орыс революіщясы жылдарында-ақ қош а алды.
XX  ғасьфдың  алғашқы 
ширегіндегі  Қазақстан  тарихының 
«актаңдақтарының»  біразы  Алаш  партиясы  мен  Алашордаға  тікелей 
байланысты.  «Алаш» немесе «Алашорда қозғалысы» — бірнеше қүрамдас 
белімдерден  түратын  күрделі  үғым.  Сондықган  да  әуел  бастан  Алаш 
(Алашорда)  қозғалысына  жататын  жекелеген  мэселелердің  басын  ашып, 
оларды  накіъі  түрде  қарастырған  жөн.  Бірінпіідеи,  олар  саяси  партия 
рстіндегі  Аііаш,  екіншіден,  мемлекет  қүрылым  түріндегі  Алаш 
автономиясы,  үшіншіден,  осы  автономияны  (Аяаш  аіты  қазақтьщ 
мемлекетпгін)  басқаруға  тиісті  болған  Алаштың  ордэсы  (Алашорда 
үкіметі)  туралы  мэселелер.  Осы  нақты  үш  мэселе 
ж и ь ш т ы і ъ і  
«Алаш>> 
немесе 
«Алашорда» 
қозғалысы 
деген 
үгымды 
білдіреді. 
[8  ] 
Жиырмасыншы  жыпдардан  бастап,  эсіресе,  1928-1932  жылдары  орын
алған  бүрынғы  «Алаш»  партиясы  мен  қозғалысыиың  жетекшшерінс
75

қарсы  ұйымдастырылган  алғашқы  сот  процестерінеи  кейін,  бұл 
тақырыпты тарихи тұрғыдан зерттеуге ресми түрде тыйым салынды.
1905  жылы  ұйымдастырылған  жасырын  «Алаш»  партиясы 
т  
қызметін  1917 
ж ы л і ъ і  
көктем  айына  дейін  жалғасіырып  келді.  Паргия 
қызметі  жасырын  жүргізілғендіктен,  «Алаш»  партиясының  тарихқа 
белгілі  тұнғыш  құрылтай  съезі  1905  жылы  маусым  айында  14500 
қазақтың қатысуымен Қарқаралыда өткізілді.  Бірақ, ресми түрде  «Алаш» 
парткясының съезі болып есептелінбеді.  [90]
«Алаш»  партиясы  1917  жылдың  шілде  айында  құрылды.  Онда 
саяси партияға  қабылданған жарғы, бағдарлама болмаған.  Ресми басқару 
органдар  сайланбаған.  Ол  шын  мәніндегі  саяси  партия  ретіпде 
қалыптаспаған  ұйым.  Алашты  саяси  ұйым  ретінде  қоғамдық  қозгалыс 
дәрежесінен,  әдетгегі  таш ы қ  партияға  ауысу  «кезеңін»  бастан  кешірген 
өтпелі жалпыұлтгьіқ саяси ұйым деп қараган жөн.
Алаш  қозғалысының  көшбасшылары  негізіяде  екі  мақсатгы 
көздеді.  Біріншісі,  қазақ  елін  отарлық  езгіден  азат  ету  болса,  екінонсі, 
қазақ қоғамын орта ғасырлық мешеуліктен алып шығу еді.
Патша заманында отарлау саясатына қарсы шығып,  елі, жері, халқы 
үшін  шыбын  жанын  шүберекке  түйіп  қызмет  еткен  азаматтарымыз  бар. 
[91].  Мәселен, А.Байтұрсынов ұйқыдағы халқын ояту үшін «Маса» болыи 
ызыңдады,  М.Дулатов  «Оян  қазақ!»  деп  атой  салды,  С.Торайғыров 
«Қараңғы қазақ көгіне өрмелеп шығып күн болуға» іырысты.
«Алаш»  партиясының  саяси  және  экономикалық  бастау  көздері 
туралы,  Алаш  автономиясы  мен  Алашорда  үкіметінің  құрылуы  мен 
олардың  Кеңес  өкіметімен  арақатынасы  хақындағы  алғашқы  пікірлео 
большевиктік  бағыттағы  баспасөзде  1919-1920  жылдардан-ақ жариялана 
бастады.  Осы  мәселе  бойынша алғашқы  қалам  гартушылар  көш  басында 
А. Байтұрсынов пен С.Сейфуллин тұрды.
Алашорда  өкілдері  социалистік  идеологиясьш  таптық  принцип 
негізінде  күресті  қабылдаған  жоқ.  «Алаш»  партиясының  қайраткерлері 
сол кездегі қазақ қауымы тұтас алғанда оган дайын емес еді деген пікірде 
болды. Сонда да олар өз күресін жалпы ұлггық мүддеге негіздеген «қазақ 
халқын  отарлы  езгіден  құтқару  үшін»  деген  ұранның  астында 
топтастырылған  бағыт  болды.  Бұл  бағытты  жүзеге  асырудың  басгьі 
құралы  бірінші  жалпы  қазақтық  съезде  дүниеге  келген  Алаш  партиясы 
болу  керек  деп  түсінді  А.Байтүрсынов  («Жизнь  национальностей»
апталығы).  «Қазақгарға  ақпан  төңкерісі  қаншалықты  түсінікті  болса, 
Қазан  социалистік революциясы  соншалықіъі  түсініксіз  көрінді.  Бірінші
76

реаолюцияны  қандаи  қуанышпен  қарсы  алса,  екінші  революцияны 
ссншама үреймен қарсы алуға тура келді».
«Алаш»  партиясы  өз  бағдарламасында  Ресей  мемлекетініи 
демократиялық, 
федеративтік  республика  болғандығын  білдірді.  Яғни, 
үлт  зиялыларының  мемлекеітік  дербестік  мәселелеріне  сақгықпен 
қарағандығын 
байқаймыз.  Қазақ  зиялыларынмң  ең  элдымен  шешілуге 
шіс 
жалпы  үлттық  зэру  мэселелерді  талқылауға  мүрындық  болып,  сол 
мәселелер  бойынпіа  ортақ  түжырымдарға  келуде  жетекші  рөл  агқарды. 
Бүл  түжырымдар  партия  бағдарламасының  жобасында  берілді.  Бүл  бір. 
Екіншіден,  партияның үйытқысы болған қайраткерлер қазақ елінің Алаш 
автономиясы  атанған  үлтш қ  мемлекетінің  өмірге  келгенін  жария  еткен 
гкінші  жалпықазақ съезін  (1917  жыл,  желтоқсан) дайындап өткізді.  Осы 
кезде Алашорда үкіметінің өмірге келуіне тікелей себепші болған жағдай 
уакытша  үкімеітің  басқа  да  шет  аймақтарындағьщай  Қазақстанда  да  ең 
өзекті  үлт өміріне  қатысты  мәселелерді  шеше  алмаған  элжуаз, түрақсыз 
саяси  билікке  айналуы,  оның  арты  бүкіл  империяны  қамтыған  анархия, 
зорлық пен зомбылыққа үласуы еді.  [92]
Алаш  1917  жылдың  жазында  қалыптасқан  жағдайда  халықтың 
келсшек  тағдырьш  анықтауға  тікелей  қагынасы  бар  жалпыүлітық 
мәселелерді  саяси  күресіің күн  гэртібіне  қойып,  оларды шешу  жолында 
айтарлықгай 
қызмет 
атқарды. 
Бүл 
ең 
алдымен 
партияның 
бағдарламасының  жобасын  дайындаудан  қазақ  үлттық  мемлекетін  қүру 
ісіне  белсенді  түрде  кірісуден,  қазақ  қауымынан  қүрылтай  жиылысына 
депутаггар  үсынып,  оларды  сайлау  ісіне  қажырлықпен  атсалысудан  аса 
айкын  көрінді.  «Алаш»  партиясы өзінің бірнеше айларға созылғав  қысқа 
ғүмырыңда  іпын  мэніңдегі  саяси  партия  ретінде  қалыптаса  алмады, 
үлгермеді. 
Партияға  тэн  жарғысының  да,  бағдарламасыиың  да 
болмағанын  жоғарыда  айтып  кетгік.  Оның  мүгаелеріне  партиялык. 
билеттер  берілгендігі  жөнінде  де  архивте  сенімді  дерекгер  кездеспейді. 
Біздің 
бүл  сөзімізді  Міржақып  Дулатовтың  тергеудегі  жауабы  растай 
түседі:  «Алаш партиясьпшң жарғьтсын бекіткен съезд болган емес. 
Газет 
арқылы  жарияланған  жобамен  танысқан  жэне  оны  макүлдағанның  бэрі 
өзін партияның мүшесімін деп санады...  Сондықтан да «Алаш» партиясы 
көпшілікке  кең  танымал  Алашорданың  көлеңкесінде  қалды».  Ал, 
Мағжан Жүмабаев:  «Алапггы саяси партия деп санаған емеспін. Тек қана
Алашорда үкіметі болды», — деген пікір айтады. «[93]
Демек, Алашты  саяси үйым ретінде қоғамдық қозғалыс дэрежесінен
әдеттегі  партияға  ауысу  (айналу)  «кезеңін»  бастан  кешірген  өтпелі  саяси
77

үйым  деп  қарастырған  жөн.  Алашгың  эдеттегі  саяси  партияга  айлалу
процесі  1917  жылғы  шілдеден  соң  сол  жылдың  соңына,  яғни  Алаш 
автономиясы  мен  Алашорда  үкіметі  құрьшшнға  дейін  айтарлықтай 
қарқынмен 
жүргізілді. 
Оның 
жергілікті 
комитетгері 
жекелеген 
облыстарда  1917  жылғы  қазан-қараша  абларында  қүрылғандығы  жөнінде 
қүжаттар да сақталған. Дегенмен, Кеңес өкіметінің орнауына байланысты,
1918  жылдың  көктемінің  соңы  -   жазының  басталуына  орай  Алаштың 
партия болып қалыптасуы аяқсыз қалды.
Халел 
Досмүхамедовтың 
төрағальнымен, 
А.Байтүрсынов, 
Ә.Көтібаров, М.Дулатов, А.Сейітовтың хагаіылығымен откен бірінші  қазақ 
съезі  (  1917  жыддың  16-шілдесінде  Орьшбор  қаласында  өтгі) делегатгары 
Қазақстанның  элеуметтік-экономикалық, 
саяси  өміріне 
байланысгы 
қаралғак 
он  төрт  мэселе  ішінде  басты  назарды  ұлттық  автоиомия,  жер, 
қүрылтай съезіне дайындық, баспасөз мәселелеріне аударды.
Съезде  А.Байтүрсынов,  М.Дулатов  автономиялы  тэуелсіз  Қазақ 
мемлекетін  қүру  идеясын  үсынды.  Ә.Бөкейханов  демократиялық 
Федеративтік  және  парламенттік  Россия  Республикасьшың  қүрамында 
Қазақстан  үлттық  территориялық  автономиясы  болуын  қолдады.  Съезд 
делегаттарының басым көпшілігі Әлихан үсынысын жақтады.
Ә.Бөкейханов, 
А.Байгүрсынов 
сияқгы 
қазақтың 
либералды 
интеллигенциясының 
көсемдері 
басқарған 
«Алаш» 
партиясының 
қүрамына  ғылыми  жэне  шығармашылық  зиялы  қауымныц  белгілі 
өкілдері  М.Тынышбаев,  М.Жүмабаев,  Ш.Қүдайбердиев,  Ғ.Қарашев. 
С.Торайғыров, Х.Ғаббасов,  М.Дулатов жэне тағы басқалар енді.
1920 
жылдың 
25 
қарашасында 
жарияланған 
«Жизнь 
национальностей»  аптал ығында  С. Сейфуллиннің  «Манап-Шам ил 
ь» 
деген  бүркеншік  атпен  «Қазақ интеллигенциясы»  атты  мақаласьшда,  (ол 
«Қырғыз  (қазақ)  интеллигенциясының  арасындағы  партиялық»  жэне
«Қазақстанның  кешегі  революционерлері»  деген  екі  бөлімнен  түрады) 
«Жас  қазақ  интеллигенциясына  дем  беруші  басшьшары  Ә.Бөкейханов, 
А.Байтүрсынов жәңе М.Дулатов» болғандығын айтады.
1910  жылы  Ә.Бөкейхановтың  «Қьфғыздар  (қазақтар)  атты  эйгілі 
мақаласында:  «Жарқын  болашақга  қазақгар  арасында  қалыпгасып  келе 
жатқан 
екі саяси бағытқа сай екі партия қүрылуы керек», — деп көрсетті.
«Алашорда»  іс  жүзінде  1918  жылдың  ортасынан  1919  жыздың 
желтоқсанмна  дейін  өмір  сүрді.  Россия  үкіметінің  территориялық 
автономиясы  болуды  мақсат  түтты.  Азамат  соғьісы  жэне  шетел
78

интервенциясы  жьщцары  «Алаш»  партаясы  үшін  түрлі  шытырман 
оқяғаға толы қиын-қыстау кезең болып саналды.
Қазақ  елінің  оңаша  отауын  құрамыз.  Ресей  қол  астындаш 
і в т о н о м и я с ы н  
алып  беремЬ деген  алаш  қозгалысының  идеясын Ресейде 
орнап жаткан  большевиктер  өкіметі,  не  тарихи  сахнадан  ш ығьт  жатқан 
уақытша  үкіметгердің  бірде-бірі  қолдамады,  мойындамады.  Соның 
салдарынан  1919  жьшдың  наурыз  айында  А.Байтарсынов,  М.Дулатоз
оастаған  Торғаи  отряды  кеңес  өкімсп  жағына  шыққаннан  кейін  не 
істерін  білмей  Алашорда  қалжырай  бастады.  Ойыл  уалаяты  1920 
жыдцың  басына дейін  өмір  сүргенмен,  бүкіл  қазақгың тілегін  ту  қылып 
кетере  апмады. 
Ереуілдеп 
шапқандардың 
шаңында 
қалған 
ел 
ауызбірлікпң  жоқтығынан  оиық  жеді,  қарсыласар,  табаі?  тіреп  күресер 
<үи»і  болмады.  Осы  дүрбелеңді  заңды  деп  танып,  тағдырға  мойын 
үсынып,  жоғымызды  кеңес  тауып  берер  деп  үміттенғендер  аз  болса  да 
айгайы  жер  жарды.  Алашшыл  оқығандардың  «бүл  төңкеріс  қазақтың 
қалауымен, тілегімен болмаған жат қүбылыс» [94] дегені тағы белгілі.
«Қазақ»  газеп  1913  жылдың  2-ші  ақпанынан  бастап  Орынборда
агаасына  бір  рет  шығып  түрған.  Таралымы  3000,  кейбір  мағлүматтарда
3000-ға  жеткен.  Бірінпіі  редакторы  —  белгілі  ғалым,  жазушы,  қоғам
кайраткері  Ахмет  Баитүрсынов,  екінші  редакторы  — қоғам  қайрагкері,
жазушы  Міржақып  Дулатов,  бастырушысы  -   «Азамат»  серіктігі,
Хусаинов-Каримов  баспаханасында  басылып  түрған  Газеттің  1918
жылғы сандарының редакторы Жанүзақ Жәнібеков.  Барлығы  265  нөмірі 
жарық көрді. [95]
Үлттық-демократиялық 
бағытіъі  уағыздайтын 
басылым 
өз 
геңіреііне  мүғалімдердің  айтарлықгай  бөлігін,  Орынбор  мен  Уфа 
қалаларындағы  «Ғалия» 
мен  «Хүсния» 
медреселерінде  оқитын 
шәхірттерді  тогггастыра  білді.  Орта  жэне  жоғары  білімді  қазақ 
зиялыларының  басым  көпшілігі  «Қазаққа»  ерді.  Әлихан  Бөкейханов 
«Қазақ»  ғазетінің  басты  жетекшісі  болдаі,  онын  платформасын 
аныкгауға  атсалысты,  бірақ  газеттің  күнделікті  жүмысына  араласып 
түруына 
мүмкіндіғі 
болмады. 
«Қазақ» 
қоғамдық-саяси 
газет 
бо. ігандықшн,  редакция  алқасының үкімет саясатының  жазмлуына  көп 
мэн  бергендігі  байқалады.  Олай  болмағанда  газетгің  жабылып  қалу 
каупі  бар  еді  Бірақ,  ондағы  басты  максат,  патша  өкіметіне  жағыну 
емес-  қазакқа  үкімет  жайын,  оның  не  екекі,  мүдделері  түсіндіріліп, 
жиылыс-мәжілістермек  таныстыру  еді.  Мэселен,  «Г.Дума»  (1915  жыл, 
№145),  «Дума  һэм  хүкімет»  (1916  жьш,  №207)  атты  материалдарда
79

мемлекетгік  дума  жэне  кеңес  жұмыстары  жөнінде  жан-жақіы  тусініх
берілген. 
Мақалалардың  көпшілігі  Ә.Бөкеихановтың  «К,ыр  баласы»
деген бүркеншік атымен жазылган.
«Қазак»  газеті  бірінші  орыс  революциясы  оятқан  қазақ  халқыиың 
белгілі  қауымын  ұйымдастыратын  және  оған  басшылық  жасайтмн 
орталыққа  айналды.  Газет  қазақтың  саяси  өмірі  жөнінен  маңызды 
мақалалар  беріп  тұрды,  көптеген  көкейтесті  мэсеяелер  бойынша 
шкірталастар  үйымдастырды  жэне  сол  кездегі  қоғамдық-саяси  ойды  бір
арнага бағыттаушы болды.[96]
«Қазақ»  алғашқы  санынан  бастап  халықты  ағарту,  оның  саясатка 
деген ынтасын арттырып, тарихи зердесін ояту жэне ұлтлық сана сезімді 
тэрбиелеу  міндеггерін  алдынг  қойды.  А.Байтұрсьшов  газетке  «газеі 
халықгьщ көзі, құлагы һэм үні» деген анықгама берді.
Газетке  XX  ғасырдың  басындағы  қазақ  жұртының  саяси- 
әлеуметтік  өмірінің  ең  гүйінді  мэселелеріне,  шаруашылық  жайына,  жср 
мэселес;не,  басқа  елдермен  қарым-қатынасына,  оқу-агарт>т,  бала 
тэрбиесіне,  эдебиет  пен  мэдениет,  эдет-ғүрып,  салт-санаға,  тарих  пен 
шежіреге  арналған  Ә.Бөкейханов, 
Ш.Құдайбердиев, 
М.Жұмабаев, 
С.Денентаев, 
Б.Майлин, 
С.Торайғыров, 
Ғ.Қарашев,  •  А.Мэметов, 
Б.Серікбаев,  Р Малабаев,  Қ.Қоңыратбаев  сынды  эдебиетіміздің дамуына 
улесін қосқан ардақгы гзаматгарымыздьпі ғъшыми шығармалары, эңгіме, 
елеңдері  басылып,  аудармалар  туралы  сын  мақалалармен  қатар
Л.Толстойдан,  А.Чеховтан,  М.Лермонтовтан,  И.Крыловтан  алғашқы 
аудармалар жарық көрді.
«Қазақ»  газетін  жаздырып  алу  жергілікгі  байлардың,  болыс- 
билердің  хат  танитын  барша  қазақгың  беделін,  игілііін,  мэдениет 
дәрежесін анықтайтын бэсекенің мәселесше айналды.  ¥ зақ  жылдар бойы 
женсіз  тыйым  салынып,  туган  халқының  рухани  өміріндегі  орны  мен 
рөлі  мүлде  сызьшып  тасіилған  осы  газетгің  бұқараны  окуға,  өнер- 
білімге,  ілгері  елдердің  үлгісіне  шақырумен  қатар,  патша  әкімшілігінің 
оіарлау саясатын да батыл  эшкерелеп отырған анық демократияшылдық 
бағыты бүі^інгі күннің биігінен қарағанда да өте мэвді көрінеді.
Шындығына  келсек,  «Қазақ»  газеті  қазақты  бүқаралық 
тагітық 
езгіден  азат  етуді  өзіне  міндет  етіп  алған  жоқ.  Ауыр  отарлық  езгі, 
Столыпин  реформасы  салдарынан  жер  үшін  күрестің  шиеленісе  түсуі, 
шаруашьшық  дағдарысының  тереңдеуі,  саяси-элеуметпк  қүқықтың 
жоқтығы,  міне,  осындай  жагдайда  «Қазақ»  жалпы  ұлттық  мэселслерді 
көтеріп,  сол  үшін  күресп.  Егер таптық жэне  жалпыұлттық мүдделерітң
80

белгілі  бір  қогамдық  даму  сатыларында  езара 
ымырага  келе 
алатындығын  есепке  алсақ,  «Қазақ»  газетінің бұл үстанган айқындамасы 
сол  тарихи  кезеңдердегі  қазақ  қоғамының  обьективті  жағдайынан 
туындап,  оның  сол  кездегі  ең  зэру  талап-тілегін  ргг  ретінде  мақсат-
мүддесін білдіретін еді.
Газетгің  жаляыұлттық  басылым  ретіңде  ерекшелігі  де,  алеуметтік
шектеулігі  де  осы  қырынан  керінген.  Анығырақ  айтқанда,  «Қазак» 
интеллигенциясы  шет аймақгарда р ы  державалық мақсаттарды  кездегсн 
Столыпин 
реформасына 
байланысты 
үдей 
түскен 
үлт-азаттық 
козгапысының  уш  ретінде  емірге  келді  жэне  1918  жылдың  наурьпында 
жабылганга  дейін  осы  мақсатқа  қызмет  етгі.  Сонымен  бірғе  оның  бұл 
бағыты  қазақ  бүқарасының  ауыр  жағдайына  іга  тарта  қарауға,  қажет 
жерінде оған араша түсуге  кедергі жасаған емес.  «Қазақ>> ең апдымен осы 
үлттық  бостзндыққа  байлакысты  өзекп  мэселелерді  тынымсыз  кетеріп 
іүрғаны үшін де отаршыл әкімшілікгің қатал бақылауында болды.
Осындай  түрлі  қиындықтарға  қарамастан  газет  алты  жыл  бойы 
үзіліссіз шығып түрған.  Сондықтан оның 265  нөмірінің әрқайсысы  қазақ 
тарихындағы  ояну  дэуірінің  күнтізбесі  іспеттес.  Себебі,  «Қазақгы»
дуниеге  келтірген  жэне  оның  түракты  авторларының  қатарында  Алаш 
козғалысының  бүкіл  халық  таныған  жетекшілері  Өлихан  Бекейханов, 
Ахмет  Байіүрсьшов,  Міржақып  Дулатов  сияқга  қайраткерлер  болды. 
Осы  азаматгар  мен  олардың  сенімді  серіктері  «Қазақ»  газетін
жалпыүлттық басылым дэрежесіне көтерді.
81

АЛТЫНШЫ  ТАРАУ
Қазақтың ж алпы үлтты қ демокра і иялы қ 
оасыльііущары және онда қызмет істеген ірі гулгалар
«Кезінде  үлт  қамын  ойлап,  шарқ  үрған  «Сарыарқа»  газеті  әлі  де
болса  толық  зертгеліп,  бағасын  ала  қойған  жоқ.  Бодан  елдің  санасына 
тәуелсіздік  рухын  сіңіріп,  жүртгы  оятқан  «Қазақ»  үндес,  бағыттас  б\ит 
басылым  1917-1918  жылдары  Семей  қаласында  шығып  түрған.  Газеттің 
жауагггы  шығарушысы  -   алапггың  ардақгы  азаматы,  соңынан  кеңестік 
саясапы ң қүрбаны болған Халел Ғаббасов».  [97]
Алаш  қозғалысы  XIX  ғасырдың  соңы  мен  XX  ғасырдың  басында 
Қазақстанда орын алған әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық-саяси және 
рухани-мәдени 
өзгерістердің 
нәтижесінде 
дүниеге 
келді. 
Бүл 
қозғалыстың  өзегі,  ортальщ  элементі  өзінің  бастау  көздерін  1905-1907 
жылдардағы  бірінші  орыс  революциясы  экелген  өзгерістерден  алған,  ал 
саяси  үйым  ретінде  1917  жылғы  жазда  қүрылған  түңғыш  жалпыүлтгық 
Алаш 
партиясын 
қүру 
үшін 
үлттық-демократиялық 
қазақ 
интеллигенциясының  жүрт  таю.іған  жетеісшілері  Әлихан  Бөкейханов, 
Ахмет  Байтүрсынов,  Мүстафа  Шоқаев,  Міржақып  Дулатовтармен  бірге 
Халел  Ғаббасов  секілді  тағы  басқа  ондаған  қайраткерлер  1905-1917 
жылдар  аралығында  қажырлы  еңбек  егті.  «Алаш»  партиясы  негізінен 
элеуметтік  табиғаты  жөнінен  әртекіі  үлттық-демократиялық  қазак 
интеллиі енциясының саяси үйымы болды. «Алаш паргиясы» деген атпен 
танылған  ұлттық-демократиялық  қазақ  зиялыларының  өтпелі  кезендегі 
еаяси 
үйымы халық санасының қозғаушы күші  міндетін,  жалпы  алғанда, 
заман талабына сай адал атқарды.
1917 
жылы  21-26  шілдеде  Орынборда  өткен  бүкілхалықтық  съезд 
Қүрьипий  жиналысында  депутатгъщқа  кандидатгыққа  үсынылган  18 
адамның  ішінде  Х.Ғаббасов  та  бар  еді.  Осы  жылы  жаңадан  қүрылған 
партия  «Алаш»  деген  атқа  ие  болады.  Әлихан  Бекейханов,  Ахмет 
Байтүрсынов 
сияқты 
қазақгың 
либералды-демократиялық 
интеішигенциясының көсемдері басқарған Алаш  партиясмның қүрамына 
қазақтың 
гьоіыми 
және 
шығармашылык 
зиялыларының 
белгілі 
өкіпдерінің бірі ретінде Х.Ғаббасов та кіреді.
Орынбор  қаласында  1917  жылы  желтоқсанның  5-13  күндері  өткен 
екінші  жалпы  қазақ-қырғыз  съезінде  күн  тәртібіндегі  маңызды
82

прсбяемалар  бойынша  Ә.Бөкейханов,  Х.Ғаббасовтар  баяндама  жасап, 
жарыс сөздерге белсснді түрде араласады
Съезд  қазақ  автономиясы  мен  мшіиция  іуралы  Халел  Ғаббасов 
жасаган  баяндаманы  тыңдан,  осы  мәселе  бойынша  саяси  мдні  терең 
қаулы  қабылдайды  Бұл  жөнінде  «Сарыарқа»  газетінің  1918 
жылгы 
каңгар.дың  25  күнгі  29  санында  карияланган.  «Жалпы  қазақ-қырғыз 
съезінін қаулысы» атты қүжатта былай делінген:
«Автономия  туралы  Халелдің  баяндамасын  текссріп  съезд  бір 
ауыздан қаулы қылады:
1.  Бекей  елі,  Орал,  Торгай.  Ақмола,  Семей,  Жетісу,  Сырдария 
облыстары, 
Фергана,  Самарқан  облыстарындагы  қазақ 
уездері Закаспий облысындагы және Алтай губерниясындаі ы 
іргелес  болыстардың  жері  өз  алдына  ұлтгық,  жерлі 
автономия болсын;
2.  Қазақ-қыргыз автономиясы «Алаш» деп аталсын;
3.  Алаш  автономиясының  жер  үстіндегі  түгі  — суы,  астындағы 
кені Алаш мүлкі болсын;
4.  Қазақ-қырғыз  арасьгада  түрған  аз  халықгың  хүқықгары
'іеңгеріледі;
5.  Алаш 
облыстарын 
бүліншіліктен 
қорғау 
мақсатымен 
Уақытша  Үлттық  кеңес  құрылсын.  Мүның  аты  «Алашорда» 
болсын.
«Сарыарқа»  газетІнің  жоғарыда  аталған  саныңца  жарияланған 
Х.Ғаббасовтың  «Алага  автономиясы»  атгы  мақаласында:  «Қазак-қырғыз 
үкіметі 
-  
«Алашорда» 
Алаш 
қаласына 
келіп 
автономиясын 
жариялағаннан кейін қазақ-қарғаз  балалары бағынған үкіметіміз осы деп 
сеніп, ант беріп, басқа үкіметті таяымай, өз үкіметінің эмірін екі қылмай
орындау керек», — деп баса көрсетгі.
ХҒаббасов  1917-1918  жылдары  Семей  қаласында  шығып  түрған
«Сарыарқа»  газетінің  редакггоры  болған.  Оның  жоғарыда  айтқандардан
басқа  осы  басьтлымға  жарияланған  «Мемлекет  күйі»  деген  тарихи,
гылыми, публицистикалық мақаласьпшн күш бүгінге дейін «ақтандақтар»
қа гарына жаггқызылып келген көптеіен жайларды үғынуға болады. Соның
бірі -  большевиктердің үкімет басына келуі туралы.
Оның  «Большевиктер  көсемі  Лениннің  екі  эмірі  —  жер,  су,  өлі
күрал  мен  тірі  құрал  жер  комитеттері  арқылы  еңбек  қуған  жүрттарға
белініп берілсін деген.  Бұл үкіметіміздегі заманда өмір жүзіне орын таба
алмайтын, эдемі ғана құр сөз. Жұрт бірімен бірі  пышақгасар, бірақ бэрін
83

ортаға салып,  жоншілікпен  бөлісіп  алыспас. 
Түптің 
түбінде бүл  іске  асса 
асар,  бірақ  осы  күнде  емес:  жср-судың  әділдіклен  жұртқа  бөлігі  беру 
лсагын  біз  де  көздейміз  һәм  осы  пікірге  қызмет 
қылмақшымыз. 
Россияның неше  жүз  жылдардан  бері  бір  көрген  бостандығы  бцылгы  25 
феуралдан  бері  болса,  ол  бостандық  осы  күні  боль шевиктер дщ 
найзасында  ілулі  болса,  біз  қайтіп  ілгерілемекпіз?!»  [98]  -   деген  ойын 
қазіргідей заманда қалай теріске шығармақпыз.
Бұл  басылымға  басқаларға  қарағанда  көбірек  дүниелерін  (елең, 
әңгіме,  мақалалар)  бастырып,  белсеңді  түрде  қатыскан  Ж.Аймауьпов 
па 
деп  қаласыз.  Өйткені  оның  «Сарыарқаның»  бірінші  нөмірінде  «Түр, 
бұқара,  жиыл  кедей,  ұмтьш  жастар!»,  үшінші  нөміріндс  «Партия» 
деген 
мақалалары  мен  «Ғашықгық»  (Абайша),  «Жынды»,  «Айна»  атты  шағын
әңпмелері мен оқшау сөздері жарық көрді.
Жалпы, Ж. Аймауытов әдебиетіміздегі аса ірі тұлғалардың бірі.  Ол
-  ақын, прозашы, драмашы, сыншы, публицист, аудармашы.  Әдебиетгің 
әр  алуан  жанрларында  белсенді  қызмет  ете  отырып,  Жүсіпбек 
Қазан 
төңкерісіне дейін де,  және  одан кейін де туған қазақ әдебиетінің  негізін 
салушылардың алғы легінде болды.  Көптеген ірі  шығармаларымен 
жаңа 
жанрлардағы ізденістерді орнықтырды.
Жоғарыда  айтқанымыздай,  Ж.Аймауытов  гамаша  ақын,  таланпы  
жазушылығымен  қатар  ойлы  публицист те  бола  білген  жан.  Бұл  туралы 
«Қазақ  журналистикасьшың  тарихында»  былай  деп  жазылған:  «...  1917 
жылы  ақпан төңкерісі  болып,  патша  тақган  түскенде  ол  алғашқылардыц 
бірі болып,  «Сарыарқа»  газетінің бетіке  «Тұр,  бүқара, жиыл  кедей, ұмтыл 
жастар!»  деген  мақала  жазып,  «Жасыратын  қылық  жоқ  —  бостандық, 
теңдік  күштіге,  жемқорға  келген  тевдік  емес,  б.ұл  өзі  қара  бұқараға, 
кедейге келген теңдік, қолы жете алмай жүргендерге берілген бостандық»,
-  деп жар  салған болатык.  Бұл жерде  Ж. Аймауытовтың да өз тұстастары 
сияқгы ақпан төңкерісін нағыз азаттық төңкерісі деп түсінгені жасыратын 
жай  емес.  Әрине,  апдында  төңкерістер  мектебі  жоқ,  ұлт-азатгық 
қозғалысынан  тэжірибе  жинақгай  қоймаған  қазақ  жастары,  қазақ 
зиялылары  үшін  солай  көрінуі  заңды  да  еді.  Жалпы  төңкеріс  атаулы 
азаттықтан  гөрі  бір  партияның,  бір  ұлтгың  үстемдігін  экелетінін  элі  де 
жете түсінбей жүргеніміз аз емес.
Бұл  жерде  Ж.Аймауытүлының  ұлтжанды,  күрескер,  алымды 
сәз 
шебері  екендігін,  ақпан  төңкерісін  ілгері  айтылғандай  түсінген 
Аймауытов  жетекші,  халықты  соңына  еріетін  партия  қандай  болуы 
керек,  қазақгың  партиясы  қандай  болмақ  керек  дегенде  зор  сауатгылык
84

«Партия
«партия» деген ұғымға жан-жақты
бере  келіп,  «басқа  жүрттың  партиясының  негізп  мақсұды  қаи  жолмен 
болсын,  тұрмысын  оңдауға  тырысу»,  ал  «біздің  қазақтың  партиясы  бұл 
партияларға  ұқсамайды,  өйткені  қазақ  тұрмысын  түзеуге  партия 
болмайды,  бұл  I   бір;  байлар,  күштілер  бірыңғай,  жұмысгаы  кедейлср 
бірыңгай  одақгаса  алмайды,  бұл  |   екі;  партаяшылар  көлтің  қамын
______   ^ өз басының билігін, атағын, макгануы үшін таласады, бұл -  үш.
Ғндеше қазақгың парпгиясы өзге жұр-ггай оғаш, мақсұды, шегі, тілеуі қигаш,
теріс паргая», -  деп тұжырым жасайды. [99]
Жүсіпбек  бұл  мақаласыида  қазақтардың  ігатей  тоз-тоз  болып
партияға  бөлінушіліктерінің  соңы  ешқашан  да  жақсылыққа  апарып 
соқпағаны,  қайта  ел  ішін  бүлдіріп,  сүтгей  ұйып  отьгрган  агайындарды
бас жарыстырып қоюын мынадаи себептерден деп түсіңщреді.
1.  Ескі  хүкімет  партияны  осірмесе,  өшіруге  қарқ  қылған  жоқ, 
зәлім  ұлықгарға  құл  керек  болды;  болысты  сүиеді,  болыс 
дэуірлі, ел ішінде шәкене «хан» сықыдды болды.  Мұндай зор 
дэрежеге  бектік,  атақ  коксеген  қазақ  қызықпай  тұрмады,
малды төге берді.
2.  Халықгың надандығы  себеп болды.  Қара халық көзі жұмулы
болып,  ас  бергенді  «мырза»  деп,  мал  шашқаннын  соңынан 
ерді де отырды.  Кеше көрген қиянапы бүгін тойса ұмьггу,  өз 
пайдасын,  келешегін  болжамау  -   қазақгың  ой-көзінің
тарлығынан, надандығынан.
3.  Партияга  көмек  берген  нэрсе  -   қазақтың  тұрмысы,  кэсіпсіз 
қолының  бостығы.  Сарнайын  десе  жыны  жоқ;  ыңқьшдаиьш 
десе  ауруы  жоқ,  жаны тыныш  отьфған  қазаққа эңгіме  керек; 
эңгіменің  аягы  тамаққа  соғады,  партия  болмай,  мол  тамак
қайда?  ...  Бір  күн  де  болса
қожандап
(,  шалқиып  отырып  ішкен  қымыз,  жсісн  сі
кетсін!? 
,
,  яктоппың  халық  арасьга  былғаған  партиядан  Ьас
ін күоесү қажет деген ниетін үғамыз.  Бұдан
І Ш  Ш Ш Й Р  ?—  Ш і  ■
елге береке келтірер деп сенеміз», -  деген сөзі дэлел.
Ал,  Мұстафа  кетерген  «Бірлік  туы»  деген  жарияланьшнын 
^ г ы  
сөзіңде:  «Негізін  Шокайұлы  Мұстафа  қапаган  бұл  газет
85

шаһарында  1917  жылдың  24  маусммынаы  1918  жылдың  сәуір  айьшыц 
ортасына  дейін  жарық  көріп  тұрған.  Мұны  да  кеңес  өкіме,гі  жапқал. 
«Бірлік туының»  мәдениегі, танымдық,  тез  ақпар  жеткізушілік деңгейі  -  
жалпы  сапасы  өте  жоғары.  Салыстыра  қарағанда,  1920-1925  жыгідары 
шыққан 
басылымдардан 
көш 
ілгері. 
Газетке 
Шоқайүлы 
М., 
Болгөнбайулы  Қ.,  Қожанұлы  С.,  Дулатұлы  М.,  Мәметұлы.,  Құлжанұли 
С.,  Сарыбайұлы  Ш.,  Құлеіұлы  Қ.,  Басығарұлы  Ж.,  Шәрменұлы  Е., 
Майлыұлы Б. сынды арыстар атсалысқан», -  деп жазылыпты  [100]
Тағдыр тәлкегіне ұшырап, ел арасыңда мемлекет тарапынан өзіндік 
орын  ала  алмай  жүрген  жандар:  билер,  батырлар,  қайрагхерлер  тол 
тарихнамада баршылық.  Солардың бірі -  тек қазақ қана емес,  бүкіл түркі 
халыктарының  ортақ  қайраткері,  саясаткер,  публицист,  журналист 
Мұстафа Шоқаев.
Қазіргі  күнде  біз  Мұстафаның  екі  еңбегімен  таныспыз.  Оның  бірі 
«Советтер 
қоластындағы 
Түркістан. 
Пролетариат 
диктату расы ма 
сипатшма»  дегең  кітабы.  Ол  1928  жылы  француз  тілінде,  ал  1935  жылы 
толықіьфылып,  орыс  тілінде  Парижде  жарық  көрді.  Кітап  1985  жыды 
Оксфордта қайга басьшуы арқылы қазақстандықтардың кольшатиді.  [10і ]
М.Шоқаевтың  бұл  шағын  еңбегінің  үлкен  халықаральіқ  маңызы 
болғанын  срекше  атап  өтуіміз  керек.  Онда  Кеңес  дәуіріндегі  Қазақсган 
мен  Орта  Азия  халықтарының  саяси,  экономикалық,  мәдени  өмірі 
объективгі түрде, сыни тұргыдан айқын сипатгалады және кеңес баспасөзі 
материаддарына  сүйене  отырып  айтылады.  Сондықтан  да  Түркістандағы 
кеңес  үюметішң  отаршылық, 
шовшшстік,  тоталитарлық  сипаты, 
пролетариат диктатурасының мұнда  халықтар  жүрегінен  орын таппағакы 
ап-анық,  үлкен  шеберлікпен,  отты  тілімен  дэлелденген.  Кітаіггың  шет 
елдерде  таралуы  да  осыдан.  Ондағы  ғалымдар  да,  эмигрангтар  да 
М.Шоқаевты нағыз демократ, адал публицист деп таныды.
М.Шоқаев  сондай-ақ  1917  жылы  Ташкентте  жарияланған  «Үлуғ 
Түркістан»  газетінің басты  авторларының бірі.  Ал,  1918  жылы  басылған 
орыс  тіліндегі  «Свободный  Туркестан»  газеті  де  Мұстафа  жинаган 
қаржымен жариялаңған.
М.Шоқаев және «Бірлік туы»  газеті туралы «Ана тілі» газеті  былай 
деп  жазды:  «Бірлік  туы»  мен  оны  шығарыскан  азаматтардың  газет 
жабылғаннан  кейінгі,  большевизм  тұсындағы  тағдыры  аса  қашылы.
Мүстафа  лажсыздан  шет  елге  кетгі.  Қалғандарының  бэріне  кезінде 
«Бірлік  туына»  қатыстың  деп  айып  тағылды.  Нс  керек,  баршасы  да 
кеңестік тоталитарлық жүйенің құрбаны боп кете берді».
86

Әрине, бүгінгі газеттің бұлай деп жазылуына негізі  бар еді. 
Себебі,
өзіміз  сөз  кылып  отьфған  «Бірлік  туы»  газетінде  осы  басылымды
ұйымдастырушьшардьщ бірі  Мустафа ПІоқайдың қугын-сургінде  жүріп,
алаш азаматтарына арнап жазған хаты жарияланған.
Бұл  хат  туралы  «Бірлік  туының»  редакция  баскармасы:  «Мұстафа
хаты»  [102]  бізге  күтілмеген  жерден  келіп  тансырылып  отыр  (Бұл  хатгы
бізге 
бір жолаушы  әкеп тапсырып кетгі.  Ол карандашпен жазылғандыктан 
бірад  кірлещсіреген  екен.  Бірақ  Мұстафаның  қолын танып,  хатының аньіқ
екеніне  көзіміз жеткен соң басьт  отьфмыз).  Осы хатты  алған соң ғана  біз
оның  амандығын  біліп  қуанып  қалдық.  Бұрьш  оның хақында  неше  түрлі
апьшқашпа хабарлар естіп, көңіліміз қамығулы еді.
Мұстафа  бұл  хатгы  бізге  жібергенде,  оны  газетке  басып
шыгаруымызды  өтінген  екен.  Соның  үшін  біз  оны  һешбір  түрлі
өзгертпестен төменде басып отырмыз», -  деп жазған.
Ал  Мүстафа  Шоқайдын  бұл  ұзақ  хаты  былай  аяқталған:  «Бірлік
туы»  арқылы  алаш  азаматтарына  сәлем  Құцай  тірлікте  күліп-оинап 
жолықтырсын.  Жатқан  жерім  белгісіз,  жария  қылып  болмаиды»,  -   деп 
жалгастырған да, соңына (4. II фиурал), «Тау арасьп) Мұстафа», -  деп қол
%Д 
____
К° 
Қазақ  баспасозінің  тарихында  өз  кезеңі  үшін  орны  зор,  мэні  үлкен
үлттық баспасөз органдары «Бірлік  іуьш, «Ак жол» газетгерінш редакторь, 
бслған, басқа да басьшымдардың бетгерінде ой-гакірлерш бшд«рш отырган 
қоғам  тагдьфьша  жіті  үңіле  білген  ірі  кдйраткер  Сүлганбек  Қожановтьш
снбектерінсЬ,  о вьи   есмінсіз 
кюге
елестету мүмкін емес. 
цТ„гк1  ля
С.Қожановтьщ  «Жалаң  ұрандардан  іске  көшу  керек>>, 
|
атқамшерлер  пайдаланьш  кеіетін  болды»,  «Үлт  мәселес1^
< 2 п   ^ м і і с а ,   іс  бітеді»,  «Оқыгушыларда  есксру
жяуабым» 
«Тілмаш  жайынан»,  «Бас  паңданды  козде  , 
ер
«
“ ьо>  «Жақындық  па,  жалақорлық  па?»,  «Еңбек  еткен  алады»,
«Өзінен  кеткеңдік», «Сайлау  шукднында»,  « Е г іо п к -ш а б ь т о  жердц  болу
туралы» деген макалалары және «Турюсіан а в т о н о « г  
сиякіь, еңбектері түбегейлі зерпеуд, кажет еіетіш 

жүктеу/скачать 9,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: