Аллаберген тарих және баспасөЗ Қазақ мерзімді баспасозінде тарихтың «Ақтаңдақ» мәселелерінің жазылуы бірінші кітап павлодар Кереку 2009

ТОҒЫЗЫНШЫ ТАРАУ
Қазақ жеріндегі жаппай аш арш ылык нсәне репрессия
ж ы лдары ндағы  баспасөз
Әйгілі отызьгашы жмлдар қазақ халқының басына төнген «ақтабан 
шұбырынды,  апқакөл  сұламадан»  кейінгі  ең  бір  қара  түнек  жылдар 
болып  саналады.  Ф.Голощекин  8  жыл  ішіңде  қазақ  жерінен  қүйындай 
үйтқы.п 
еткен 
социализмді 
қайтару 
ниетімен 
«Кіші 
Октябрь» 
бағдарламасын  жасап,  адамдарға  «қасық  пен  шанышқьшы  қалай  үстау 
керектігін»  үйретумен  айналысты.  Соньщ  нәтижесінде  1933  жылдын 
басында қазақ халқы тең жартысынан айрылып, 40  миллион малдың 5-ақ 
миллионы  қалды.  Мүның өзі  күні  кешеге дейін  «ұсақ-түйек»  қателіктер 
мен «елеусіз кемшіліктер» деп аталып кедді.
Аға ұрпақ,  оның  ішінде  ғалымдар  мен зертгеушілер  бұл  нәубетгің 
сьфына  қанық  болса  да,  ол  туфаяы  ауыз  ашуға дәрменсіз  болды.  Үнемі 
қуғьш-сүргін,  репрессияға  ұгаыраған  интеллигенция  өкілдері  алмас 
кылыштан  тот  басқан  бақырға  айналды.  Евді  олар  күнделікті  күйбең 
тіршіліктің  маңынан  шыға  алмайтын,  басқаның  айтқанын  құп  алып, 
солардың айдауымен жүретін жансыз роботтың бет-бейнесіне енді.
«¥лы»  халықты  мадақтап  том-том  кітап,  мемуар  жазғандар  өз 
халқының аянышты халін суретгейтін биттің қабығындай кітап жазуға да 
жарамады.  Тіпті,  қыза-қыза  келе  халықтьщ  40  проценп  өз  ана  тілін 
үмытуға  дейін  барды.  Міне,  өстіп  мың  өліп,  мьщ  тірілген  қазақ  халқы
демократиялық пен жариялылыққа да жетгі-ау!
Қазір  осы  «тарих  ақтаңдақгары»  күн  өткен  сайын  анықталып,  сол
бір  ауьф  кесапатты  жылдардағы  халқымыздың  аяулы  ұлдары  мен 
кыздарының  қилы  тағдырлары  жан-жақгы  зерттелу  үстінде.  Елім  деп 
еңіреп  өткен  абзал  азаматтардың  өнегелі  өмір  жолдарын  халқымызга 
және  кейінгі  ұрпаққа  паш  етуді  бүгінгі  зиялы  қауым  да  өз  міндеттеріне
алган сияқгы.
Осы  орайда  елін  сүйген  ақын  бауырласымыз  О.Сүлейменовіың 
мына  қысқаша  түйінді  сөзін  келтірудің  артықтығы  жоқ  шығар:  «біз
жазықсыз  жапа  шеккен  данышпандарымыздьщ  мұраларый  өмірге 
кайтара  бастадық  жәке  бұларды  шолақбелсенділер  не  үшін,  ненің 
жоқтауы үшін құрбандықка шалып еді деп ойлана бастадық.
Біз  қазақгар ешкімге  ешнәрсе  қарыз  емес екенімізді енді ғана түсіне 
бастаған  сияқтымыз.  Мәселен,  осы  уақытқа  дейін  «ұжымдандыру  -   ауыл
119

шаруашылығыи  социалистік  жолмен  қайта  қүрудың  классикалык
үлгісі»  деген  Сталиннің  асьфасілтеушілік  пікіріне  жарты  ғасырдан
астам  уақыт  бойы  ешкім  күмән  келііруге  қорықгы,  керісінше,  оны  тек 
марапаттаумен келдік.
Бірақ  үжымдастьфу  ісі  Қазақстанда  қалай  өтгі,  барлық  мәселе 
сонда.  Шолақ саясатшы  Голощекиннің «Кіші  Октябрі» тек  малымен  күн
көріп отырған қазақтың алдымен  байларына,  онан соң орташаларына,  ең 
соңында  астық  екпейтін  малшыға,  астық  тауып  бере  алмағандарының 
малын  тартып  алып,  өздерін  қаңғып  кетуге  мәжбүр  етті.  Малынан 
айрылған  қазақтың  мүнан  кейінгі  көрген  күнін  дүшпаныңа  да  бермесін 
дейтіндей  болған. 
Ағьшшын-американдық  тарихшы  әрі  жазушы 
Р.Конквестід  осы  кезең  туралы  жазған  «Қасірет  зардабы.  Кеңестік
үжымдандыру  және  апггық  терроры»  атгы  тарихи-публицистикалық 
еңбегінде  бүрынғы  кеңес  өкіметінің  әр  аймағындағы  аштық  жайлы 
айтылып,  «Алайда  бүл  фактілер  қаншама  қайғылы  болғанымен, 
қазақтардың  басына  түскен  үлан-асыр  қасіретгің  жанында  түк  ге  емес 
болып қалады», — деп ерекше аталған.
Егер  бүгінгі  күншң  биігінен  өткен  тарихи  кезеңцерге  ой  жіберсек* 
қазақ халқы ақын Ж.Молдағалиев айтқаңдай, шынында да «мың өліп, мың 
тірілгенін»  байқаимыз.  Ал  отызыншы  жылдардағы  аштықтың  себебіне 
келсек,  «Аңқау  елге  -   арамза  молда»  дегендей,  халық  жауын  қолдан 
жасап,  ақты  да,  қараны  да  бір  жіпке  байлап,  қазақтың  кең  даласын 
азалылар  еліне  аиналдырғандар  болды.  Олар  тағы  да  адамдар  арасында 
мансапқорлық  пен  шенқүмарлыққа,  рушылдық  пен  жікшілдікке  жол 
ашты.  Сөйтш,  қазақ  жерінде  «Кіші  Октябрь»  орнап,  адам  мен  мал  қоса
қырьшып, «асыра сштеу болмасын, аша түяқ қалмасын» заманы басталдьі.
0
Оның  себебі  -   1925  жылдың басында Қырғыз  (қазақ)  облыстық  комитеті 
ретіңде  қайта  құрылған  республика  партия  ұйымының  хатшысы  болып 
Филлип Голощекин сайланған еді.  Содан ол  1933  жылдың қаңтар айының 
21  жұлдызына дейін Қазақстанды 8 жыл бойы сергелдеңге түсіріп, ақыры 
қызметтен  босатылды.  Ол  жетекшілік  жасаған  кезең  қазақ  халқының 
өмірінде «Ақгабан шұбырындыдан» кейінгі ең қайғылы, ең қасіретті кезең 
болып  тарихқа  енді.  Өкінішке  орай,  күні  кешеге  дейін  қай  қазақхың 
болмасын жан-жүрегін сыздатар осы  бір  шындықтың ақиқатын көрсетуге
мүмкшдік оолмады.
Голощекин  туралы  алғашқы  көлемді  зертгеу  еңбек  «Қазақ 
әдебиеті»  газетінің  1988  жьшғы  желтоқсан  айының  9  жүлдызында 
жариялаңды.  Авторы  Қазақстан  ¥лттық  Гьшым  Академиясының
120

академигі  М.Қозыбаев  ағамыз  Голощехиннің  саяси  портретін  ашуга 
арнадган бұл материалда отшң ленинизмді бұрмалап, сталинизм жолына 
түсу багытын көрсетеді:
-  Біріншіден,  Ф.И.Голощекин:  «Октябрь  қазақгардаің  ауылының 
тусынан  құйындай  өгіп  кетті.  Сондықтан,  қазақ  даласында  «Кіші 
Октябрь»  жасау  керек»  деген  қайшылықгы  пікірден  сегіз  жыл  бойы 
тынбады.  Екіншіден,  қазақ  шаруаларының  көшпенділігі  — оның  бойына 
сіңген  әдеттегі  түрмыстық  қхбылыс  деп,  сергелдеңге  түскен  елдің 
болмысын  теориялық түргыдан  дәлелдемек  болды.  Үшіншіден,  көшпелі 
елді  социалистік  жолға  түсіру  қүрбандықсыз  болмайды  деген  идеяяы 
тұжырымдады.  Төртіншіден,  экстенсивті  мал  шаруашылыгын  қогам 
дамуының  жогары  сатысына  көтеруде  мал  басының  кемуі  объеісгивтік 
заггдылық 
дегенді 
шығарды. 
Бесіншіден, 
Қазақстанның 
негізгі 
ерекшеліктері  1925-1930  жьтлдарда,  басқаша  айіқанда,  Ф.Голощекиннің 
кезіңде  жойылды,  ол  Қазақстанның  осы  қазіргі  жағдайда  бүкіл  одақпен 
терезесі  тең  деген  пікірді  қальштастырды.  Ал,  бүл  «теориялық»  база 
үжымдандыруды  дам>ы  жағынан  жоғары  аудандармен  қатар  деңгейде 
өткізу  үшін  керек  болды.  Алтыншыдан,  Ф.Голощекин  «өте  жоғары 
дәрежеде»,  әсіресе,  ауьшда  тап  тартысьшың  шиеленісуі  жартылай 
феодалдық  қатынастарды  бүзу  кезеңінде  болмай  қалмайды»  деген 
теориялық  қисынсыз  қорытынды  жасады.  Сөйтіп,  болып  жатқан 
репрессиялық  піараларға  «теориялық»  негіз  жасады.  Жетіншіден, 
Ф Голощекин  қазақ  коммунистерінің  бір  тобын  тәрбиеге  көнбейтін, 
пайдалануға  мүмкін  емес,  үлтшьш  уклонистер  қатарына  жатеызды. 
Екінші 
категориясын  жағдайға  қарай  терісін  әзгерпп  отыратын
хамелеонға теңеді.
-  Олардың  үшінші  тобы,-  деді  ол  срын  алған  қателіктер  үшін
барлық  жауапкершілікті  бір  ғана  Голощекинге  аударғысы 
келетіндер. 
Б рі пікірді Ф.Голощекин Қазақстан өлкелік партия үйымынын басында 8 
жыл  еңбек  етіп,  қоштасар  сөзінде  айтқан 
еді. 
Басқаша  айтқанда,  ол 
басшьшыққа  бүкіл  республикада  бірде-бір  лайыкты  адам  -   қазақ
коммунисі жоқ деген пікірде болып келді.
Бүл  30-жылдардың  бір  қасіреті  —  агаарпгылықгың  бүкіл  қазақ
жеріне  оба  ауруындай  тараған  сэті  болатын.  Осы  жайлы  Шымкент
каласының түргьгаы З.Рысбекова былай деп еске  алады:  «Пірімбст деген
қария  Үмбет  деген  баласы,  Сэнен  деген  келіні  үшеуі  бірдей  үйлерінде
аштан  өліп,  сасып  кеткен  екен.  Тірі  қалғандар  тамдарын  үстерінс 
қүлатып,  жан  жағындагы  топырағын  үйіп,  мола  жасай  салды.  Ауылда
121

көп  өліктерді  жер  қазбай-ақ  осылай  көме  салатын.  Себебі,  жер  қазука 
арық-гүрық адамдардың шамасы да келмейтін».
Ал, 
республикалық  дәрежедегі  зейнеткер,  кезінде  аштарға 
көмектесетін 
комиссияның 
тәрағасы 
болған 
Бэдігүл 
Жолмүхамедқызының  мына  әңгімесінен  соң  тіпті  ойға  қапасың:  «Ол 
кезде  аштарға  тамақ,  жатақхана  үйымдастыратынбыз.  Бірде  комиссия 
мүшелері  Талас  жаққа  бардық.  Адамдар  қүмырсқа  қалай  тізіліп  жүрсе, 
солай  ілбіп  келеді.  Өлгендері  шегінен  жолда  қалып  жалгыр.  Тірілерінің 
қолында  жалаңдаған  пышақ.  Кеудесінде  жаны  бар  тірі  хайуан  корсе, 
сойып  жіберіп,  шикідей  жүлып  жей  береді.  Бесікте  аштан  қатып  қалған 
нәрестелерді  көргенде,  сай-сүйегің  сьфқырап  кетеді.  Жылай-жылай 
көзімізден  жас  та  шықпайтын  болды.  Аш  адам  ісіп-кеуіп  өледі  ексн. 
Күмпиіп  ісіп  кеткен  адамдарды  талай  көрдік.  Олардың  қайтадан  адам 
қатарына қосылуы екіталай...».
Тарихтан 
1929-1930 
жылдары 
Қазақстанның 
солтүстігімдегі
астықты  аудандарына  егін  шықпай  қалып,  сол  жылы  қыста  далаиы  жүт 
жайлағаны  белгілі.  Нақгы  жағдайға  қарамай  мемлекетхе  астық  тапсыру 
жоспары арта түскен.  Соның нэтижесінде жер-жердегі ауылдарга өлкелік, 
округгііс  органдардан,  эсіресе,  қатал  билік  пен  қүқ  берілген  уәкілдер 
қаптап  кеткен.  Олардың қаһарынан  қаймықпайтын жан болмаған.  Жылап 
жатқан балаға «Әне, уэкіл келе жатыр» десе сап тыйылған.
Ашаршылық,  әсіресе,  1931-1932  жылдары  меңцей  тұсіп,  елді 
мүлдем  есеңгіретті.  Осындай  ел  басына  күн  туған  сэтте  халқы  үшін 
шыбын  жанын  шүберекке  түйіп,  қызмет  атқарған  үл-қыздар  аз  больан 
жоқ  солардың  бірі  -   Әбдіжаппар  Үсенов.  Халық  жауы  емес,  халқының 
нағыз  баласы  еді.  Үлкен үйымдастырушы,  суырып салма  ақын  болатын. 
Біз  ол  кісіден  мол  өнеге  алып,  оскен  атбайлар  інілерінің бірі  едік.  Міне,
заман түзеліп,  сондай аяулы жандардың атын  атап,  түсін түстеп,  өнегелі 
жақтарын жастарға айтатын халге жеттік, әйтеуір. Бүған да пгүкірлік.
1931-1932  жылдардағы  ашаршылыққа  Әлжаппар  өзі  басқаратын 
«Игілік»  колхозының  100-ден  астам  ошағын  ашаршылықтан  аман-есен 
алып  шықты.  Әрине,  Әбекеңнің  жалғыз  өзі  елге  қорған  болды  деуден 
аулақпыз.  Аяулы  азамат  жүз  шаңырақты  аштықтан  қүгқару  жолында 
Керімбек  Маңқытаев,  Бекшора  Бекқожаев,  Алтынбек  Қошқарбаев, 
Шалабай  Дүйсенбаев,  Қожахмет  Наров  секідці  үзеңгілес  серіктерінс
сүйенген.  Мен  оны  сонуы  рет  1937  жылы  қыс  айында  «Шорнақ» 
шеберханасының жанында машина үстінде көрдім.
122

Жүмысқа  жанұшыра  жүгіріп  келе  жатқан  бетім  еді.  Ол  кезде 
«полуторка»  машинасының  езі  таңсық  болатын.  Ошіамаган  жерден 
назарым сол машинаға ауды.  Қарасам, үстінде Әбжаппар ағай отыр.
-  ІІІырағым, 
маған 
жақындамай-ақ  қой.  Мен  халық  жауы  деғен 
жаламен айдалып барамын, -  деді ол сәлемдескен маған.
- Не үшін?
-  Өзім  де  білмеймін.  Ауылға  сэлем  айт. 
Өтекең 
(ағасы  Отабекті 
зйтады) 
жесір  мен  жеіімдеріме  көз  болсын.  Ал, 
енді 
жүмысган  қалма, 
заман белгілі ғой,- деп қош айтысты...».
Міне,  керіп  отырсыздар  қиын-қыстау  заманда  халқым  деп  басын 
хәгерген  ер  азаматгар  осылайша  «халық  жауы»  атаньш,  жазықсыз 
жазаланып  отырылған.  Бүл  аз  болғандай  шолақ ойлы,  белсенді  уэкілдер 
«халық  жауларын»  қолдан  жасап,  Голощекиішің  «Кіші 
Октябрін» 
тезде^гіп жүзеғе асыруға жағдай жасайды.
Кезінде  осыңдай  жауапқа  тартылған  сан  мыңдаған  адамдарға 
ешқандай  жеке  істер  жүрғізілмеген,  олардьщ  ақ,  қарасьга  ажыратуды 
ешкім  ойламаған.  ¥сталса,  жауапқа  тартьшса,  не  НКВД-ның  қармағына 
ілінсе  болды,  «халық жауы»,  «троцкист-үлтшылдар  үйымының  мүшесі» 
немесе  «халық  жаулары  — пэленше  — түгеншелермен  тығыз  байланыста 
болган» деп кінә тағылып, жазаланьш кете берген.
Сөйтіп,  «Ел  басына  күн  туып,  ері  қайда  жүр  екеннің»  кезі  келді. 
1937  жылдың  тажал  аждаһасы 
Нығымет  Нұрмақов,  Сейітқали 
Мендешев, Түрар Рысқүлов сияқты миллиондардың өмірін қиды. Осыған 
карамастан Сталин,  Ежов,  Берия,  Вишинский  сияқгы жазалаушылардың
заманы дәуірлеп түрды.
Осындай «тарихтың ақтаңдақ беттері» туралы материалдар кезінде
түрлі  басылымдарда  жиі  жарияланып,  одан  қорытынды  да  шығарыла 
бастады.  Бүл  ретте  Ресейдің тэуелсіз  басылымдарының  қара  қылды  қақ 
жарған  эділ  мақалаларын  енеге  етіп  айтуымыз  орынды.  Мэселен,  бүгін 
кезінде  халық  жауы  атанып,  репрессияның  қаһарына  үшыраған
Н.И.Вавиловгың  халық,  партия,  үкімет  алдында  ешқандай  күнэсі 
болмағандығы  айқындалып  отыр.  Керісінше,  оған  жала  жауып,  «халық 
академигі»  аганған  Г.ТЛысенконың  сол  халыққа  қарсы  бағьгтталған
қылмысты істері әшкереленуде.
Сондай-ақ,  Михаил  Колъцов  сияқгы  халықгың  талантіы  үлын
жазалағандардың  шын  мәнінде  онын  шығармаларын  оқуға  қаукары 
болмаған көрсоқыр, бүйрық орындаушылар болғаны қандай қиямет.
123

Біздер  Сәкен,  Бейімбет,  Ілиястарымыздың  қандай  жағдайда 
I 
ұсіидып,  қандай  жағдайда  қаза  талқандарын  білмей  жүрміз.  НКВД 
] 
оларды  усталысымен  атылды  десе,  тауқымет  тақсыретін  бірге  тартқан 
I 
ісөзі тірілер Сәкен де,  Бейімбет те бертініреісге қаза тагггы деген деректер 
айтып жүр. 
I
Мысалы,  жарты  ғасырдан  астам  уақыт  бойы  М.Дулатовтың  есімі 
туган  халқыішң  басты  жауларыньің  қатарында  аталып,  оның  есімі  үлт 
мәдениеті мен әдебиеті тарихынан өшіріліп тасталды.  Содан барып туған 
халқы үшін  жүрегі  қоңыраудай  күмбірлеген арысымыздың асыл  бейнесі 
кейінгі үрпақ үшін көмескі тартып кетті. 
]
Ал,  қазір  халқы  ұлы  перзентінің  өмір  тарихымен  де,  өмірі  жэне 
еңбегімен  қайта  табысты.  Әділетгің таңы  атып,  күні  шықгы.  М.Дулатов 
1 
«Еңбекші  қазақ»  газетінің  жауапты  редакторының  эдеби  көмекшісі 
болып  қызмет  етіп  жүрген  кезінде,  1928  жыдцың  17  желтоқсаныңда 
түтқындалады.  Одан  ұзақ  жауап  алганнан  кейін  1929  жылдыц  24 
маусымында  Бутырь  түрмесіне  жөнелтілген.  Ал,  1930  жьшдың  4 
сэуірінде  ішкі  істер  халкоматының  «үштігі»  М.Дулатовты  ату  жазасына 
бұйырады.  1931  жылдың  10  қаңгарында іс қайта қаралып,  ату жазасы  он 
жьш  іүтқында  отырумен  алмастырылады.  Тоғыз  ай  бойы  өлім  жазасы 
үкімімен  отыру  ақын  жігерін  жасыта  алмады.  Көптеген  адамдар  осы 
жүйкеге  тиетін  қиямегті  котере  алмай,  өзін-өзі  өлтіріп  те  жіберетін. 
Бүрын  патша  түрмесінде  талай  рет  болған  М.Дулатов  зайыбына  жазган 
бір  хатында  былай  дейді:  «Біріншіден,  тергеушілерге  сенбедім 
екіншіден, қорыққаным жоқ, үшіншіден, олардан көмек сұрамадым...».
Сөйтіп,  ол  1934  жьшдың  басынан  Сталин  атындағы  Ақтеңіз- 
Балтық  каналының  қүрьшысында  жүмыста  болып,  1935  жылдың 
5 
қазанында  Сосновец  лазеретінде  жүрек  дертінен  қайгыс  болган.  Міне,
халық  жауы  атанған  мыңдаған  қазақ  зиядыларының  оірі,  оелгші  қоғам 
қайратксрі, 
қаламы 
қарымды 
журиалист, 
қазақ 
баспасозінің 
қалыптасуына  көп  еңбек  сіңірген  ардагеріміз  М.Дулатовтың  лагерьде 
болуы мен дүниеден қайтуының қысқаша тарихы осындай.
Сондықтан  біздер  М.Дулатов  сияқты  Нэзір  Төреқұлов,  Тұрар 
Рысқүлов, 
Нығмет 
Н-үрмак.ов, 
Сейітқали 
Меңдешев, 
Сүзіешуіеи 
Есқараевтардың  кебін  киген  жүздеген,  мьшдаған  өз  халідаңьщ  адал 
перзентгерінің  өмірлері  де  Қазақстан  тарихымен,  Қазан  төңкерісінің 
орнау  тарихымен  тығыз  байланыстырыла  зертгелуі  қажет  деп  білеміз. 
Мүнсьіз біздер  үшін  мемлекетіміздің өткен тарихын, соғыс жылдарының
124

киын  қыстау  гарихын,  тоқырау  мен  қайта  қүру тарихын таразылап,  баға
беру киынга соғары хақ.
Міне,  сондықтан  да  тарихымыздың  әр  кезеңіпде  көзден  таса, 
конілден қагыс  қалып келген, күні  кешеге дейін  «ұсақ-түйек қателіктер» 
: [ зн  «елеусіз  кемшіліктерінің»  арқасьшда  60  мыщіан  астам  қазак
1949-1956 
жылдар 
аралығындағы 
«ұлтшылдық  сарынга  қарсы»
өрістетілген науқаншылдықтың залал ын қоссақ ше?
«Үлтшьшдық  сарынга  қарсы  күрес»  демекші  әу,  бастан-ақ, 
я ғ і і и
1937-1938  жылдары  республикалық баспасөз  бетінде  көриекті  қазақтың 
партая,  әдебиет,  ғылым  қайраткерлеріне  «бай  төбет»,  «қарақгаы», 
юкапонның  тыншысы»,  «шпион»,  «пантюкист»  сияқгы  айіуға  ауыз 
бармайгын түрлі жалалардың жабылуы,  осындай  оғаш  пайымдаулардың
ондаған  жьшдар  бойы  өзгеріссіз  қалуы,  содан  кейінгі  жылдардағы 
әдебиет, өнер, ғыльш қайраткерлеріне салқыньга тигізбей қалган жоқ.
Бұл  арада  1937-1938  жэне  одан  кейінгі  жылдардағы  репрессияға 
кім  кінэлі?  «Жаудан  сақ  болайық,  жауды  ьшырасыз  эшкерелейік!»  деп 
нұсқау  берген  Сталин,  Ежов,  Бериялар  кінэлі дейміз.  Бірақ,  сол  нұсқау 
тек  Қазакстанға  ғана  берілген  нұсқау  ма  еді?  Өзге  республика  хапкы 
неліктен  аз  зардап  шекті?  Әлде  бэлен  адамды  халык  жауы  деп  тапсыру 
кяжет деген  жоспар  берілді  ме?  Әрине,  олай  емес.  Көп нэрсе  қазекеңнш
өзіне де  байланысты-ау!  ІІІаш  ал  десе,  бас  алып  жіберетін  мінез  қашан 
тыйылар  екен?  Жауды  жанымыздан,  өз  қанымыздан  іздей  берепніміз
неліктен деген бір жымысқы сурақ тілге орала береді.
Бірін-біоі даггауға жомарт қазақ бірін-бірі ақгауға сараң болатыны
несі? Сұрак көп. Бэрі де бэрімізді ойландыратын сұрақгар...
125

ОНЫНШЫ  ТАРАУ
« Үлтшылдық сарынға қарсы  күрестің» қүрбандары
ХУІН-ХХ  ғасырлардағы  Ресей  империясының  отарлық  және  одаіі 
кейінгі  «қызыл  империяның»  саясаты  сол  кезеңнің  өзінде-ақ 
шсп 
мемлекеттерде  төртінші  билік  болып  есептелетін  баспасөз, 
ягни, 
бұқаралық  ақпарат  құралдарына  да  әсерін  тагізді.  Соның  бір  көрінісі 
төртінші  бесжылдықтьщ  соңында 
1949  жылы  қайта  жаңғырған 
«үлтшылдық сарынга қарсы күрес» болып табылады.
Бүл  —  турасын  аитсақ,  1937-1938  жылгы  нәубеттің  жалғасы 
Үлтшылдыққа  қатысы  бар  деген  адамдарды  жазалаудың түрлі  жолдары 
қолданылды.  Алдымен  1950  жылдардың басында  қазақ тарихы,  әдебисті 
мен мәдениеті сынға алынды. 
'  .
Мэселен,  1951  жылы  28  қыркүйекте  «Казахсганская  правда» 
газегінде  Мүқан  Төлебаевтың  «Қазақстан  музыкасындағы  бүрыс  бағыт 
туралы»  деген  сын  мақаласы  жарияланды.  Бүл  сын  Ахмет  Жүбановтын 
«Қазақ сазгерлерінің  өмірі  мен  шығармашылығы»  атты түңғыш  зерттеу- 
монографиясына  қарсы  бағытгалды.  Мүнда,  бүрынғы  сынау  шегінен 
асқан  автор  А.Жүбановты  буржуазияшыл-үлтшылдығы,  панисламисгг 
жэне пантюркистігі үшін айыптады.
Осыған  орай  Ахмет Жүбанов  1951  жылдың  қазан  айының бесінде 
«Соңиалистік  Қазақстан»  газетіне  «өз  қателіктерін  мойындап»  мақала 
жазуға  мэжбүр  болды.  Бірақ,  бүл  ақталу  оны  жалған  сыншьшарды ң 
түйреулерінен  қүтылтқан  жоқ.  Қайта,  іле-шала  арада  бір  апта  өтпей 
жатып 
Республика 
сазгерлер 
одагы 
қазақ 
музыкасыіідағы 
буржуазияшыл-үлтшыл  бүрмалаушылық туралы арнайы  мэжіліс  өткізш, 
оған Мэскеуден үш адамды шақырған.
Бүл  мәжілісте  тек  А.Жүбановтьщ  мэселесі  гана  қаралып,  оған  эр 
шешен  өз  атынан  жаңа  теңеу  табуга  тырысқан.  Мысалы,  баяндамашь. 
П.В.Аравин 
Ахметгі 
«идеалист, 
түрпайьі 
социолог, 
формалист, 
буржуазияшьш-үлтшьш», Б.Г.Ерзакович «үлтшыл эрі космополит»,  Иванов- 
Сокольский  «музыкадагы  бекмахановшылдықіы  дэріптеуші»,-  деп,  20-30 
жылдардагы «шылдықты» қайта қоздырғанын байқау қиын емес.
Келесі  кезек  қазақ  эдебиетінің  мақтанышы  -   Мүхтар  Әуезовке 
келді.  Бүл  науқан  қазақ  халқының  мэдениетін,  оның  өкілдерін  жоққа 
шығаруға  бағытталды.  Олар  М.Әуезов  ірге  тасын  қалаган  «Абайдың 
поэтикалық  мектебін»,  осы  тақырыпқа  алғаш  диссертация  қорғаған
126

Қзйым 
Мұхамедхановтың 
еңбегш 
жоққа 
шыгарып, 
Шэкәрім,
Тұрағұлдарды  буржуазияшыл-үлтшылдардың қатарына  қосты.  Сөйтіп,
Абайдан  кеңестік  дәуірге  дейінгі  кезең  ақтаңдаққа  айнальш,  өзінің
кериекті  өкілдерінен  айрылып  80-жылдарға дейін  құлазып  қалды.  Ал,
белгілі 
М.Әуезов, 
С.Мұқанов, 
Қ.Жұмалиев, 
Е.Ысмайылов,
А 
Жиреншин  сияқгы  эдебиеттанушылар  мен  сыншылардың  есімдері
аиыіггау үшін пайдаланылды.
1951  жылдың  11  қазанында  идеология  «қайрагкерлерЬ>  тағы  да
«Казахстанская  правданың»  беделіне  сүйеніп,  жаңа  бір  басгамаыың 
үпггығьш  шығарды.  «Қазақ  баіырлық  эпосын  зерттеудегі  қателіктерге 
қарап»  деп  аталатын  мақалада  газет  «біртүтас  ағым»  теориясын  сьшагі, 
ауыз  эдебиетін  «таптық күрес»  түрғысынан  қарастыруды  талап  етгі.  Оган
1944 
жылы ВКГІ (б) Орталық Комитеті Татарсіанда феодалдық пиғылдағы 
«Едіге» жьфын әппсерелеген қаулы  негіз  болды.  Сөйтш,  газет оқырмандар 
арасьшда  казақ  эпостарьша  қарсы  ңдеологиялық  ой-пікір  туғызуға 
тырысты. Ал, фольклор зертгеушілері М.Әуезов, Ә.Маргүлан, Қ.Жүмалиев,
М.Габдуллин буржуазияшьш-үтшылдықгары үшін сыналды
1950 жылы 26 желтоқсанда «Правда» газеті көтерген үлтшылдыққа 
карсы  науқандардың  төресі  195).  жылдың  16-17  қазанында  Қазақстан 
Орталық  Комитетінің  VIII  пленумында  хатшы  Ж.Шаяхметовтың 
баяндамасы  болды.  Баяндамада  сыналғандардың  саны  өсе  түсті.  Ол 
өзінің  1944  жылы  Абылай,  Кенесары,  Наурызбайларды  қазақ батырлары 
санатына қосқанына әкініш білдірді. 
.
Бірақ, канша ақгалғанымен, хатгаының өзі де сыналды. Себебі, білімі 
гаяз  болса 
т
  сол  кездегі  обком  хаггшыларыньщ  бірі  Жанбаев  қоғамның 
агмиын, партияның бағьпъш түсінетін көреген саясаткер эрі ғалымдар мсн
Орталық комитет хатшыларыньщ үлкен сьшшысы болып шықты.
Бүдан  кейія  қазақ  интеллигенңиясының  көриекті  өшлдерінің 
үсгінек  жеке  іс  қозгалды.  Енді  нысанаға  республика  ғылымының 
мактанышы  академик  Қаныш  Сэтбаев  ілікті.  Жоғарыда  айтылған  VIII 
плеаумда  Ж.Шаяхметов,  одан  бүрынғы  Орталық  Комитеіінің 
тамыздағы  «Вестник»  жэне  «Известия»  журналдарына  баиланысты 
қаулысында  Ғылым  академиясының  президенті  Қ.Сэтбаев  тарихшы 
Бекмахановқа 
қамқорлыгы 
үшін, 
буржуазия шыл -үлтшылдарды 
уақытында  эшкерелемегені  үшін  айыпталды.  Ал  «Казахстанская 
правда» газеті болса, мұкы «партия  мүшелерінін халықтың үнше құлақ
аспауы»,- деп түжырымдады.
127

Сондай-ақ,  белгілі  ғалым,  педагог,  психолог,  Қазақ  мемяекетгі* 
университетінің  ректоры  Т.Тәжібаев  та  бұрын  саяси  айыгггдр  тагилын 
академиядан  қуылган  адамдарды  университетке  қызметке  алганы  үшін, 
әсіресе,  Бекмахановты  қолдаганы  үшін  сыналды.  Бұл  сыннан  жедсл 
қорытынды  шыға  қоймаган  соң,  оған  білек  сыбана  «Правда»  газст і 
кірісті.  Мұнда  1951  жылдың қазаи айының 20-да  «Қазақ университетін; 
сынга қысым жасауда» деген мақала жарияланды.  Соның нәтижесінде  10 
желтоқсанда  орталық  Комитетте  болган  мәжілістің үйғарымымен  үлкен 
галым, абзал азамат Т.Тзжібаевты ректорлық қызметтен алып тынды.
Бұл  жылдары  қазақ  зиялыларыныц  көзін  жою  үшін  жасалган 
террордың  алғы  шарты  орталық  және  республикалық  басылымдар 
арқылы 
жасалдьі. 
Яғни, 
30-жылдардьщ 
гэжірибесі 
қолданылды. 
Мэселек,  «Правда»  газетінде  «Біздің  арамыздағы  ашық  ауыздықтаи 
арылайық»  атты  бас  мақала  жарияланды.  Онда  ашық  ауыздықтын 
мысалына 
Бекмахановты 
әшкерелеушілердің 
бірі, 
тарихшы 
Б.Сүлейменовтың эшкереленбеуі сөз болды.
Осы  орайда  Орталық  басылымдардан  жергшікті  газетіердің  де
қалыслай,  тіпті  озып  кетуге  тырысқандықгарьш  айтпай  кетлеугс
болмайды.  Соның  бір  айқын  мысалы  Бекмахановты  қудалаушьиіардыи
бірі  — Шойынбаевтың  «Казахстанская  правда»  газеіінің  сынына  ілігуі
оолды.  Сейпп,  Орталық  комитет  бюросы  бүл  сыннан  соң,  оішң
Жанқожа  көтерілісіне  арналган  кітабын  буржуазияшьіл-ұэтшылдығы 
үшін пайдаланута жаратпай тастады.
Тек,  1954  жылдың  көктемінен  кейін  ғана  Қазақстанның  ғылымы 
мен  мэдениетіне  төнген  қара  түнектің  бүлты  ыдырап,  саяси  науқан 
бәсеңси  бастады.  Оған  себеп  болған  бүкіл  Одақ  көлемінде  басталған  оң 
процестердің  (Берияның  «халық  жауларымен»  күрестегі  зүлымдық 
эрекетгерінің  ашылуы,  жеке  адамға  табынушылықты  әшкерелеген 
Хрущевтік «жылымықтың») әсері деуіміз керек.
128

жүктеу/скачать 9,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: