Аллаберген тарих және баспасөЗ Қазақ мерзімді баспасозінде тарихтың «Ақтаңдақ» мәселелерінің жазылуы бірінші кітап павлодар Кереку 2009

өшпес  бақытымды  таптым.  Коммунистік  партияға  мүше  болып  өтилі 
Семья қүрдым.  Мен еңбектің солдатымын».
Сонымен,  күн  сайын  агылып,  жүз  мыңдап  кеде  бастаған  осы 
адамдар  айдалаға  ақ  шатьгрларын  орнатып  алды  да,  тың  далага  турен 
салып,  онды-солды  жырга  бастады.  Нүсқау  солай,  үран  солай  болды 
Жергілікті  жүртган тың  нгерушілердің бетіне  қарап сөз 
айтапзШ  
бір 
одам 
табылмады.  Тіпп,  ата-баба  зираттары  шынжыр  балақ  тракгордмь 
габаныкда  тапталып  қалғанда  да  ауыздарын  апіа  алмады.  Өйткені,  қаш ;
халқы 
осыдан  сәл-ақ  бұрын  көрген  қ>гғын-сүргіш«ен,  қырғъіннан  әлі  есін 
де  жиып  үлгермеген  еді.  Үкімет  пен  паргияның  саясатына  қарсы  пікір 
айту,  наразылық білдіру  әлі де  болса көпе-көрінеу  отқа түсумен 
пара-пар
еді...  Бүл жай кейін бірлі-жарым жазушылардың көркем  шығармаларында 
гана елеусіздеу  гүрде елес берді.
Кеңес  өкіметі  кезінде  баспасоз  «партияның тілі  мен  қаруы»,  «өмір 
айнасы» деген атқа ие болғаны мзлім.  Бүл, баспасөздің лақап аты десе де 
болғандай  еді.  Сондықтан  баспасез  тіл  алғыш,  белсенді,  көреген  болды. 
Сол  жылдардан  бастап  Қазақстан  баспасөзі  тыңның  екінші  маЙАанына 
айналды.  «Социалистік  Қазақстан»  газетінен  бастап,  балалардың 
ч<Қазақстан  пионері»  газетіне  дейін  тыңды  мадақтаған,  насихаттаган, 
үгітгеген  мақалалар  мен  оқырман  хаттары,  өкімет  қаулыларын  бірінен 
кейін бірін үзбей жариялап жатты. Бұл бірауызды, бір дауысты «баспасез 
хорын»,  әрине,  орталықтағы  «Правда»  газеті  бастап  берді.  Шьшдыгмн 
айту  керек,  баспасөз  тыңның  шашбауын  көтерген  осы  әуеніпен 
тоқсаныншы  жылдарға  дейін  бір  рет те  жаңылысыи  көрген  емес.  Оган 
дәлел — 1984  исылы  Қазақстан бойынша тың игерудің о гыз лсылдыгы дол 
бұоынғы  дзстүрмен  дүрілдеп  өтті.  Сол  күндері,  Қазақстан  баспас^зі 
беттерінде  мынадай  тақырынтағы  мақалалар  жарық  керіп  жатты: 
«Партия  мен  халықтың аса үздік ерлігінің даңқы  арта берсін!»,  «Даңқты 
жылдар  эпопеясы»,  «Достық планетасы», «Партия  мен халықтың ерлігі/), 
«Әкелер жолын үрпақтар жалғастыруда».
Тың  игерудің  алғашқы  жылдары  Қазақстан  баспасөзі  оны 
насихаттап  қана  қош ан  жоқ,  бүісілхалықгық  қозгалысты  дамыт>гга 
тікелей үлес қосты.  Газет тілшілері тың облыстарына лек-легімен барыи- 
келіп  жатты.  Партиялық  үйымдастыру,  бұқаралық  саяси  жұмыс 
басііасөзге  арқа  сүйеді.  Тың  игерудегі  баспасездің  орасаи  зор  рөлін 
білген өкімет басшьшығы  баспасөздің өз  ішінде бірсыпыра үйымдас гыру 
шараларын  жүргізді.  1954  жылы  Қарағанды,  Ақмола,  Көкшетау,  Орал 
облыстарында 
баспасөз 
қызметінің  кеңесі 
өтті. 
Мұнда 
тыңды
130

насихаттаудағы баспасөздщ міндетгері айқындалды.  1954-1955  жылдары 
барлық облыстың газетгері екі беттен төрт бетке үлғайып, таралым 
саны 
көбейтілді. 
Оған  қоса,  тың  өлкесіндегі  85  аудандық  газет  төрт 
беттік 
болып  шығатын  болды.  Жаңадан  құрылған  шаруашылықтарда 
көп 
таралымды  газеттер  мен  қабырга  газетгері  шығатын  болды.  1956 
жылы 
осындай  120 ауылдық жерде «Молния», «Крокодил» сатиральіқ 
газелері
пайда 
болды. 
-
1
; - ^   ,
Баспасөз  тың  игерудің  барлық  проблемаларына  араласьгп  оіырды. 
Мысалы, «Социалистік Қазақстан», «Казахстанская  правда» газеттері ауыл
шаруашылығын  техникамен  жабдықгәйтын  өнеркәсіп  орындарынан  үзбей
мақалалар  беріп 
отырды. 
Социалистік жарысқа  арнап мақалалар, 
очеркггер 
мен  арнаулы  бетіер  ұйымдастырды.  Жаңа  қонысганушьшардың 
мәдени- 
тұрмыстық жағдайы (үй-жайы, сауда-сагтық, дәрігерлік жәрдем, т.б.) 
үнемі
баспасөздің назарынан тыс қалған жоқ.
«Правда»,  «Социалистік  Қазақстан»,  «Казахстанская  правда»
газетгері  облыстық  газеттерге  шолу  жасап,  оларға  бағыт  беріп  отырды. 
Журналисгердің  республикалық,  облыстьщ  кеңес,  семинарлары  мен 
курстары  үйымдастырылды.  КОКП  Орталық  Комитетінің  баспасөз 
қызметінің  жағдайын  жақсарту  туралы  қаулысы  шығып,  баспасоз 
мамандарын  дайындау  мен  редакциялардың  материалдық-  техникалык 
жағдайып  жақсарту  шаралары  жүргізіле  бастады.  Бүған  газетгер 
де 
«іспен  жауап  беріп»  жагты.  Қ.Бекхожин  «Қазақ  баспасөзі  тарихынын 
очерктері» деген кітабында Солтүстік Қазақстан облысының «Ленинское 
знамя»  газеті  1954  жылы  үш  айда  тын  игеру  тақьфыбына  80-нен 
аса 
материал,  оның  ішінде  6  бас  мақала,  9  редакциялық  және 
тілшілер
мақаласы,  20-дан  аса  еңбекші  хатын  жариялап,  социалистік  жарыстың 
барысы  жөнінде  15  жұмысшы  бригадир  мсн  директорға  соз  бергені
туралы деректі келтірді.
1956  жылы  қазақстандық  мол  астьгк  үшін  күрес  қозғалысы
өрістеді.  Осы  жылдары  Қазақстан  партия  ұйымдарының  «Мемлекетке
миллиард  пұд  асіық  берейік!»  деген  үндеуі  мен  соның  шашбауын 
көтерген  ұрандар  баспасөз  беггерінен  түскен  жоқ.  Бұл  науқаиға  тың 
көтермей  «тыныш» отырған барлық облыстық газеттер де бшек сыбаныи 
кірісті.  Оңтүстік  Қазақстан,  Жамбыл,  Алмагы  облыстық  газеттерінш 
каламы  жүйрік  журналистері  Телен  Қүлымбетов,  Кәрім  Баялиев,  Өукен 
Жайлаубеков  жақсы  мақала,  фельетондарымен  жарқыраи  көрюдо.  и с 
жылы 
республика 
диқандары 
көршілес 
республикалардағы 
әріптестерімен 
социалистік 
жарысқа 
түсп: 
қостанаилықтар
131

ал гайлықтармен,  ақмолалықтар — красноярлықтармсн,  павлодарлықтар  -- 
новосібірліктермен,  қарағандылықтар — кемеревтіктермен.  Осыган  орай, 
баспасөз  беттерінде  жарыс  озатгары  қостанайлық  -   ГІавел  Бергун, 
Жансұлтан  Демеев,  Амангелді  Исқақов,  ақмолалық  -   Григорий  Зубков] 
Николай 
Сергиенко, 
Қ.Алпысбаева, 
кәкшетаулық  -  
Александро 
Панфилова, Петр Музыка, т.б. туралы дабырата жазып жатты.
1952  жылы  ақгіан-наурыз  аиларында  КОКП  Орталық  Комитетінің
«Колхоз 
құрылысын 
одан 
әрі 
дамьггу 
және 
машина-трак тор 
станцияларын  қайта  құру  туралы»  ұсыныстары  халықгық  талқылаудан 
өтіп,  МТС-тердегі  техника  ұжымшарларға  сатъш  берілді.  Осындай 
кезекті  қайта  құру  кезеңінде,  агап  айтқанда  1958  жылы  30  тамызда 
КОКП  Орталық  Комитеіі  «Кеңес  баспасөзінің  жұмысшы  және  село 
гілшілерінің  бұқаралық  қозгалысына  басшылықты  жақсарту  туралы» 
қаулысы 
қоса  қабылданып, 
«социализм  жагдайыңдагы 
баспасөз 
жұмысшының бағдарламалық құнсаты» деп басталған бұл  қаулыда:  «XIX 
сьгзден  кейін  жұмысшы  және  село  тілшілері  сан  жагынан  да,  саиа
жағынан  да  өсті.  Газегтер  оларга  сүйенуі  керек!»  -   деген  мазмұңдағы 
нұсқаулар айтылды.
Өкімет 
тың 
игеруді 
белсенді 
насихаттаган 
газеттерді 
ынталандырып,  баспаларга  үлгі  етіп  отырды.  1958  жылы  тың  игерудің 
бес  жылдығының  қарсаңында  исәне  он  мыңыншы  нөміріиің  шығуына 
ораи  «Социалистік  Қазақстан»  мен  «Казахстанская  правда»  газеттері 
«Еңбек  Қызыл  Ту»  орденімен  наградталды.  Газет  тілшілеріне  де 
наградалар  бершді,  Өз  кезегінде  газеттер  мен  тілшілер  де  тыңга 
дүниедегі барлық жақсы теңеулерді теліп бақіы.
Ол  жылдары  «Партия  айтты  — комсомол  орындайды!»  деген  сөз 
заңга  айналған.  Баспасөз  де  дэл  осы  жолмен  жүрді.  Аға  газеттердің 
үлгісін  ең  аяғы  қабырга  газетгеріне  дейін  қайгалау  үлкен  мақтанышқа 
айнадды.  «Қазақстан  пионері»  газеті  1969 жылдың  көкгемінде  ІИу  езені 
бойында  қырғыз  бен  қазақ  балаларының  «Достық  бағын»  отырғызу 
қозғалысына  айтарлықгай  үлес  қосты.  Ол  жылдары  газет  бетінде  «Тык 
алқаптагы  ауыл  коңілді»,  «Мен  де  тыңгер  боламын»  секілді  жаңа 
айдарлар  көбейді.  Газетгің  1957  жьшғы  редакторы  М.Мамажанов:  «Сол 
жылдары  балалардың  ұлы  орыс  тіліне  деген  құшгарлығын,  оны  жетік 
үйрену  жолындағы  тәжірибесін жазу  газетгің жетекші  тақырыбы  болған 
еді»,  -   деп  еске  түсіреді.  Бүгінгі  көзбен  қарасақ,  мұның  ана  тіліміздің 
кағажу қалуына қаншалықты әсері болганын да аңғарамыз.
132

Жоғарыда 
айтып 
өткеніміздей, 
Қазақстандағы 
тың 
игеру 
қозғалысын  баспасөз  сексенінигі  жылдардың 
соңына 
дейін  сыпыра 
дәріптеу  неғізінде  бір  жақгы  жазып  келді.  Тың  иғерудің  астык 
молшылығьш  жасау,  жаңа  қалалар  мен  селолар 
тұргызу 
секілді  жақсы 
жақтары  асыра  мақталғанымен,  оның  әсіресе  қазақ 
халқывың  ұиттық
- аі 
дырына  тигізген  залалдары  мен  зардаптары  жонінде  бір  ауыз  да  сөз 
зйтылмады.  Оның  есесіне,  тоқсаныншы  жылдан  бергі  қазақ  тіліндегі 
баспасөз  беттерінде  тың  игерудің  қалтарыста  калған  қара  дақгары 
кәбірек  ашылып,  келеңкелі  жақтары  баса  айтылды.  Мувдай  мақалалар, 
әсіресе, «Жұлдыз», «Арай», «Парасат» журналдарында,  «Қазак әдебиеті» 
мен біркатар тың облыстарының газеттеріңде 
жариііланды
Қазіргі  баспасөзде,  әрине,  бүрынғыдай тьщды  насихатгау  жоқ,  гек 
бұл  мәселеге  өз  көзқарасы  тұрғысьтнан баға беруюілік бар.  Қазіргі  кезде 
мұндай  бага  берудің  екі  түрлі  тенденциясы  басым  көрініп  жүр. 
Зерттеушілердің  бір  тобы  тьщ  игеру  атымен  жасалған  қозғалыстың 
қазақтың  елі  мен  жеріне  келтірген  кесел-залалдарын  бұлтартпас 
дәлелдермен  алға  тартады.  Бұл  тақырып,  әсіресе,  «Арай»  журналында 
1991-1992  жылдары  егжей-тегжейлі  жазылды.  Онда  тың  игерудің 
жоспарсыз  басталып,  тым  асыра  сілтеу  болғандығы  айтолады.
Қазақстанда  25  миллион  гектар  жер  жыртыльш,  соның  20  миллиошл 
1956  жылға  дейін-ақ  «игерілген»  екен.  Осының  салдарынан  тьщ  жер 
эрозияға  ұшырап,  алғашқы  3-4  жылдап  кейін  өнімділік  күрт  азайған. 
Бүкіл тың тарихында үш *ақ рет миллиард пұт астық алынған. Демек, жел 
сөз  кеп  болған.  Ақырында,  «Тың  елкесі»  деп  аталған  облыстар 
экологиялық  жағынан  қатты  бүлінді.  Осы  облыстардьщ  кептеген 
аудандары  «экономикалық  және  әлеуметтік  жағынан  артга  қалған  70 
аудан»  дейтін  тізімге  ілікті.  ЖердІн  нәрін  емген,  халықты,  әсіресе, 
жергілікті тұрғындарды ауру-сьфқау жайлады. Рухани эрозия қоса келіп, 
адамдарды  арақ  аздырды.  Тұрғын  халық  ана  тілінен  айырыла  бастады. 
«Қазақ  әдебиеті»  газеті  тың  кетеру  жылдары  700-дей  қазақ  мектебінін
жабылып қалғанын ашына жазды.
Жазушы,  журналист  Ө.Кепішев  езінің  «Адьфа  қалған  ауылдар»
атгы  мақаласында  тың  облысындағы  «Жұмай»  ауылының  бүрын 
миллионер  колхоз  атанғанын  айта  келіп,  тың  игерілгеннен  кейін  бұл 
ауылдың  қамқорльпсган  мүлдем  тыс  қалғанын  аитады.  «...Қазіргі 
«Жұмайда»  екі  мыңға  жуық  сауын  сиыр,  9  мың  гектар  егістік  қалған. 
Еденіне  тақтай  да  теселмеген  сыз  үйлер.  Рахит,  туберкулез  т.б.  қазак 
ауылдарына кең тараған дімкәстерге дугаар болған балалар,  үлкендер...»,
133

“ дей  келіп,  автор  бүл  жүздеген  қазақ ауылдарының басында  бар  жағдай
екенін аитады.
Тың жерді игеру алғашыңда уақытша шара, астық қорын жасаудың 
тактикалық  гәсілі  ретінде  ойластырылды  десе  де,  оның  астарьш.сш 
Мәскеудің  басқа  да  мүдделері  болғандығы  мерзімді  баспасөзде  коп 
айтылып 
жүр. 
Тың  көтерудің  қате 
болғандығы 
Л.М.Богденко
В.П.Данилов  секілді  ғалымдар  кейінірек  айтты  да.  Бірақ  өкімет 
тарапынан  бүған  қүлақ  асқан  ешкім  болмады.  Шынында,  үлан-байтақ 
жерді  мөлшерсіз  мсыртып  тастап  қарап  отырумен  ештеңе  бітпейтіні 
түсінікті  де.  Бабын  тауып,  жағдайын  жасамаса,  жер  өнім  бере  ме? 
Алгашқы  үш-торт  жылдан  кейінгі  жағдай  мұны  дәлелдеп  берді.  Бірақ, 
ясурналист  Ж.Қуанышев  айтқандай,  «көтеріңкі  көңіл-күйге»  негізделген 
орталықтың  өктемдік  саясаты  жергілікті  жерлердің  мүмкіндіктері  мен 
ерекшеліктеріне  пысқырып та қарамады».  «Қазақстан үшін тыңды  игеру 
де  тура  «соғыс  сипатьшда»  басталды  деуге  болады.  Жыртылган  жерлер 
бірнеше  күннің  ішінде-ақ тандап  алынды,  оның  үсііне  сәтсіз  таңдалған 
жерлер  көп  кездесті»,-  деп  жазды  жогарыда  айтып  өткен  ғалым 
М.Л.Богденко тың туралы зерттеу еңбегіңде.
Тың игеру науқанының үлкен зардаптарының бірі -  Қазақстандағы 
демографиялық  тепе-тендіктің  жасанды  түрде  әрі  күшпен  бүзылуы
Қазақстанды  «жүз  ұлттың  лабараториясына»  айналдырған  да  дәл  осы 
тың  екені  даусыз.  «1954-1956  жылдарда  Қазақстанға  сырттан  640  мың 
адам  қоныс  аударып  келді»,- деп жазады тарихшылар  С.Ковальский  меь 
Х.Маданов.  Ал журналист Ж.Қуанышев  өзінің жоғарыдағы  мақаласында 
бүл  туралы:  «...қальщ  тасқынның  ішінде  өзінің  қүлқыны  мен  жеке 
басының  қамын  көздеген  ашкөз  тобырдың  кебейіп  кетуі  жергілікті 
түрғындарды да, партия үйымдарын да шоқ басып алғандай шаршатгы»,- 
деп лазды.
Тың  игерудің  экономикалық  'гаімділігіне  қарағанда  экологиялық 
зардабы анағүрлым  ауьгр болғаны бүл күні әркімге белгілі шындық.  Қазір 
Солтүсгік  облыстарда  топырақ  қүнарының  30  процентке  жуығы 
жойылып,  тек  1960  жылға  дейінгі  кезеңнің  өзінде  ғана  9  миллион  гектар 
жер  істен шыққаны  белгілі  болып  отыр.  Ғалымдардың есебіне  қарағанда, 
осыншама  шмғынмен,  ойсыраган  зардагггармен  тың  көтерілмей-ақ,  оның 
есесіне  астық өнімін гектарына небәрі бір цегггнерден  ғана арттыра алған 
болсақ,  әлдеқайда  үтады  екенбіз.  Ал  шындық  жағдай  бүған  керісінше 
болды.  Гектарына 20 цекгнерден астық жинауды көксеген тың идеясынын 
авторлары орта есеппен 7 центнерге қанағаттануға мэжбүр болды.
134

Тың  игеру  жылдары  республикамызда  басқа  үлт  өкілдерінің  үлес 
салмагыпың  күрт  артуына  байланысты  ұлтгық  тіліміз  бен  дініміздің, 
ұлттық  болмысымыздың  шеккен  зардабы  өз  алдына  бөлек  эңгіме.  Бұл 
гуралы баспасөз беттерінде кейінгі кездері аз жазылып жүрген жоқ.
Тьщга байланысты баспасөз бетінде пікір айтушылардың екінші бір 
тобы  тыңның  зиянды  болған  жактарын  айта  келіп,  сонымен  бірге  оны 
мүлдем  жоққа  шығармай,  жақсы  жақтарыи  мойындайтынын  білдіреді. 
Мысалы, К.Смайылов «Н.С.Хрущев:  ағы мен қарасы» деген мақаласында: 
«Тың  игеру  кезіидеп  еліміздегі  селоға  деген  қаржы  мен  техниканың 
басым  көпшілігі  Қазақстанға  бөлінді,  жіберілді.  Соның  арқасында  кең 
дялада  қанша  иоселкелер  орнады,  жолдар  тартьшды.  Оны  ұмытуға  да, 
бұрмалауға  да  болмайды!»-десе,  биология  ғылымдарының  дотсторы 
Р.Жанпейісов  «Тыңды  бірыңғай  жамандауға  қосылмаймыз»,-  дей  келіп, 
«Қазақ  эдебиеті»  газетінің  1990  жылғы  9  наурыздағы  немірінде 
жарияланған  «Аманат  хат»  деген  мақаладағы  «...жерімізді  аздырып, 
құнарсыз  қалған,  жайылым  өрісін  тарылтып,  зиянын  тигізген  тың  игеру 
экономикалық  қате  саясат»,-деген  пікірге  реніш  білдіреді.  1994  жылдың 
ақпан  айында  Қазақстанда  тың  көтерудің  қырық  жылдығы  аталып  өтті. 
Бұл 
жолы  бұрынғыдай  көпірме  сөздер  болмаса  да,  өзінің  байыпты 
бағасын  алды.  Ақпанның  25-і  күні  Ақмоладағы  тыңгерлер  сарайында 
өткен салтанатгы жиында Республика Президенті  Н.Назарбаев  Қазақстан 
гыкына  баға  бере  келіп:  «Тың  игеру  шын  мэнінде  дэуірлік  сипат  алған 
оқиға  болды»,-  деді.  Осы  тұста  республикалык  жэне  облыстық  баспасөз 
бетгерінде  тыңға  байланысты  ардагерлердің  де  естеліктері  жарияланды. 
Солардың  көпшілігінде  сыпайыгершілік  кемерінен  асьш  кетпей,  өткен 
оқиғаға байсалдылықпен баға берушілік байқалады.
Қалай  дегенмен  де,  тың  игеру  қозғалысы  қазақстандықтардың, 
оның  ішінде  қазақ халқының да тагдырымен  терең  байланысып  кеткен, 
қайшылығы  мол,  күрделі  оқиғалардың  қатарына  жататыны  ақиқат.  Ал 
баспасөз  болса,  тың  ақиқатьш  еңді  ғана  айта  бастады.  Сондықтан,  тъщ 
туралы шынайы баға уақыт сншісінде деп білеміз.
135

ОИ ЁКІНШІ ТАРАУ
Ж елтоқсан ы зғары
Ең алдымен  1986 жылғы Желтоқсан ақиқаты алғаш баспасәз бетінде 
қалай  жария  етіліп,  түсіндірілгенін  еске  алайық.  Барлық  материалдар  бір 
жақтъі 
сипатга  болды.  Алматыдағы  оқиға  туралы  алғашқы  мәлімеггі 
бұрыпғы 
Кеңес  одағының  телеграф  агенттігі  Желтоқсанның 
18 
жүлдызында хабарлады. Жай ғана «Алматыдан хабар» деп аталған шағын 
материал  бұған  дейін  баспасоз  бетіне  шығып  көрмеген  тосын  оқиғаны 
таратқан.  Оны жарыса қайталағандардың ішінде,  өкінішке  орай,  көптеген 
қазақ  газетхері  де  бар  болатын?  Бірақ,  жариялылық  деген  құдіреі  жоқ 
кездегі  жағдай  үіяін  кімді  кінәларсың?  Одан  кейін  орталық  баспасөз 
Желтоқсан  оқиғаларын  жіліктеп  шағып,  өздерінше 
«ақ-қарасын» 
ашып 
берген «сүбелі» материалдар үсына бастады.
Ол  басылым  бетгерінде  негізінен  Алматы  кешелерінде  байқалган
ұлтшылдық 
көріністерге 
кінэ 
тағу, 
сөгу, 
ал 
тәртіпсіздіктерді 
ұйымдастырушыларды  міндетті  түрде  табу,  ұстау,  соттау  керек  деген 
гшғылдағы ойлар ашық айтылып жатгы.  Ал заң жүзінде бұл міндетті сол 
кезде  халық  соттары  онсыз  да  қамшы  саддырмай  орындау  үстінде  еді. 
Кезінде  жазықсыз  сотталып,  кейіннен  толық  ақталған  Сэбитова  мен 
Рахметовтың,  Салықова  мен  Қожахметовтың  жэне  басқалардың  істері 
соньщ дәлелі.  Айтып,  айтпай  не  керек,  сол  бір  қазақ  жастары  туғызған 
дүрбелеқді  сын  сағатта  аты-шулы  оқиғаны  арнайы  ұйымдастырушылар 
болды деп  биік  мінбелерден  айтылған тұжырымдарға да  кейіннен дэйек 
пен дэлел табылмай, ақыры ол сиырқұйымшақтанып барып басылды.
1987  жылғы  қаңтардың  бірінде  «Литературная  газетада»  жарык 
көрген  марқұм  Ә.Әлімжановтың  « Алмаіыда  не  болды?»  деген 
мақаласына  көңіл  аударалық.  Онда  өкінішке  ораи:  «Уақыты  келгендс 
Алматыдағы  оқиғаны  ұйымдастырушылардың  кім  екенін  білетін  сэтгің 
туатыньша  мен  сенемін,  шүбэсіз  сенемін...  Халық,  мен  өзінің ұлы  болып 
саналатын  халық  республикада  тұратын  қазақтар  мен  басқа  да 
хальіқгардың  арасына  баспалап  келіп,  сенімсіздік  ұрығын  сепкіс> 
келгендердің  түрін  де,  аты-жонін  де  білуге  тиіс.  Біздің  бапаларымызды 
кімдердің алдағанын  білегін  күн де  келсді.  Әтірік жэне  өсекпен,  оларды 
студентгік 
жатақханалардан  алып  шығып,  қолдарына  дұшпандық, 
сауатсыз  транспорантгар  ұстатып  өздері  бас  сауғалап  қалғандарды  элі 
білетін боламыз», -  деп жазды автор.
136

Одан  кейін  бұл  пікірді  араға  екі  апта  салыи  шыққан  нөміріндегі 
«Шындық  сабақтары»  а п ы   мақаласында  газетгің  менпіікті  тілшісі 
А.Самойленко іліп алып, одан әрі «данышпандықпен» орбітеді.  Ол:  «Көп 
жастар  жазасын  алды,  комсомолдан  шығарылды,  правоға  қарсы 
әрекетггері  үшін  оқу  орындарынан  қуылды,  біразының  бұзақылыгы, 
жаппай  тәртіпсіздік  жасағаны  үшін  оқу  орындарынан  қуылды, 
біразының  бүзақылығы  жаппай  тәртіпсіздік  жасағаны  үшін  істері  сотта 
каралатын 
бодцы. 
Әриие, 
тэртіпсіздіктердің 
басшыларын, 
үйілмдастырушыларды  іздестіруді табанды түрде  жедел жүргізу керек»,-
деп шешендік танытты.
Шындығын  айту  керек,  осы  орталық  басылымдардың  беггерінде
жариманған материалдарда бүгінгі күн түрғысынан қарағаңда біржақі ы,
көлеңкелі, қара күйелі түстары басым болуымен қатар, окиғаға байыппен
қарауға деген үмтылыс,  мәселенің түп-торкінін әлеуметтік жағдайлардан
іздестіруге  деген  талпыныс  та  болды.  Алайда,  ең  басты  мәселе  —
жастардың  алаңға  неге  шыққаны  тұрғысындағы  әңгімеге  келгенде
авторлардың  барлығы  да  оларды  біреулер  айдап  салды  деген  жалған
түжырыммен ғана шектеліп қалды.
Осындай  ойдан  сол  кездегі  комсомолдардың  сүйікті  органы
«Ко мсомольская  правда» да асып кете  алған жоқ.  Оның тілшісі А.Лапин 
өзінің  «Ащы  сабақ»  деген  материалында  Алматыда  болған  желтоқсан 
оқиғасын  былай  дсп  айыптайды:  «Біршама  уақыт  отіп,  үлтшылдык 
тішъілдағы  Желтоқсан оқиғаларындағы іс-эрекеттердің себебі айқындала 
түскен  шақта  бұған  не  деп  жауап  беруге  болады?  Бір  нэрсені  сеніммен 
айтар  едік:  «Болған  жайдың  себептері  ең  алдымен  жастар  арасындағы
идеологиялық 
жүм ы стардың 
елеулі 
кемшіліктері, 
патриотгық- 
интернационалдық  тәрбиенің  элсіреуінде  жагыр.  Жастардың  бір 
бөлігінің  ұлтшылдық  көзқарасггары  кеше  ғана  қалыятасқан  жоқ.  Олар 
баріпаның  көз  алдында,  уақытымен  оталмаса  қаулап  өсетін  арамшоп
сияқгы ескен болатын.
Республикада жүзден астам ұлт пен ұлыстың өкілдері түратынына
қарамастан,  қазақ  астанасында,  қаланың  жоғары  оқу  орындарьі  мен
техникумдарында оқитындардың басым көппіілігі жергілікті ұлт өкшдері 
екендігіне назар аудармады. Жатакханада студентгердің ұлп ы қ белгісіне
қарай орналасуына ұсақ-түйек деп қарады».
Бұдан  біздер  жастар  газеті  тілшісінін  бар  мөселені  ұлтшылдыққа
ойыс-гырып,  нақш   жауаптан  қашқақтаганын  байқаймыз.  Өйпсені  сол
гүста  партияның  сенімді  идеологнялық  қаруына  айналған  бұқаралык
137

ақпарат  құралдарында  «ұлтшыл»  жастардың  оқу  орындарында 
өз  ана 
тіпінде  оқи  алмайтыны,  астана  зауыттар  мен  фабрикаларында  ең 
аз 
ақылы  жүмысқа  қолдары  әрең  жететінін,  мүмкіндіктерінің  толық 
жоқтығы,  пәтер  зардабын  шеккендер  тек  қазакгар  екеңдігін,  қазақ 
тіліндегі  мектептердің,  бала-бақшалардың  жыл  санап  жоғалып  бара 
жатқандығын,  үлт  тағдырына,  тіл  тағдырына  қатысты  көкейкесті. 
күрделі  мәселелердің,  проблемалардың  шешімін  тагтпай  келе  жатқаны 
жөнінде  жергш ікп  үлт  өкілдерінің  көп  жерде  кемсітушілікке  ұгаырап, 
өзінің  азаматтық  қүқығын  тіпті  қорғай  да  алмай  қалатыны  жайында  бір 
ауыз сөз айтылған жоқ.
Керісінше,  қазақ  жастарының  мектепті  қазақша  бітіретіндігі,  орыс 
тілін  нашар  білетіндігі  негізгі  күнә  ретіңце  алға  тартылды.  Мәселен, 
оріалықтан  істің  ақ-қарасьш  айыруға  келген  тілшіміз  осыған  орай 
комсомол қатарындағы студенттердің іс-қағаздарьш қарап отырады да  өзі 
үшін  мынадай  жайды  анықтап,  жаңалық  ашады:  «Біріншіден,  олардың 
басым  көпшілігі  республиканың  оңтүстік  облыстарыңда  түратын  халық 
болғандықтан  негізінен  бірыңгай  болып  келетін  шағын  селолар  мен 
поселкелерде тұрған.  Үлкзн бөлігі ұлт мектептерін  қазақ тілшде  бітірген. 
Орыс  тілін  нашар  біледі.  Оқулары  да  орташа.  Көбі  өндірісте  жұмыс 
ісгемеген немесе армия қатарында қызмет атқармағандар».
Жарайды,  бұл  біз  айтпып  отырған  «Комсомольская  правданың»
тілшісі  халкымыздың  плінен,  тарихынан,  салт-дәстүрінен,  қилы-қилы 
тағдырынан маһрұм болсын,  оның республикаға аты беріліп отырған үлт 
жайында білетіні  шамалы, ол сол жақтағы Мәскеу тарапын^н айтылатын 
әміршілдік сарынға үндескен ойын білдірді делік.
Ал,  осы  тұрғыдан  алғанда,  әр  нәрсеге  әділ  қарауға  тиісті  болған, 
қара  қылды  қақ жарған  партияның көзі  мен құлағы  есептелген  «Правда» 
газетіне,  оның  Қазақстандағы  «интернационалисіне»  не  жорық?!  Осы 
басылымның  тілшісі  Т.Есілбаевтың  бұл  басылымның  1987  жылғы 
ақпанның  он  бірінші  жұлдызында  жарық  көрген  «Мардымсудың 
зардабы»  атгы  мақаласы  парықсыздыққа  қара  күйені  баттастырып  жаға 
салған қылмысқа  пара-пар  болды.  Бұл  мақала  сол  кездегі  қиыншылықка
қарамастан  қазақ  оқырмандарының  ашу-ызасын  келтірді.  Себебі  сол
кездегі  саясатқа  орай  одақтық  газет-журналдарда  жарияланған  барлык 
материалдар  ұсақ-ірілеріне  қарамастан  арнайы  нұсқаулар  арқылы  үлт 
тіліне аударылып, халыққа жеткізіліп отырды.
Сөйтіп 
бұқаралық  ақпарат  құралдары  арқьшы 
таратылған 
желтоқсан  жаңғырықтарында,  олардың  авторлары  өз  пікірлерін  ешбір
138

негізсіз,  ғылыми дәлелдерсіз  жариялап  жатты.  Осы  бір,  қазақ үлтшьищығын 
«дәледдегеңде»,  тьірнақ  астынан  кір  Ьдеуде,  орыс  зиялыларынан  қазақ 
«оқығандары»  да  қалыса  қойған  жоқ.  Бір  сөзбен  айтқанда,  одақгық 
басьпгымдарда «Партия түрмысьр>, «Баспасөзге шолу» айдарларымен бершген 
^іпеген мақалаларда желтоқсан оідиғасының  гууьша республикалт»іқ газетіер
мон  журнаддардың  беттерінде  интернационаддық  тәрбие  мәселелеріігің  аз
жазьы атьпідығы,  коммунистік  идеологияның  өз  дэрежесінде  жүрмей
отырғаңдығы тәтпіштеп жазьш,
Желтоқсан  оқиғасын  талқылау  үшін  іле-шала  шыққан  әшкере
күжаттарда айгыльш, кінә тақкан, жүрттың аузынан түспеген ерекше бір дерек
Алматыда  «Ер 
Төстік» 
атты 
қазақ  балабақшасының  болғандь»ы.
Асіанамыздың  мекгеп  жасына  дейінгі  мекемелері  тарихында  алғашқьілар
саныңца  ашылып,  «өлгенде  бір  көрген»  сол  қазақ  балабақшасы,  «Правда»
журналисінің «жүрдек қаламынан» тыс кдлған жоқ
Қазақ балабақшасының  жеке  шаңырақ көтеруі  сол  кезде  шын  мәнінде 
жүрт  куанатын  жаңалық  болғаны  рас.  Ал  «казақ  патриоты»  Т.Есілбаев 
мырзаньщ пікірі бүған мүлде кереғар еді.  Себебі оргалықгың «идеологы» осы 
жаңалықгы,  халық  қолдаған  қуаныппы,  өз  ою>фмандарьшан 
аңқыддай  хабарлаған басылымдарды  жерден  альш,  жерге  салды.  Ал  осы  бір 
балабақша мысальпшн-ақ үлгтық оқшаулықіың ашықган-ашық насихатіальт 
отырғанына  қапгты  ашуланып, оған  республикалық газепің бір  бетінің едәуір 
бөлігін  арналғаны  қалай  даген  таудай  реніш  бшдірді.  Автор  онымен  де 
шектелмей  сол  кездегі  одақпың  сойылын  соғып  «соншама  дабырлайтьшдай
Ф
іпьш мәнінде-ақ тарихи оқиға екен»,—деп мысқылдап кекетп.
___ і мырзаның бүдан кейінгі шүйілген жайы одан да бетер бодды. Ол
/Лениншіл  жаста»  жарияланған  белгілі  қазақ  ақынның  (Ә.Тэжібаевггің)  тіл
гуралы  пікіріне  таюеді.  Ақсақал  ақыяымыз  коммунистік  «Правдага»
жақпайтьш не айтгы екен дейсіз ғой соңца? Ол мьшау. «Туған тілін мақтан еіу,
опы сақгау, оның өрлеп,  өсе іүсуіне еңбек сіңфу эрбір  қазақп,щ, эрбір  каза*
семьясының, жүрегі кэзақ эрбір адамның. бүкш кэуьімныңбфден-бір^ міндеті 
Халықіъщ куаггы -  тілдің куаты. 
Б і з   қ а з а қ  
ана тшімізді ең ашқьв
бай  тілдердаң  біріне  айналдыруымьв  керек.  Бұл  бүгінп  біздан,  ертенл  >
үрпақшң міңдегі». 
.
Осында  не  бар?  Бүрыннан  айіылып  келе  жалгқан,  бүпн  де,  ерген
айтыпуға  тикггі,  ұрпақгарга  өсиет  емес  пе?  Ал  ортапық  партия  газеп,  от
қазақ  тілшісі  осьщан  ұяггык,  өзімшілдік  нышаньш  көред  жэне 
мүң 
ойлардың жастар газегінде насихапалуы тсріс деген ой тастайцы.  К^іскдрі 
айгоақ,  «Правда»  газетінің  пікірінше,  оқьпу  мен  тэрбиелеу  қазақ  тглі
139

жүрпзілетін мекггеп иен балабақшалар аз емес екен.  Барлық жерде оларды аш) 
туралы  мәселе  қоюдан  гөрі  «эр  үлпың  балалары  оңаша  болмай,  ортақ  бір 
мектегпе  оқып,  оршқ  бір  балабақшада  тэрбиеленгені  әлдеқайда  дұрыс». 
Жоғарыда  айтқанымыздаи,  бүл  «мардымсудың  зардабы»  ертеңівде-ақ
республикада  шығатын  газетгердің  барлығына  жапа-тармагай  аударыльш. 
көшіріліл шыгарылды.
Өзінің  эриггестері  ат  басын  еркін  жіберген,  жалған  әшкерелеу 
шабысьшан «Известия» газеті де қалысқдн ж оқ Оның гілшісі Алматыға келген 
сапарынан  «Шьфмауық» ап ы  мақала  іуыңдатъш қайпы.  Тағы сол бір жақіы 
сарын.  Тілші  республика  астанасыңдағы  жоғары  оку  орьшдарының 
ректорлары жэне факультет декаңдары қазақ үлтьгнан екеңцігін жергіліісгі үлт 
жалпы 
халық 
санының 
жартысына 
жетпейгіңділне 
қарамастан 
инстшуттардағьі  қазақ жастарының  көбейгеңщгін,  Брежнев  алаңына  шыкқан 
жастардың  арасында  жүмысы  бетімен  жіберілген  заң  факульт^перінің 
студенітері, 
архшеюура-қүрылыс, 
зоотехникалық 
мал 
дэрігерлік
шістиіуттарының  дүмшелері  болғанын  жэне  алаңға  келгендердің  басым 
көпшілігі күпсеңдей-ақ оңгүстікген келген жастар екеңдігін аса бір айызы кдна 
оіъфьш  тізбелейді.  Қазақ  жастары  арасьпщағы  жогары  білім  алуға  деген
күлшынысты  куатгаудан  гөрі  қаралауға  бейім  көзкдрас,  қазақ  студештері 
көбейіп  кеткен  Алматы,  басқа  да  түстарға  қарагаңца  жергілікгі  үлт  көбірек 
жинақталған ощүстжіегі облыстардың бел ортасыңда жатқаңдығъш да қаперге 
апгуды  қажет  деп  таппаңды.  Өйткені  желтоқсан  оқиғасы  сол  кезде  өртеніп 
тұрған  тақырьш  болды.  Ал,  мүндайда  кім  отты  көбірек  көсесе,  сол  мықты 
көрінегіні  бар.  Бірақ,  ол  өтщділікгі  орталық  газет тіліііілерінің үлтқа,  халық
мүддесіне  тиісу  арқылы  тапқаны  жалпы  адамгершілік  аясына  сия  бермейтін 
лас іс еді.
Осы  жерде  Мәскеулік  журналистердің  жүмысында  сол  желгоқсан 
оқиғасына баил анысты қалай болса, солай көсште, көпірте мақэлалар жариялау 
дэстүрге айнальш кеткенін ашьш ашуымыз  керек.  Сол бф кез тарихта алтьш 
әріппен жазылған  1986 жылдың желтоқсан ызғары жаңару күніне жеткізсе де, 
элі де  кей авторлардың тек үлгг  мэселесіне  байланысты тақырыпқа үйірсекгік 
таньггып,  жоқ  жерден  ілік  іздеп  түратыны  жанға  батады.  Елімізде  соңгы 
кездерде  айқьш  демократиялық өзгерістер,  бүкпесіз  жариялылық,  респу блика 
егемеңцігі  мен  дербестігі  түрғысыңда  келелі  жүмыстар  өрістеп,  жаңаша 
оилаудың  жарқын  арналары  ашылуда.  Алайда,  оргалық  газеттердің  сол
бір  дүрбелең  кезде  республика  қамымен  бас  ауыртып,  балтыр 
сыздатпаганы белгілі.
140

Сілтемелер көрсеткіш і
1. 
М.Әуезов.  Әдеби мұра жэне оны зертгеу.  А.,  1961.
2. 
С.Мұқанов. Халық 
щ ргсы .
  А.,  1974.
3. 
Б.Кенжебав.  Қазақ баспасөзі тарихынан мэліметтер.  А.,  1956.
4. 
ҚБекхожин. Қазақ баспасөзі тарихының очеркі.  А.,  198).
5. 
«Дала уалаятьгаың газеті».  І889жыл,  14-наруыз, №12,
6. 
«Дала уалаятының газеті».  1889 жыл,  17-ақпан, №7.
7. 
«Дала уалаятының газеті».  1894 жыл, №18.
8. 
«Дала уалаятының газеті».  1890 жыл, №6.
9. 
«Дала уалаятының газеті».  1896 жыл, №31,32.
10. 
«Дала уалаятының газеті».  1899 жыл, № 22,23.
11. 
«Дала уалаятының газеті».  1894 жыл, №12.
12. 
«Дала уалаятының газеті».  1900 жыл, №14.
13. 
«Дала уалаятының газеті»,  1897 жыл, №10.
14. 
«Дала уалаятының газеті».  1890 жыл, №11.
15. 
«Дала уалаятының газеті».  1890 жыл, №21.
16. 
ҚСӘ. 2-том,  128 бет.
17. 
ҚАллаберген,  Ж.Нұсқабайұлы.  Алты  апаштың  ардактылары.
А.,1994.
18. 
«Қазақстан» газеп.  1911  жыл,  15-қараша.
19. 
«Айқап». 
А., 
1995. 
Құрастырғандар  Ү.Сұбханбердина 
мен 
С.Дәуітов.
20. 
«Қазақстан» газеп.  1912 жыл, №11.
21. 
«Айқап» журналы.  1911  жыл, №11.
22. 
«Айқап» журналы.  1912 жыл, №3.
23. 
«Айқап» журналы.  1912 жыл, №8.
24. 
«Айқап» журналы.  1913 жыл, №19.
25. 
Ү.Сұбханбердина. «Қазақ. Сарыарқа.  Алаш». А.,  1993.
26. 
«Қазақ» газеті.  1913 жыл, №11.
27. 
«Қазақ» газеті.  1913 жыл, №14.
28. 
«Айқап» журналы.  1912 жыл, №4,5.
29. 
«Қазақ» газеті.  1917 жыл, №240.
30. 
«Қазақ» газеті.  1913 жыл, №6.
31. 
«Қазақ» газеті.  1913 жыл, №30.
32. 
«Қазақ» газеті.  1913 жыл, №35.
33. 
«Қазақ» газеті.  1916 жыл, №200.
34. 
«Еңбекші қазақ» газеті.  1926 жыл, 8-шілде.
141

35. 
«Еңбекші қазақ» газеті.  1926 жыл, 8- шілде.
36. 
«Қазақ»  газеті.  1917 жыл, №244.
37. 
«Қазақ» газеті.  1914 жыл, №65.
38. 
«Қазақ» газеті.  1915 жыл, №93.
39. 
«Қазақ» газеті.  1915 жыл, №112.
40. 
«Қазақ»  газеті.  1917 жыл, №230.
41. 
«Қазақ» газеті.  1917 жыл, №247.
42. 
Ө.Әбдіманов.  «Қазақ» газеті. А.,  1993.
43. 
Кудаш С.  Незабываемые минуты. М.,  1964.
44. 
С.Байменшин. Майлының Бейімбеті. А.,  1994.
45. 
Т.Кәкішев.  Садақ. А.,  1986.
46. 
«Қазақ әдебиеті» газеті.  1935 жыл, 2-қазан.
47. 
«Садақ» журналы.  1915 жыл, №3.
48. 
Қазақстан  республикасының  конституциясы.  А.,  «Қазақстан».  1993 
жыл, 12 бет.
49. 
«Хронолигический перечень войска».  Омбы,  1891.
50. 
«Степной край» газеті.  1896 жыл, №42.
51. 
«Қазақ» газеті.  1913 жыл, №4.
■
52. 
Чуланов  Г.  Промышленность  дореволюционного  Казахстана.  А., 
1960,
53. 
С.Мұқанов. XX гасырдағы қазақ әдебиеті. Қызылорда.  1932 жыл.
54. 
«Қазақ» газеті.  1913 жыл, № 42.
55. 
Қазақ ССР тарихы. 

жүктеу/скачать 9,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: