Аллаберген тарих және баспасөЗ Қазақ мерзімді баспасозінде тарихтың «Ақтаңдақ» мәселелерінің жазылуы бірінші кітап павлодар Кереку 2009

Коммунизм  құруды  қолдаган  кешегі  кеңес  көсемдерікің  бірі 
Брежнев  «Дән  болса,  ән де  боладьо)  демекші» жат елге  шабуыл  бастаган 
басқыншы  да,  елін  жаудан  қорғауга  аттанған  мемлекет  те,  баилық  та, 
бақыт та  жері  болса  ғана  болатынын,  жері  неғұрлым  кең,  байтақ Солса, 
байлық та солғұрлым  мол болатынын жазбай таныды.  Сондықтан да жер 
үшін  айқас -  жан  беріп, жан  алысқан  шайқас, яғни өмір  үшін,  халықтың 
болмысы,  болашағы  үшін  арпалыс  екенін  біздің  көреген  бабаларымыз 
өзгелерден  де  ерек  сезінген.  ¥рпағына  үлаи-байтақ  жер  қалдырғаны 
соның  дәлелі...  Елін,  жерін  қорғау,  оны  жауға  бермеу  әр  азаматтың  оз 
арын,  намысын  қорғауы,  өзінің  аяқ  асты  болмауы  деп  бағаланғаныка 
«Малым -   жанымның  садағасм,  жаным  -  арымның  садағаск» деген  бір 
мәтел-ақ кепілдік етері даусыз.
Міне,  сол  жер  мэселесі  өткен  ғасырдан  бері  үдайы  сөз  болып 
келеді.  Өйтаені,  жердің  бостандығы  -   елдің  бостандығы,  хал ықтың 
еркіндігі, азаттығы.
Сан  үрпақ  сан  ғасмрдан  аман  алып  өткен  қазақ  жеріне  соңғы 
гасырларда  да  көз  тігушілер,  ындыны  қүрып,  сілекейі  шүбьфғындар  аз 
болган жоқ.  Солардың ішіңдігі ең аяры да арсызы,  не уәдеге түрмайтын,  ие 
сөзге  иарық бермейтін,  обаі-сауаіпы  білмейгін  имансызы,  қазакгың тубіне 
жеііп,  түқымын  түздай  қүртуға  сәл-ақ  қалған  обыры  -   Ресей  патаіалығы 
қазақ сахарасына көз тіккелі не заман!
Он  екінші  сайланған  Қазақстан  Республикасы  Жоғарғы  кеңесінін 
1993  жьшғы  18  қаңтарда  өткен  тоғызыншы  сессиясында  қабылданған 
Қазақстан  Республикасы  Конституциясының  «Қоғам,  оның  қүрылыс 
негіздері» деп аталатын екінші бөлімнің сегізінші тарауындағы  «Меншік 
жэне  кэсіпкерлік»  тақырыбының  46  бабында  «Жер,  оның  қойнауы,  су, 
өсімдіктер  мен  жануарлар  дүниесі,  басқа  да  табиги  байлық  тек 
мемлекепік  меншікте  ғана  болады.  Аталған  объектілерді  меншіктеуінің 
қүқықтарын мемлекет атынан жүзеге асырудың шектері мен субъектілері 
заңмен белгіленеді» деп көрсетілген.  [47]
Алайда,  осыған  қарамастан,  бүгінгі  гаңда  уақытша  больш  отырган 
саяси,  эсіресе,  экономикалық  қиьініпьшьіқтарды  пайдаланып  Қазақстанның 
кең  байгақ  территориясьш,  оның  табиғат,  кен  байлықтарын  талан-таражға 
салып, соның есебінен байып, пайда талқысы келетіңдер де аз емес сияқты.
Атап  айтсақ,  солардың  бірі  —  1993  жылдың  мамыр  айының  28 
жүвдызында  қүрылған  «Лад»  славяндар  қозғалысы.  Олардың  «Қазақстан
жеріндегі  славян  халықтарының  эдет-гұрпы  мен  дэстүрлерін  сакгап  қа-гу» 
жолындағы  кызмеіі  құіггарлыісгай  іс.  Ал,  керісінше,  «Казачесіъоныіг>
28

Қазакстин  жерін  беліп  алу  туралы  идеясын  қолдап,  шовинистік  көжарас 
көрсетулері қазақгарга да, басқаларга да үнамайды-ақ.
Екіншіден,  өздері  жергілікті ұлтгың өкілдері  бола тұра  «ұй ішінен 
үй  тігуді»  мақсат  еткен,  түрлі  партиялар  мен  қозгалыстар  құрып  алып, 
халықгың  эртүрлі топтарын  соңдарына  ертуге тырысқан  көсемсымақгар 
да жоқ емес.
Мәселен,  1994  ясылдьщ  күзінде  құрьшған  «Қазақстан  болашагы 
үшін»  қозғалысын  алайықшы.  Олар,  Президентген  «Жекешелендіру, 
жерді  халыққа  сатуды»  және  «Кәсіпкерлердің  әлеуметтік  статусын» 
бекітуді  талап  етеді, 
сол  үшін 
күреседі. 
Ал 
осы 
Қазакстан 
кэсіпкерлерінің  Конгресі  басқаратмн  «Қазақстан  болашағы  үшін» 
қозғалысынан 
ез 
алдына 
отау 
тігіп 
бөлініп 
шыққан 
«Новое
поколениенің»  құрамында  өздерін  «экономиканың  жиендеріміз»  деп 
есептейтін  «Бутя»,  «Акңеітг»,  «Райымбек»,  «Астана-моторс»,  «Астана- 
холдинг»,  «Казкоммердбанк»  сияқты  Алматыдагы  ірі  фирмалар  жэне 
ол ардың басшылары бар.
Бұл  фирмаларды  ерекше  бөлігі  алып  атап  отырған  себебіміз, 
олардь/ң  басшьшары  жас  бизнесмендер  мен  кэсіпкерлердің  Қазақстанда 
шығатын  орыс  тілді  басылым  «Казахстанская  правда»  газетінің  бетінде 
ел  басшысының  атына  «Қазақ  жерін  бөлшектеп  сатуды»  мақсат  кұтқан 
үндеуге  ұқсас  материалдары  кезінде  елім  деп  еңіреген  эрбір  казақ 
азаматының,  еңбектеген  баладан  еңкейген  қартқа  шейін  барлыгының 
ашу-ызасын тудьфғаны белгілі.
Осыған  орай  профессор  Ф.Оразаев  өзінің жекеменшік  «Қазақ  үні» 
іазетінің  бетінде  «Ілияс  Есенберлин  тірі  болса...»  (әрине,  бұл  экесін 
баласынан  арашалау  емес)  деген  материалын  жариялады.  Онда  автор 
жоғарыда  аталған  үндеуге  қол  қоюгаылардың  бірі  Қ.Есеиберлиннің 
адресіне  арнап:  «Қозы  інім  халқынан  ғафу  өтінер,  Ілекеңнің  баласы
ақылға жеңдірсе керек еді ғой», -  деп, «адасқанның айыбы жоқ, айналып
қазығын тапса» дегенді меңзейді.
Бұдан  басқа  «Түркістан»  і^азетінің  1994  жьшгы  28  қантар  күнгі 
нөмірінде 
жарияланған 
Ж.Қуанышэлиннің  «Ертеңгінің  тағдырын 
бүгінгінің ар-намысы  шешеді» мақаласы да осындай жер сату мәселесіне 
қарсы  көптеген  ойлардың  тоғысқан  жерінен  шыққан,  жүрек  жарды 
пікірдің  бірі  дер  едік.  Себебі,  бұл  материалда  қазақ  халқының  тағдыры
бүгінгі жас буынның қолында екендігі айтылған.
Ал,  осыған  орай  «Жас  апаш»  газеті  қазақ  ұлтының  аты  мен 
абыройының  ешқандай  саяси  саудаға  салынбауы  қажеттігі  жайында
29

Ж.Кейкіннің  «Азаматтық,  ұлт  және  жер»  деген  мақаласын  жариялаған. 
Онда  автор:  «Қандай  мемлекеттің  болса  да  негізін  белгілі  бір  халық 
қалайды.  Мемлекет  те  сол  ұлттың  атымен  әлемге  танылады.  Мысалы, 
негізін  франңуздар  құрган  ~  Франция,  жапондықтар  құрған  -Ж апония, 
орыстар  құрған  -   Ресей,  сондай-ақ  біздің  Ата  заңымызда  да  Қазақстан 
Республикасы  «өзін-өзі  билейтін»  қазақ  ұлты  мемлекетгігінің  түрі 
екендіғі  заңдастырылған.  Ресей  азаматтығы  туралы  заңды  дау-дамайга 
салғандары  аздай-ақ,  соңгы  жылдары  бір  мемлекеттен  екіншісіне  көші- 
қон  көбейді.  Қоныс  аударушылар  негізінен  ата-жұртын  іздегеңцер  емес, 
«Үй  арқада,  бала  белде».  «Жақсы,  жайлы  мекен  -   жиделібайсын 
іздеушілер.  Біз  білетін  оншақты  отбасы  бірер  жылда  Ресейге  үш  рет
көшіп, үш рет қайта оралды.  Мыңдаған отбасының ерсілі-қарсылы көшуі 
тоқтар  емес.  Оларды  біреулер  босқьш,  өзгелер  қоныс  аударугаылар 
дейді.  Шындығына  жүгінсек,  көпшілігі  қара  бастың  қамын  күйттеп, 
отандық, азаматгық парызын ұмытқандар, мемлекет алдында міндеті мен 
жауапкершілігін  сезінбеген  бұл  заманның  көшпенділері»,  -   деп  қоныс
аудару  мәселесінде  орын  апып  отырған  кемшіліктер  туралы  өз  ойын 
ортаға салады.
Атап  айтар  болсақ,  егемендік,  жер,  ел  тағдыры  туралы,  тіл  мен
саясат,  нарық  пен  экономика  жайлы  да  баспасөз  бетінде  жазылып,
жарияланып, соңы пікір-таласқа ұласып жатқан материалдар аз емес.
Бірақ,  осы  мәселелердің  осыдан  жиырма,  отыз,  қырық  жыл  бұрын 
да  тіпті  бір  ғасыр  бұрын  да  кеңес  үкіметі  қүрылмай  түрғаң  кезеңде  де 
үнемі күн тәртібінде тұрғаңдығы белгілі.
Әйтпесе, қазақ үшін азаттық жолы азапты да, ауыр болғанын қалай 
ғана ұмытуға болады.  Кезінде Иван Грозныйдан бастап, орыс патшалары 
бірінен  соң  бірі  Шығысқа  қарай  кез  алартып,  сұғын  қадап,  шолгыншы- 
қарақшыларын  жібере  бастаған.  Ап,  I  Петр  қазақтың  ұтш  даласын 
отарлауды  ойластырып  қана  қоймай,  оны  тікелей  іске  асыруды  да  қолға 
ала  бастаған.  Осы  алдыңғылардың  қомағай  мақсатын  баянды  ету 
жолында одан кейінгі қатын патшалар да қалыспаған.  Әйтсе де, олардың 
қазақ  елін  желкеден  алып,  бірақ  қылғып  тастауына  халқымыз  қаһарлы, 
жеріміз тым үлкендік етсе керек.  Сондықтан айла қолданып, амалдауына 
тура  келді.  Яғни,  қазақ  еліндей  алыппен  бірден  өзі  жағаласа  кетпестен, 
жоңғарлардың қолтығына су бүркіп,  атып-шабатының анау деп айтақтап 
қазақты  көрсетіп, қолдарына мылтық ұстатгы.
Сөйтіп,  бейбіт,  бейқам  жатқан  қазаққа  жоңғардың  жойқын 
шапқыншылығы  басталды.  «Ақтабан  шүбырынды,  алқакөл  сұлама»
30

дейтін  сұмдық  замандар  келді.  От  оранган  қазақ даласында  «халқымды 
калай  аман  алып  қаламын»  деп  Төле  би,  Қазыбек,  Әйтеке  билер 
жангаласты.  Қабанбай,  Бөгеибай, Наурызбай, Райымбек, Қосы,  Қойгелді, 
Рысбек,  Саңырақ  сияқты  мыңдаған  батырлар  жан  алысып,  жан  берісті. 
Абылай смнды даналар қазактың басын қосыи, жаулардың көзін жойды
Бірақ...  Ата-бабаларымызды  содан  соң да  азачтықтың  ақжарқын 
за маны  күтіп  тұрмаган  екен.  Отарлықтың  ойраны,  құлдықтың  қыл 
бүрауы  алдарынан  шықты.  Қазақтың  сайын  сахарасын  қара  түнек 
басгы.  Сол  түнек  ішінде  оқта-текте  үлт-азаттық  күресінің  жай  оты 
жарқ-жұрқ етіп жылыстап жаггы.  Патшалық  қанау  бертін  келе  қызыл 
екгемдікке,  оның  артьі  қып-қызыл  қырғынға  ұласты.  Әупіріммен 
қазақ  «қырғыз»  деген  ағайын  халықтың атын  өзіне  беріп,  алғашқыда 
автономіія,  кейіннен  «одақгас  республика»  дейтін  қолжаулық 
бірдеңелерге  ие  болған.  Сөйтіп,  мемлекеттің  заты  жоқ,  атьш  ғана 
алгансыған.  Әйтпесе,  сол  баягы  құлшылық,  сол  баяғы  отарлық, 
тонаушылық жалғасып, елдің берекесін алған.
Халқымыз  тілінен,  дінінен,  жерінеи,  дәстүрінен  айрылып, 
халықты  үрей  басты,  аспанымызды  атом  гозагы  жайлады.  Атар  таң, 
корінер  күн  болмады.  Ең  жаманы  -   .үлтымыздың  әлденеше  үргіақ- 
буынының  күлдаққа  бойы  үйрене  бастады.  Қулығына  құрық 
бойламайтындардың  зымиян  идеологиясының  уы  санага  дарь ган 
сайын  мэңгүрттік  белең  ала  берді.  Басқа  да  қандас,  діндес  үлітар 
секілді қазақ та жар  жағасына,  құрдымға жақындап қальш еді.
Бірақ...  Тағы  да  бірак  дейміз.  Ғасырлар  бойы  зорлық зомбылық 
корген  қазақ  халқының  да  атар  таңы  бар  екен.  1985  жылдыц  қайта 
құруы  мен  1986  жылдың  желтоқсанынан  кейін  1991  жылдың 
егемендігіне  ілінген  тэуелсіз  Қазақстанның  да  аузы  көкке  ілініп, 
бұрынғы  үйелеп  қалған жерінен,  аяғынан тік тұрып,  өз  бетімен  жүріп 
кетуге бет алған сияқты.
Алайда,  жоғарыда  айткаішмыздай  оның  алдында  кесе  көлденең 
тұрған  кедергілер  көи.  Соның  бірі  —  жер  мэселесі.  Қазақстанньщ 
болашағы  да  осы  жер  мәселесікің  қалай  шешілуіне  байланысты 
болмақ.  Егер жеріміз көп деп көрінгенге таратып, сага  беретін болсақ, 
ертең  ©з  жерімізге  өзіміздің  қольшыз  жетгіей,  табалдырықтан  да 
агтай алмай қалмайтынымызға кім  кепілдік бере алады.
Оган  патшалы  Ресейдің  қазақ  жеріңде  жүргізген  отарлау  саясагы 
толық дапел.  Бұған  XIX  гасырдың соңы  мен  XX  ғасырдың басыңда  патша 
үкіметінің отарлау саясатын бүрынғыға қарағанда да орістетіп, бар ш.ұрайлы
31

жерлерді  орыс  қоныс  аударушыларына  бөліп  беру  арқьшы  казак  жерін 
орьістардың  меншігіне  айнапдырғаңдықтары  туралы  паггша  генералдары
Ф.Грис пен Л.Багшішектің хабарламаларында ашық көрсетілген:
«Қыргыз  даласына  шекарапардан  казактарды,  соидаи-ақ  ішкі  және
Сібір  іубернияларының  орыс  шаруаларык  кіргізу,  оларды  казактардың 
тегіне  алу  -   орыстардың  кеп  мөлшерде  қазақ даласына  теревдей  енуіне 
мүмкіндік  берді.  Приказдардың  тұрақгы  орналасқаи  жерлері  қоныс 
аудгрушы  орыстардың  легін  кебейгге  түсті,  Орыс  қоныс  аударушылары 
Жайық  пен  Ертіс  өзендерінен  есептегенде  мың  шақырымга  жуык 
оцтүстік  аймақты  басып  алып,  бұрындары  Ресейдің  шекаралык 
аудаңдары  болып  келген  қазақ  даласы  патшалықгың  ішкі  бөлігіне
айналып шыға келді». [48]
Кезінде  мүядай  деректер  құждт  күшнде  ғана  сақталмай,  түрлі 
басьшым беттерінен де орын алган.  Мәселен, бүл туралы  «Степной  край» 
газетінің  1896  жылғы  42  нөмірінде:  «Еуропалық  Ресейдің  әр  түкпірінен 
коныс  аударган  он  бес  мыңға  жуық  шаруалардың  Челябі  қаласындагы 
теміржол  вокзалыньің  ма^ында  жиналып  қалғандығы  туралы  хабар 
берілген.  Басқа  сезбен  айіканда,  қала  тұрғындарынан  да  көп  бұл  тобыр 
баспанасыз,  тамақсыз  келік  күіумен  күндерін  өткізген.  Олардьщ  бүл 
қалада  жиналып  қалу  себебі,  Батыс  Сібір  темір  жол  басқармасында 
шаруаларды женелтетін паровоздар мен вагочдар саны жетпеген.
Сейтіп,  әсіресе,  Батыс  Сібір  темір  жолы  құрылысын  салуға
байланысты  және  оның Обь  өзеніне дейінгі  аралыққа жеткіэілуіне  орай, 
XIX  ғасырдың  соңында  орыс  үкімегіне  бағынышты  кең-байтақ  өлкенің 
өмір-тынысы бұрынғыға қарағанда әлдеқайда ұлғая түскен.
Мысапы,  Ақмола,  Павлодар уездерінің аймағьінан табылып,  кэдеі^е 
жаратьша  бастаған тас  кемірдің  езінен-ақ мыңдаган  сом  пайда  алынған. 
Сондай-ақ  Батыс  Сібір  темір  жолы  құрылысының  аяқталыл,  іске 
қосылуы  патша  үкіметінің  жүргізіп  отырган  кеші-қон  саясатына  да  сөз 
жоқ,  оң әсерін тигізген,  эу  бастан  қоныс  аударушы  орыс  шаруаларынын 
аялдама,  бекетіне  айналған  Түмен  шаһары  өзінің  бұрынғы  мэнін 
жоғалтқанымен,  оның  орнына  Челябі,  Петропавл,  Омбы  қалалары  келш
қосылды»  [49], -  деп жазылды.
Бұл  туралы  кейінірек  «Қазақ»  газеті  өзінің  1913  жылгы  төртінші 
санындагы  мақаласында:  «Бір  кездегі  іргесі  ыдырамай  жаіқан»  халык 
келімсектер  келісімен,  күшті  жұртгың  «аяқасты  больш,  азып-тозын,
жоғалуға  жақын».  Сондықтан  да  саяси  күреске  шығу,  езгіден  босанар 
жолды  аныктау  ісі  бүгінде  алдыңғы  кезекке  тыққандыгын  айта  келе.
32

лістщ  мэш  жалғыз-ақ  тамақ  асыраи  күн  көруде  қалмас,  өз  бетімен  күн 
көре  алмаса,  өзге  жүрттың  есігінде  жүріп,  малайлықпен  тамақ  асырап, 
қазақ тіршшгін етер ғой... өз алдына дербес үлт болып,  Еділден Ертіске, 
Оралдан  Ауғанға шейін түтас түрған халық едік.  Арамызға эртүрлі  жүрт 
кіріскенде,  солармен  қатар,  атымыз  жоғалмай.  қазақ  үлты  болып  түра 
аламыз  ба?  Осы  бізді  төсекте  дөңбекшітіп,  үйқымызды  белетін  нэрсе» 
[50], -  деп жазды.
Әрине,  бүдан  «Қазақ»  газетіие  дейін  бүл  мэселе  еш  басылымда 
жазылмаған 
деген 
қорытынды 
туьгадамауға 
тиіс. 
Бүл 
орайда 
Ы. 
Алтынсаринньщ  1880-1886  жылдар  аралығында  «Оренбургский 
листок»  газетінде  жариялаған  төмендегідей  материалдарын  көлденең 
гартуга болады.
Мэселен,  ол  «Қазақ  даласындағы  аштық»  деген  мақаласында
патша  өкіметішң  жергшікті  экімдерішң  казақтарды  оірден  күшпен 
отырыкшьшыққа  итермелеп,  артық  жерлерін  гартып  алып  жатқанын 
сынап  жазса,  «Торғай  облысыңцағы  ЬІрғыздан»  деген  екінші  бір 
^ақаласында «Биылғы қыс та Торғай қазақтары үшін өткен қыстан жеңіл 
боп өткен жоқ.  Аштық пен сүзек тағы да  халық арасында  кең жайылды. 
Тіпті,  ауқатіы,  элді  отбасының  өзінде  сүзек  ауруы  көп  болып,  талай 
адамдар  өліп  кетті.  Мүның  немен  аяқталарын  алдымызда  ненің  күтіп 
гүрғанын, кім білсін.  Шынымен-ақ бүтін бір халық осылайша қүрып кете 
ме?» деп толғаңды.
Сондай-ақ  «Оренбургский  листок»  газетінің  1880  жылғы  11 
мамырындағы 
нөмірінде 
жарияланған 
«Торғайдан 
жолданған 
корреспонденциясында»  Ы.Алтынсарин  қазақ  кедейлерінің  аіхггыққа 
үшыраган  ауыр  халін,  оларды  аман  сақтап  қатіу  шараларын  соз  етгі.  Ол 
үшін  ауқатты  адамдардың  аш  адамдарға  көмектесуі,  балық  аулау,  жаңа 
егістің  қамына  кірісу,  жем-шөп,  азық  қорын  мол  жасау  қажеттілігі 
туралы  кеңес  берді.  Мүндай  қамқорлық  танытуы,  халықты  аштықтан 
аман алып қалу туралы ойлары оның басқа мақалаларына да тэн болды.
Кейінірек жер мэселесі төңірегіңде туындаған пікір-талас тек «Айқап» 
журналы мен «Қазақ>> газетінің арасыңца емес, сондай-г.қ  1911-1913 зкылдар 
аральіғындд  Орда,  одан  кейін  Орал  қаласында  шыққан  «Қазақстөн»  іазеп 
мен «Айқап» журналы арасыңца да болған.
Оған  мысал  ретінде  «Қазақстан»  газетінің  белсенді  авторы  Гүмар 
Қарашевтің  «Айқаітгың»  бетінде  жарияланған  Ахмет  Жантөриннің 
«Қазақ  халқы  қала  болуы тиіс  емес,  қала  болудың  соңындл  біздің  үшін
33

бек  көп  қорқыныштар  сезіледі»,  -   деген  мақаласына  орай  «Ахмст 
Жантөринге» аіты  қарсы материалын атап өтуге болады.
Онда:  «Крестаяндардың ата кәсібі — егін.  Біздің ата кәсібіміз -  мал 
өсіру.  Қала  бол  деген  сөзден  мал  өсірме  деген  шықпайды.  Орал 
облысындагы  қала  болуга  жазылган  қазақ  ауылдарының  түс-тұсьтнан 
оброчной  аталып,  мал  багуга  жарақты  жерлер  қалдырып  жатыр.  Мап 
багу  біздің  мандайымызга  жазылып,  былайғы  кәсіппен  тіршілік  ете 
алмаймыз  деген  хәкім  (заң)  дұрыс  хәкім  емес.  Жөні  келсе,  егінмен  де, 
саудамен  де  қазақ  тіршілік  ете  алады.  Осы  күндегі  орыс,  татар  секілді 
огырықшы  елдердің бәрі де  әуелде  көшпелі,  мал  багып  күнелткен халық 
болган» деген салиқалы ойлар бар.
XIX  гасырдың  соңы  мен  XX  гасырдың  басындагы  қазақ  қогамы 
озінің  жағынан  феодалдық-пагриархалдық  даму  кезеңінде  болы.  Ол 
кезде  капиталистік  қатынастарлың  кейбір  элементтері  (сауда-саітық, 
үсақ  кәсіпшілік)  корініс  тапқанымен,  ұзақ  жылдар,  ғасырлар  бойы 
қалыпгасқан  қоғамдық  қатынастар  сол  күйінде  қалған  болатын.  Бүл 
туралы  зерттеуші  Г.Чуланов  өзінің  «Революцияға  дейінгі  Қазақстанньщ 
өнеркәсібі»  деген  еңбсгінде: 
«Өткен  ғасырда 
қазақтардьщ 
мал 
шаруашылығы  табыстың  60  процентін  құраса,  егіс  30  процентін,  ал 
өнеркәсіп бар болғаны  10 процентін құрады» [51], -  деп жазды.
XIX  ғасырдың  екінші  жартысында,  яғни  1863  жылы  Черняевтің 
әскері  Өулиеата,  Шымкент  қалаларын  жаулап  алуымен  Ресейдің  қазақ 
жерін  жаулап  алуы  аяқталды.  Соның  нәтижесінде  патшалы  Ресей  қазақ 
жерінде  саяси-өкімшілік  қысымды  күшейте  түсті.  Сөйтіп,  олар  казақ 
жерінің  саяси-әлеуметтік,  зкономикалық  дамуына  тек  отарлық  саясат 
көзқарасы  түрғысынан  қарап,  қазақ  елінің  халық,  ұлт  ретіндегі  өзіндік 
даму  жолдарын  айқындауына,  салт-дәстүрінің  сақталуьша,  ұлттың 
табиғи жолмен өркендеуіне мүмкіндік бермеді.
Алдымен  патшалы  Ресей  өзінің  отарлау  саясатын  қазақ  жерінде 
қалай жүргізді, соған тоқталалық.
Жоғарыда 
айтқанымыздай, 
қазақ 
жері 
үнемі 
шекаралас 
мемлекеттердің  шабуыл  нысанасына  айнальш  келгендіктен.  ХҮИІ 
ғасырдың  алғашқы  жартысывда  қазақ  хандығының  бір  бөлігі  пагшалы 
Ресейдің  қол  астына  кіріп,  бағынуға  мәжбүр  болған.  Осы  кезеңнен 
бастап,  қазакгардың  оздерінен  қай  жағынан  болсын  басым  соліүстік 
коршілеріне деген бағыныпггылыгы, яғни бодандығы нығая түскен.
Мәселен,  1822  жылы  патша  үкіметі  қабылдаған  «Сібір  қазактары 
туралы»  жарғысывда  қазақтьщ  бұрынгы  қоғам  өміріне  көп  өзгерісгер
34

енгізді.  Бұл  жарғы  қазактарға  тән  ғасырлар  бойы  қалыгггасқаи  басқару 
жүйесін  жоққа  шығарып,  оның  орнына  әлеуметгік  бөлудің  еурогіалық 
тәсілдерін таңды.  Соньщ нәтижесшде патша Орта жүздегі хапдық билікті 
жойып, оның орнына округтар мен приказдар құрды.  Ал,  Кігаі жүз болса, 
осы  жарғының  негізінде  Орынбор  шекаралық  комиссиясына  бағынатын
бодды.
Міне,  осының  барлыгы  да  кезінде  үлітық  сананың  дамуьша  үзақ 
жылдар  бойы  қасақана  қүрылған  тор  больш  келді.  Сокдай-ақ  жергілікті 
байлардың қанау тәсілдері  мен патша әкімшілігінің ауьф алым-салықтары, 
казактардың күш  көрсетуі -  қазақ халқын  қайыршылыққа әкегі тіреді.  Ал, 
иатиіапы Ресей  XIX ғасырдың 60  жылдарында  Қазақстанды толық жаулап 
апғаннан  соң,  оның  жерін  шикізат  қоймасы  мен  арзан  жүмыс  күшіне 
айналдыруды  армандады.  Өйткені  бүл  өлкенің  өнеркәсібін  дамыту  көп 
экономикалық  шығынды  қажет  етті.  Сондықтан,  Ресей  пайдалы  қазбапар 
мен  мал  шаруашылығының  өнімдерін  қанағат  түтты.  Оларға  Қазақстанда 
астық шаруашылығын дамыту пайдасыз болды.
Сөйггіп,  қазақ  дапасыңда  өнеркәсіп  те,  ауылшаруашылық  га  наиіар 
дамыды.  Қазақстан  бар  тіршілігін  Ресей  мен  байланыстьфғандықіан, 
Шығыспен  арадагы  дәстүрлі  саудасынан  айрылып,  күңделікті  өмірлеріне 
қажетті  затгарды  шығару  мүмкіндіктерінен  қол  жазып,  Ресейге  мүлдем 
кіріптар  болып  қалды.  Соның  салдарынан  Қазақстанда  XIX  ғасырдың 
еощіщда мал шаруашылығы шаруашьшықтың басты түрі регінде қала берді.
Міне,  осыдан-ақ  патша  үкіметінің  тарапынан  кезінде  қазақ  елін 
басқару қандай дәрежеде жүргізілгендігін байқауға болады.  Оның үстіне, 
1868  жылғы  далалық  облыстарды  басқару  жағдайының  жобасын
талқылаған  Министрлер  кабинеті  қазақтарға  қатысты  барльщ заддардыц 
бүрмаланып отырі анын атап көрсеткен.
Ал,  осы  кезде  қазақ  жеріне  Ресейден  орыстардың  шекген  тыс  коп 
қоныс  аударуы  демокраггиялық  бағыттагы  зиялыларды  қатгы  ойлантқан. 
Бүл орайда Н.Ддринцевтің «Сібір бүратаналары және олардьщ қүрып бітуі» 
деген  мақаласындағы:  «Жер  мәселесі  барлық  жүгенсіздіктер  мен 
кедейшіліктің  бастауы  болды»,  —  деген  жолдар  патшашлң  оспадар 
саясаггыньщ нәтюісесінде  бір  үлтіың қүрып кету  қаушнің туғанын  меңзеді 
Озінің  эріптесінің  бүл  ойын  қостай  отырып  Л.К.Чермек  «Қырғыздар 
(қазақгарды  айтып  отыр)  қырылып  бара  ма?»  деген  мақала  жазып,  онда: 
«Қырғыздардың  барлық  тағдыры  тек  ясеке  басының  қамын  күйтгеген 
орталықтардағы  бишігеііггерінің  қолында  болды»,  — деп  қазақ  жеріндегі 
отарлау саясаты халықгы қүрту мен қанауға бағытталганьтн ашық көрсетп
35

Патша үкіметінің барлық  шет аймақгардағы  сияқты  Қазақстанда да 
жергілікті  халыктыд  хал-жағдайымен  есептеспей  «маманд.андырылған» 
шаруашылық саясатын жүргізді.  Халықты орыстандыру саясаты бсл алды
Осыньш  бәрі  жергілікті  халыктың  өміріне,  эдетнгұрпына  үлкен 
залалын 
тиғізді. 
Соның 
нәтижесінде 
қазақ 
халқы 
XX 
ғасыр 
табалдырығын  жерінен  айырылып,  шаруашылығы  күйзеліп,  білім- 
ғылымнан  алшақгап,  елдігі  мен  мемлекеттігін  жоғалтып,  арып-ашып, 
қалжырап аттады.
Қазақ  жерін  отарға  айналдыру  саясаіының  ең  тиімді  түрі  болып 
миграция  тәсілі  саналды.  Егер  Қазақстанға  Ресейдің  орталығы  мен 
оңіүстігінен  1896 жылдан  1905  жылға дейін 249 мыңнан астам  шаруалар 
көшіп келсе, тек  1906-1910 жылдары олардың саны 707 мыңға артқан.
Қазақ  даласыка  орыс  шаруаларын  ресми  қоныстаңдырудың 
алғашқы  кезеңі  1879  жыл.  Бірак,  бұл  тек  бастамасы  ғана  еді.  Ең  алғаш 
рет Көкшетау  уезіне  11  елді  мекенге  орыс  шаруалары  орналастырылған 
Оларға  егін  алқабына  жарамды  деген  18090  десятина  жер  бөлініп 
берілген.  11  елді мекенге 240 отбасы иелік жасаған.
Мүндай  өз  Отань нан  қуғын-сүргіете  ұшырап,  жер  иелігіне 
қүмартқан  қоныс  аударушьшар  саіш   жыл  өткен  сайын  көбеймесе 
азаймаған.  Көпшілігі,  әсіресе,  бірден  жер  үлесі  тимегевдер  өздерін 
жатсынбай  қүшақ  жая  қарсы  алған  қазақгың  жеріне  калай  ие  болудың 
жолын ойластырған.
Әрине,  келс-келе  өз  атамекенінен  қуьшып,  қүнарлы  жерлерге  орыс 
шаруаларыкың  орналасуы  қазақтардың  арасыңда  заңды  наразьшык 
тудырған. Олар орысгарға қарсы бэо көтеріп, егіс апқаптарына өрт қойған.
Ал,  орыс  мемлекетінің  арнайы  рұқсатынсыз  өз  беттерімен  кешіп
келіендер  тек  Ақмола  облысының  озінде  ғана  мыңдап  саналған. 
Мысалы.  осы  облысгың  Атбасар,  Петропавл  жэне  Көкшетау  уезікде
кезбелікпен  келгендердің  саны  9  мыңнан  (теіс  ерлер  ғана)  асып  кеткен.
Олардың  бақытына  қарай  осы  кезде  дала  өлкесіне  жададан  сайланган
генерал-губернатор  барон Таубе келіп, орыс шаруаларының қазақ жеріне
в
ешкімнің рұқсатынсыз-ақ қоныстануына жағдай жасаған.
Сөйтіп,  қазақ  даласында  бүрьпі  қоныстанған  орыс  шаруаларының 
поселкілерін  қоспағанда,  жаңадан  тағы  да  оннан  астам  село  бой 
котерген.  Әрине,  мұның  өзі  яғня  барон  Таубенің  казақ  жеріне  орыс 
шаруаларының  үлкен тобын  еш  қиналмай-ақ қоныстандыра  салуы  ерлік 
ретінде  қабылданып, жалғасын тауып отырған.  Ақыр соңында жергілікті
36

әкімшіліктің  олардың  жаңа  легі  үшін  басқа  учаскелер  іздестіру 
жұмыстарымен арнайы айналысуларына тура келген.
Әсіресе,  патша  үкіметінің  1889  жылғы  13  шілдеде  қабылдаған 
«Қоныстандыру  саясаіы  туралы» жаңа  заңынан соң еурогіалық Ресейдің 
гүпкір-түпкірінен  жерсіз  кедей  орыс  шаруалары  Батыс  Сібірге  қарай 
жүмақ өмір іздеп, лек-легімен агыла бастаған.
Көкггем мен жаз айларында Пермь мен Түменнің жолдарында көлік
күтумен күндерін  өткізген  мыңдаған  коңыс  аударушы  шаруалардан  кала 
тіршілігі  қиындап  кететін  болган.  Әсіресе,  1891  жьхлы  бүл  қалаларда 
еуропалық  Ресейде  болған  күрғақшылық  пен  аштықтан  соң  Сібір 
жерлеріне  лап  қойган  ішкі  губерниялардың  шаруалары  жүздеп  емес, 
мыіщап жиналып қалғак болатын.
Сондықтан  оларды  дггтеген  жерлеріне  жоспарлы  түрде  кеме 
немесе басқа көлікпен уақытында жеткізу мүмкін емес-тін.  Әрі  мыңдаган 
адамдарды  тасымалдайтын  көлік  саны  да  жетіспеді.  Бірақ,  осыңдай 
қиыншылықтарға  қарамастан,  шаруалар  емшекгегі  жас  нәрестелерін 
қүндақтап,  қартайған шалдарын  балаларын  сондарына  ертіп,  Сібірге  бет 
түзеп, иен жатқан бай өлкеге орнығуға асықгы.
1894  жылғы  қүрғақшыпық,  эсіресе,  су  тапшылығы  қоныс 
аударушылар  үшін  өте  қиын  гиді.  Бүл  жайында  «Степной  край»  газеті 
озінің  1895 жылғы номірлерінің бірінде:  «Шаруалар бір жүтым суға жету
| р  
V  
ЯІ
үшін қүдық басында сағаттап кезекте түрады.  Алайда, олардың көпшшігі 
уақыттарын  босқа  өткізіп,  бала-шағаларына  сусыз  қайтушы  еді.  Оныц 
үстіне шаруаларға арналған асхана да нашар жүмыс  істеді.  Себебі ыстық
су жетіспеуші еді», — деп жазды.
Бірақ,  осыған  қарамастан  еуропалық  Ресейден  Сібірге  қоныс
аударушылардың  тасқыны  толастамаған,  қайта  көбейе  түскен.  Мысалы, 
1894  жьшдың  20  мамырында  Түмен  бекетіндс  жиналған  шаруалардың 
саны 4124  адам болса,  22  мамырда 6935-ке жеткен.  Араға бес  күн салып, 
олардың  саны  жеті  мыңға  артса,  3  маусымда  17804  адам  болған.  Бүкіл 
даусым  ішінде  Түменнен  Батыс  Сібірге  жол  қатынасы  арқылы  8071 
адам,  кемемен  22051  адам  атгандырылған.  Мүның  өзі  күн  сайын  орта 
есе-ппен  мың  адамнан  жөнелтіліп  отырылды  деген  сөз.  Сондықтан, 
Түмен бекетіне жиналған  17  мың адамды тасымалдау үшін  17  кұн  кажет
болган.  Олар  баржамен  Батыс  Сібір  өзендері  арқылы  ~  Гоңды, 
Барынауыл, 
Омбы, 
Павлодар, 
Семейге 
апі-жалаңаш 
күйлерінде 
жандарын шүберекке түйіп аттанған.
37

Мұндай  көріністер  XIX гасырдың соңы  мен  XX  гасырдың басында 
Сібір  жерінде  үйреншікті  жайга  айналған.  Өйткені,  эр  көктем  сайын 
еуропалық  Ресейдің  халқы  тығыз  орналасқан  губернияларыиан  өз 
жерінде  болашақтан  күдер  үзген  шаруалар  алдарындағы  азын-аулақ  мал 
иеліктерін  болмашы  қаражатқа сатып, алыс Сібірге амалсыз  күн кврістш 
қамымен  аттанатын  болган.  Себебі,  бүрынғы  Отандарында  олар  үшін 
орын болмаған.
Сондықтан да,  сол  мыңдаған  қоныс  аударушы  шаруалар  беймәлім 
Сібірі е ынтық болып,  миссионерлік жолға тұскен,  бір бөлігі  бөтен жерді 
басып алушы, тонаушы, зорлықшы болып шыққан.
Өткен  гасырдың  соңында  көші-кон  қозғалысы  қыр  облыстарына 
қарай  ығысгы.  Мэселен,  Алтай  таулы  окрупне,  Тобыл  жэне  Тоңды 
губернияларына,  сондай-ақ,  салынып  жатқан  Сібір темір жолын жағалай
шығыска  қарай  бет  алды.  Қыр  облыстарьшың  ішінде  отарлык 
қозғалыстың  дэл  ортан  жолында  жатқан  Ақмола  облысы  коныс 
аударушыларды ең коп қабылдаған өлке болды.  Ал, Семей, Жетісу,  Орал 
және  Торғай  сияқты  облыстардың  жерлері  Батыс  Сібір  темір  жолынак
біршама  қашықта  орналасқшідықтан,  бүл  тұста  орыс  шаруаларыісың 
саны  Ақмола облысына қарағанда әлдеқайда аз бол*ан.
Бірақ,  бүл  облыстарда  да  олармен  іргелес  жатқан  Тоңды  жэне 
Тобыл  губернияларының жерлері  сияқты  артық ауыз,  құнарлы  бөліктері 
көп болған.  Алайда*  бұл жерлердің ең шұрайлысын негізінен  1895  жылы 
қоныс аударған шаруалар иемденген.  Ал, қалган жерлер соңғы екі жылда 
қоныс  аударғандардың  қолына  көшкен.  Ол  аз  болғандай  енді  орыс 
миссионерлері  теміржолдан  алыста  жатқан 
қазақ  жерінің 
ішкі 
боліктерінен  казактар  мен  орыс  шаруаларына  арнап  егіс  алқаптарын
дайындау жұмыстарымен айналысқан.
Қазақ  даласында  XIX  гасырдың  соңына  дейін  өз  шаруашылыгын 
дамыту  түрлі  элеуметтік-экономикалық  жэне  саяси  мэселелерге  орай  өз 
шешімін  таппай  келгендігі  белгілі.  Сол  кезеңде  казақ  жері  қоныс 
аударушы  орыс  шаруалары  есебінен  толыкгырылып  отырылса  да 
егіншілікке  жарамды  жерлер  жэне  диқаншылықпен  айналысатын 
адамдар жайлы нақты деректер жоқ болатын.  Бұл басқыншы орыстардың 
қазак даласындағы жұмысын қиындатты.
Сондықтан,  орыс 
миссионерлері  патша  әкімшілігінен 
XIX 
ғасырдың сексенінші  жылдарында Батыс  жэне  Шығыс  Сібір  шаруалары 
мен бұратаналарыі!ьщ  гааруашылық жэне экономикалық хал-ахуалдарын 
зерітеп,  білу  үшін  арнайы  зертгеу  ісін  үйымдастыруды  талап  етті.
38

Өйткені,  тек  осындай  жан-жақты  зертгеуден  соң  ғана  көптеген  қ^пия 
сауалдарға  жауап  алып,  ең  бастысы  кең  сахараның 
егіишілікке 
және 
кошпелі шаруашылыққа жарамды жерлерін айқындауға, сөйтіп, бұратана 
халықты  басқаруды  жеңілдеткен  болар  еді.  Сонда  қазақ халқының  әмір 
сүру  дәрежесі  мен  сан  қырлы  шаруашылығына  байланысты  мына 
мэселелер анықгалуы қажет деп есептеді:
1.  Көшпелі шаруашылықтың қоршаған ортаға қатысы;
2.  Көшпелі шаруашылық жағдайында әрбір отбасының күн көру 
дэрежесі;
3.  Қандай жағдайда ол экономикалық жағынан тиімді болады,
4.  Көшпелі шаруашьшық жүрғізу үшін қандай жер иеліғі қажет;
5.  Қазақ түрғындар ыньщ жерге қожалық 
еі у
 қүқықтары;
6.  Жерді  иеленудің жэне  оны пайдаланудың  негізі  мен  олардың 
көгапеңділердің шаруашылыктарына эсері;
7.  Қазақ  даласын 
отарлау 
барысында  олардың  кошгіелі 
шаруашьілықтарын  ығысгырып,  жойып  жібермеу  үшін  не 
істеу керек?
Қазақ  даласында  егіншіліктің  нашар  дамуына  халықтың  көшпелі 
емірінің 
зияны  тиді  дейтін  түжырым  қате.  Керісінше,  қазақ  халқы 
топырағы  қүнарлы  жерлерде,  эсіресе,  оңтүстікте  жалпы,  астық 
шаруашылыгымен,  егіншілікпеи  мейлінше  кеп  айналысқан.  Бірақ, 
қазакіың  түрмыс  жағдайы,  басқд  да  ерекшеліктері  кешпелі  халықтың 
өмірлік  қажетін  қамтамасыз  ететін  мал  шаруашылығьгн  олардың  негізгі
кәсібіне айналдырғаны белгілі.
Мал  басының  аман  болуы  қазақтың  түрмыс-тіршілігіне  тікелей
эсер  ететін.  Қазақ  амандасқанда  ең  әуелі:  «мал-жаның  аман  ба?»  ден 
алдымен  малын  сүрайтыны,  сірэ,  сондықтан  гаығар...  Ал,  малынан 
айырылған  қазақтар  қолы  қысқарып,  кедейлердің  қатарын  толықтырып 
отырды.  Олар  көбінесе,  келімсек  орыстарға  немесе  Сібір  казактарына
жалданып, ең қиын, ең ауыр жұмыстарды атқарған.
Квщпелі  қазакгардың  арасынан  астық  шаруашылығыи  дамытуда 
еткен  ғасырда  ерекше  табысқа  жеткен  Жепсу,  Орал  жэне  Торғай 
облысының егіншілері  болды.  Мэселен, Жетісу облысының халқы  астық 
шаруашылығымен  орыстар  жаулап  алғанға  дейін  де  шүғылданған  Ал, 
кейіннен  қонысын  жиі  ауыстыруына,  рулар  арасындағы  қақтығыстарға 
байланысты  қазақтардың  бар  қүнарлы  жерлері  мен  мал  жайьшымдары 
орыстарға  берілген.  Осыдан  соң,  бүрынғы  жартылай  көшпеиді  халық 
амалсыз  астық шаруашылыгымен айналысу  үшін егістікке жарамды  жер
39

іздей  бастаған.  Сөйтіп,  олар  енді  облыстың  басты  езендері  Іле,  Шу, 
Қаратал, Лепсі сияқты суы мол алқаптардың бойьгаа ауысқан.
Қазақтардың егіншілікпен айналысуы  қауымдық құрылыс. сипатын 
еске  салады.  Жерді  бірнеше  отбасының  қожалары  бірігіп  өңдеген.  Олар 
көбіне  рулас  адамдар  болған.  Егіс  алқаптары  онша  көлемді  болмаған.
Бірақ,  оның  есесіне  кейбір  ауқатты  қазақтардың  40-50,  тіпті  100-200
десяткна егіс алқабына тұқым себетін кездері де кездескен.
Өдеггте  қазақгардың  егіс  алқаптары  мал  қыстаулары 
мсн 
жайлауларынан  алыста  жатқан.  Жерді  өңдеп,  тұқым  сепкен  соң  жер 
иелері  өздерінің  туыстарымен  бірге  мал  соңынан  кеткен.  Ал,  қос 
басында,  егінді  баптап,  суаратын  бірнеше  адамдар  ғана  қалдырылған. 
Олар  жайлаудан  орақ  кезінде  ғана  қаіһып  оралған.  Астық  өнімін  озара 
тең  бөліске  салған.  Болашақ  жылдың  тұқымын  қыстау  маңьшдагы 
қоймаларда сақтап, артылғанын сатуға шығарған.
Уақыт  пен  қажеттілік  біздің  ата-бабаларымыздың  табын-табын 
малдарьга  ашық  аспан  істыңдағы  кең  далада  бағуға  дағдыландырған. 
Кезінде қазақтардың мші  шаруашылығы туралы орыс саяхатшылары мен 
миссионерлері,  жазушылары  бір-бірімен  жарыса,  ауыздарының  суы 
құрып, таңданыса жазған болатын.
Мәселен,  Броневский  деген  миссионер:  «Қырғыздардың  бар 
байлығын  сан  мыңдаған  жылқы  үйірлері,  түйе,  ірі  қара  мал  табындары 
мен  қой-ешкі  отарлары  қүрайды.  Олардың  жылқылары  ірі  эрі  жүйрік 
келеді.  Түйелерінің  барлығы  да  қос  өркешті,  12-20  пүт  жүк  көтеретін, 
шөлге  шыдамды  жануарлар.  Орыс  саудагерлері  олардың  ақбас 
сиырларын  көптеп  сатып  алып,  Екатеринбургке,  тіпті  Мәскеуге  дейін 
әкеледі.  Қойлары  ірі,  салмақгары  80-100  килограммға  дейін  жетеді».  -• 
деп  жазса,  орыстың белгілі  саяхатшысы,  ғалымы  Г.Н.Потанин  өзінің «В 
юрте  последнего  киргизского  царевича»  деген  еңбегінде  қазақтардыц 
қоныс  аудару  себептерін:  «Жаз  бойы  болыс-болыс  болып,  көшіп-қонып 
жүрген  ел  қыс  түсе  ауыл-ауылға  белінеді.  Ботеннің  жеріне  көз 
алартпайды.  Әр  рудың  өз  қыстақгарына  көшу  себептерін  айтсақ, 
біріншіден,  олар  жылдың әр  мезгілін  белгілі  бір  жерде  өтклзіп  үйренген. 
Екіншіден,  жаз  бойы  мал  түяғы  баспаған  таулы  аймақтың  шөбі  шүйгін 
болады.  Үшіншіден,  ата-бабалары  жерленген  зиратты  олар  ерекше 
қастерлейді.  Алайда,  осының  бәріне  де  қарамастан,  адам  өлімі,  мал 
шығыны  көп  болған  қыстаудан  қырғыздар  бүл  жердің  қайырымы  жоқ
деп, көішп кетеді», -  деп суреттеиді.
40

Осы  ксзде  қазақ жерін  өрмекші торындай ерсілі-қарсылы  шырмап 
алған  отарлау  көзі  —  миссионерлер  де  бос  жагпаған.  Мәселен,  XIX 
ғасырдың соңы  мен XX ғасырдың басында Шербина экспедициясы деген 
атымен танымал  болған отарлаушылар  ең алдымен қазақ даласының бес 
облысының тұрғыңдары мен мал санының есебін шығарған:
Облыстар
Тұрғындар
саны
Ірі қара
¥ с а қ  мал
Б арлы қ 
мал саны
Торғаи
364647
1143989
1743623
2878612
Орал
559552
916485
2127180
3043665
Жетісу
666319
1274240
3696273
4970543
Семей
576578 
!1 793455
2006431
2799886
Ақмола
500174
976733
1414287
2390060
{  Барлығы
2667290
5103942
8851614
13995556
Осы  бір  дерек-кәрсеткіштен-ақ,  бір  ғана  мал  шаруашылығы 
кәсібінің  өзі  мемлекеттік  маңызы  бар  іске  айнапып,  отаршылдардың
гәбетін бостан-босқа ашпағаны байқалады.
Сөйтіп,  XIX  ғасыр  соңы  мен  XX  ғасырдың  басында  Ақмола, 
Семей, Жетісу, Орал және Торғай сияқты кең-байтақ бес облыстың алыя
жатқан жері  кімді болсын қызықтырмай  қоймаган.  Деректерге қарағанда
бұл  бес  облыстың  жалпы  жер  келемі  1.914.013.  шаршы  шақырым, 
халқының саны  2.667.290.  адам  болған.  Енді ұшан-теңіз  қазақ даласына 
қоныстану  сипаты  қандай  болған  деген  сауалға  келсек,  онда  мысалы, 
Горғай облысынъщ әрбір тұрғынына бір  шаршы шақырымнан, ал Жетісу 
мен  Орал  секілді  халық неғұрлым  шоғырланған  облыстардың  озінде  әр 
шаршы шақырым жерге орта есеппен екі адамнан келген.
Осы  ұлшінгайьф  бес  облыстың  тұрғындары  негізінен  жергіліктт 
халықтар — қазақтар  болған.  Сол  кездегі  ішкі істер  министрлігінің  нақты 
деректеріне  қарағанда  қыр  облыстарының  қазақ  түрғындары  шамамен
2.153.011.  адам  болған.  Ал,  қалған  514.276-сы  орыстардың  -   Сібір, 
Жетісу,  әсіресе,  Орал  казак әскерлерінің және  қоныс  аударған  шаруалар
мен қала адамдарының есебінен толыққан.
Қазақ даласына жаңа қоныстанушылар тек теріскейден ғана келген 
жоқ.  Қытай  еліиің  қыспағынан  қорыққан  ұйғыр,  дұнған  секілді 
халықтардың  бұрын  Құлжа  мен  Іле  өлкесін  мекендеген  бір  болігі
мекенінен ығыса көшіп, қазақ жеріне келді.
41

Қоныс аударғандардың саны ерлері мен әйелдерді қоса есепгегенде
56981  адам  болған.  Олардың  46786-сы  үйғырлар,  10  мыңы  дунғандар 
екен.  Бұл екі ұлттың өкілдері Жаркент,  Верный, Пржевальскі мен Бінпсек 
уездерінде  жаңадан  45  елді  мекен  құрып,  273768  десятина  жерді 
иемденген.
Қорыта  айтар  болсақ,  патша  үкіметінің  қазақ  жеріндегі  отарлау 
саясаты  -  Қазақстанның орасан зор  табиғат байлығын тек  шикізат  қоры 
ретінде пайдалану арқылы прогресті дамуына жол бермей, қапаста ұстап, 
этнос ретінде жойып жіберуді көздеген зұлым саясат болды.
Бү.ган дейін де  айтқанымыздай,  отарлау  саясатының ең  бір  қауіпті 
де  қасірстгі  тұсы  жер  мәселесі  еді.  Өйткені,  жаңа  ғасырдың  басында 
Ресейден  қазақ  жеріне  орыс  шаруаларын  қоныстандыру  бұрынғыдан  да 
күшейе  түскен  болатын.  Бүған  осы  кезеңде  еуропалық  Россияны  4-4.5 
миллион  шаруалардың  тастап  кетіп,  Сібір,  Қазақстан,  Орта  Азия 
жерлеріне келіп қоныстануы дәлел.
Оның  үстіне  бұл  қоныс  аударушьшар  қор-лна  бөлінген  жерлер 
негүрлым  шұрайлы,  егістікке  пайдалы  болып  келсе,  жергшікті  халық 
керісінше  қуаң  далаға,  сортаңды  жерге,  таулы  аймаққа  ыгыстырылды. 
Осыдан,  негізінен  мал  шаруашылыгымен  айналысатын  халықтъің 
жагдайы күрт төмендеп, тіш і жер бетінен жойылып кету қаупін іуғызды.
Міне,  біз  сөз  еткелі  отырған  екі  басылым  ел  басына  төнген  осы 
қатердің  қаншалықты  ауыртпалық  әкелетінін,  әуелі  елді  күйзеліске 
ұшыратып,  түптің-түбінде  оның  болмысына  қауіп  төндіретінін  күңірене 
жазды.  Сөйтсе  де,  нақгы  мәселеге  көшпей  тұрып,  ұлттық,  қоғамдык- 
саяси  ждие  биресми  басылымдар  -   «Айқап»  журналы  мен  «Қазақ» 
газетіне қысқаша сипатгама беріп кетуді жөн көріп отырмыз.  Себебі, бұл 
екі  басьшым  да  кезінде,  XX  ғасырдың  басында,  қазақ  халқының 
өміріндегі 
азаттық 
жолындағы 
күрестің, 
яғни, 
саяси-әлеуметтік 
қозғалыстың  үрдісі  дамып,  құлаш  жая  бастаған  тұсында  күрескерлік 
бағыт ұстанған саяси топтың күшімен шығарылған болатын.
«Айқап»  журналының  алғашқы  саны  Троицк  қаласында  1911
жылдың  қантар  айынан  бастап  шыға  бастаған.  Оның  шығарушысы, 
редакторы -  демократ ақын, жазушы М.Сералин еді.  Ол журналды алғаш 
жұртган  қарызға  ақша  алып,  пай  жинап  жүріп  шығарады.  Ақыры  оньің 
бейнеті  ақгалып,  біраз  уақыттан  соң  оған  ждрдемдесушілер  табылады, 
көп  ұзамай-ақ  журнал  өз  қаржысымен  шыға  бастады.  Солай  бола  тұра 
қаржының  тапшылығынан  ол  алғашқы  жылы  айына  бір  рет,  шағын
көлеммеп жарық көрді.
42

Жәрдемдесушілер  көбейіи жэне  өзі де  қор жинай баспвған  соң,  ягни 
1912  жылдан  бастап  журнал  айына  екі  ретген  12*24  бет  көлемде 
жарияланды. Тиражы  1000 дана, бес жылдың ішінде 89 саны жарық көргек.
«Айқаптың»  алғашқы  санындага  «Қызмет иесі  мырзаларга»  деген 
мақалада:  «Журнші  шыгарудагы  мақсат — атақ  шығару,  білім  саіу  емес, 
чалыққа  қызмет  ету  болды...  Журналымызга  «Айқап»  деп  есім  бердік... 
Біздің  қазақтың  «Ай,  қап»  демейтұғын  қай  ісі  бар!  «Қап»  дегізген 
қапияда өткен  істеріміз  көп болган соң, журналымыз  өкінішімізге лайық 
«Айқап» болды», -  деп жазылды.
«Айқап»  эр  материалдың  мазмұкы  мен  тақырыбына  жете  кеңіл 
бөліп  отырды.  Бірінші  бетіне  елдің  ішкі  өмірінде  болган  жаңалықтар, 
ресми  хабарлар,  екінші,  үшінші  беттерінде  «Ашық хат»  деген  айдармен 
оқырмандар хаттарын жариялаган.  Проблемалық хмақалалар (жер туралы,
съезд,  сайлау,  т.б.  тақырыптар)  4-6  беттерінде  орналасқан.  «Фельетон»,
«Хабарлар»  айдарымен  берііюгең  материалдар  журналдың  орта  түсынан
орын  алган.  Ал,  шетел  жаңалықтарын,  көңіл  айтулар  мен  басқармадаи 
ескертулерді,  жаңа  кітап  туралы  рецензияларды  журналдың  соңғы 
бетгерінен оқуға болатын.
«Айқаптың»  — «Өлең-жыр»,  «Фельетон»,  «Хабаршыларымыздан», 
«Ашық  хагп>,  «Басқармадан  жауап»  деп  аталган  түрақты  айдарларының 
оолуы  оның  жүмысындағы  үқыптылықіы,  жұйелілікті  танытады. 
Журналдың  безендіру  мэселесіне  де  жете  көңіл  бөлінгенін  жоғарыдағы 
айдарлар бойынша жариялаган материалдардан айқын аңғаруга болады.
«Айқап»  өз  кезі  үшін  үздік  журнал  болды.  Оның  әр  санын  жүрт 
асыға  күтгі.  Оған  Қазақстанның  барлық  облысынан  және  Астрахань 
губерниясына  қосылған  Бөкей  ордасы  мен  Кавказ  округына  қарайгыи 
Маңғыстау,  Атырау, Оралдан үзбей хат келіптүрды.  Әсіресе,  Ақгөбеден. 
Қостанайдан,  Қызылжардан,  Торгайдан,  Кәкшетаудан,  Қарқаралыдан, 
Семейден,  Аягөзден,  Қапалдан,  Шиеліден,  Қызылордадан,  Жамбылдан,
Шымкенттен, Зайсаннан мақалалар жиі жарияланды.
Журнал  бетінде  кейде  «Одан-бүдан»,  «Уақиғалар»,  «Мүсылмандар 
түсінуге тиісп  мэселелер» деген аидарлар боиынша да материалдар жарық 
керді.  Кейін  оларды  алмастырған  «Хабаршыларымыздан»,  «Хабарлар» 
аңдары журналдың соңғы кезіне дейін  іүрақты шъгғып  іүрды.
«Айқаптың»  түрақгы  хатшысы  болып  1911-1912  жылдары  Өкірам 
Ғалымов, 
1913-1914 
жылдары 
Сүлтанмахмүт  Тораиғыров 
істеді. 
Қызметкер,  тілші,  автор  болып  Жақанша  Сейдалин,  Спандияр  Көбеев. 
Сәкен  Сейфуллин,  Бейімбет  Майлин,  Сэбит  Дөнентаев,  Бақьггжан
43

Қаратаев, 
Молдағали 
Жолдыбаев, 
Бекмырза 
Бекжанов, 
Иұралды 
Айтмұханбетов, Есенғали Қасаболатовтар қатысты.
«Айқап»  мемлекеггік  Думаларға,  Дума  сайлауларына  баиланыстм
мақалалар  жариялады.  Қазақтарға  да  сайлау  құқы  берілуін,  Думаға
қазақтан  да  депутаттар  сайлауын,  онда  халқымыздың  көкейкесті 
мәселелерінің қаралып,  шешімін табуын талап  етті.  Ол  үшін  бүкіл  қазақ 
съезін шақьфу керег ін ұсьшды
Осыған  орай  «Айқап»  редакторы  М.Сералин  журналдың  1912 
жылғы санында «Юбилей туралы» деген мақала жариялап, онда Романов 
тұқымдарының  патшалық  қүрғандарына  300  жыл  толу  мерекесіне 
қатысатын қазақ өкілдеріне мынадай тапсырма жүктейді:
1.  Қазақтан Думаға депутат сайланатын болсын;
2.  Қазақ жеріне енді шетген көшпенділер келтіру тоқгатылсын;
3.  Казак,  орыс  орналасқаннан  қалған  жер  қазақ  пайдасына 
берілсін;
4.  Мал  шаруашылығын  жаңаша  өркендетуге  орыспен  қатар 
қазаққа да учаске бөлінсін;
5.  Қазақстандағы  қазынадан  сатылатын жерлерді  орыспен қаіар 
қазаққа да сатын алуына рүқсат етілсщ;
6.  Дін  туралы,  мектеп,  медресе  ашу  туралы,  халық  сотын 
өзгеріу туралы сүралсьга.
Сондай-ақ  «Айқап»  және  оның  редакіюры  сол  кездегі  саяси- 
әлеумгеттік мәселенің ең бастысы -  жер мәселесі екенін жақсы түсінген
Мәселен,  1867  жьшы  11  шілдеде  «Жетісу  және  Сырдария
облыстарын  басқару  жөніндегі  уақытша  ереже»  шықты.  1868  жылы  21
қазанда «Орынбор  және  Батыс Сібір  генерал-губернаторларының қырлық 
облыстарын  басқару  туралы  ереже»  бекітілді.  Барлық  жер  мемлекет 
мекшігі, тек хан эулетіне  патша «сыйлаған» жер  гана жеке меншік болып 
табылады.  1895  жылға  дейін  «Щербина  экспедициясы»  патшаға  қазақ 
даласының  ең  шұрайлы  жерлерін  мэлімдеп  отьфды.  1870-1890  жылдары 
үиғырлар мен дүңғандар кешіп келді.
«Қазақ» 
й 
қогамдық-саяси  және  әдеби  газет.  1913  жылдың  2 
ақпанмнан бастап Орынборда агггасына бір рет,  1915 жылы аптасына екі рет
шығып  түрған.  Таралымы  3000,  кейбір  мағлүматтарда  8000-ға  жегкен 
Бірінші  редакторы  -   әйгілі  ғалым,  жазушы,  қоғам  қайраткері  Ахмет 
Байтүрсынов,  екінші  редакторьі  -   қоғам  қайраткері,  жазушы  Міржақып 
Дулатов, 
бастьфушысы 
-  
«Азамат» 
серктігі. 
Хусаинов-Кэрімов
44

баспаханасында басылып тұрған.  «Қазақ» газегінің 1918 жылғы сандарьціың 
редакторы — Жанүзақ Жәнібеков, Барлығы 265 нөмірі жарық көрді.
Газстте XX ғасырдың басындағы қазақ жүртының саяси-әлеуметтік 
емірінің  түйіңді  мәселелеріне,  шаруагаылық  жайына,  жер  мәселесіне,
басқа  елдермен  қарым-қатынасына,  оқу-ағарту,  бала тәрбиесіне,  әдебиет 
пен  мәдениет,  әдет-ғүрып,  салт-санаға,  тарих  пен  шежіреге  арналған 
А. Байтүрсынов, 
М.Дулатов, 
Ә.Бөкейханов, 
Ш.Қүдайбердиев, 
М.Жүмабаев  пен  С.Дөнентаев,  Б.Майлин,  С.Торайғыров,  Ғ Қарашев, 
А.Маметов,  Б.Серікбаев,  Р.Малабаев,  Қ.Қоңыратбаевтардың  сан  қилы 
материалдары жаринланып түрған.
Кезінде  басылым  әскери  цензураның  қатаң  бақылауында  болған. 
Оны  «Қазақтың»  эр  нөміріндегі  «Дозволено  военной  цензурой»  деген 
бұрыштамадан кореміз.  Мысалы, газетге  1914 жылғы тамыздың үші күні 
бас  мақаласы  жарияланбай  қалған.  Осыған  байланысты:  «Бас  мақала 
цензураның рүқсат етпеуінен басылмай қалды»,- деп жазған.
Сондай-ақ, «Қазақгың» бепгінде жарияланған эрбір мақаланы, хабарды 
барынша  мүқият  тексеріп  отыруды,  баспасөз  заңын  бүзса,  редакторларын 
жауапқа  тартуға,  сотгауға  бүйьфған  баспасөз  ісінің  бас  басқармасы  граф 
Гатшцевтің  Орал,  Орынбор  губернаторларына  жазған  қүгтия  хатгары 
архивте  сақталған.  Онда  «Қазақ»  газетін тексеру-бақылау жүмысьщ  Торғай 
облыстық  басқармасының  тілмашы,  татар  тшіндегі  мерзімді  баспасөздерді 
бақыла>тпы 
Түнғашішнге 
тапсьфу 
қажетгігі 
жайыңда 
Орьшбор 
губернаторы, генерал-лейтенант Сухамил ішовтың бүйрығьі да бар.
Қазіргі 
зерттеушілеріміздің 
Түнғаншиннің 
есіміне 
күдікпен 
қарайтыңдықтары  да  сондықган  болар.  Патша  үкіметінің  осындай 
жазалаушылық шараларынан  «Қазақ»  көп қиянат көрген.  Мәселен,  газетгің 
1917  Жылғы  78  нөмірінде  жарияланған  «Алашқа»  және  79  номіріндегі 
«Ресейдегі  үйымшылдык»  деген  мақалаларыңда  қоғамда  болып  жаіқан 
шыңдықгыд  бетін  ашып  көрсеткені  үшін,  патша  саясатьша  қарсы  шықіы 
деп А. Башүрсьшовты еқі жылға сопгтау үкімі шығарылған.  Соңдай-ақ, «Бүл 
қалай?»  мақаласы  үшін  редакторға  50  сом  айып  сальш  немссе  екі  апта 
абақгыда  отьфуға  кесілген.  Ал  «Заң  жобасының  баяндамасы»  деген 
мақаласы  үшін  Орьшбор  генерал-губернаторы  А.Байтүсьшовқа  1500  сом
айып немесе үш ай түрме кескен.
Осындай  зор  қиындықтарға  қарамастан  газет  1918  жылдың 
қъфкүйек  айына  дейін  үзбей  шығып  түрған.  Қазақгың  үлттық 
баспасөзінің  қалыптасу  дэуірінде  мүндай  үзақ  уақыт  жарық  қөрген 
басылым  жоқ.  Оның  265  нөмірінің  эрқайсысы  қазақ  тарихындагы  ояну
45

и
дәуірінің  күнтізбесі  іспеттес.  Замана  шежіресіндей  болған  басылым 
Омбы  атқару  комитетінін  1918  жылға  4  наурыздағы  Орынбор  кеңесіне 
берілғен  «просим  немедденно  закрыть  газету»  деген  нүсқауы  бойынша 
көп  үзамай  жабылды.  Сөйтіп,  патша  үкіметінің  отарлау  саясатына 
бағынбай  толассыз  ш ы ш п  тұрған  басылым  кеңес  өкіметі  тұсында
біржола тоқтатылды.
Ал, евді «Айкап» пен «Қазақ» арасындағы жер мэселесі туралы пікір- 
таластарға  келетін  болсақ,  онда  кезінде  бүл  екі  басылым  да  өздері  негізгі 
деп  есептеген  мәселелер төңірегінде  үнемі  бірауызды  болмай,  айтысып  та
*.  Бұл  туралы  С.Мұқанов  «XX  ғасьфдағы  қазақ  эдебиеті»  деген 
кітабында:  «Айқап»  шала  пісірген  нэрселерді  дүрыс  пісірді,  көмескі 
пікірлерді  айқындады,  сонымен  қатар  «Қазақпен»  қазақтың тілі  туды,  таза
қазақ тілінде шыққан баспасөз «Қазақ» газеп ғана оол  .  | 
көші «Айқаптан» «Қазаққа» ауысты» [52], -  деп жазған.
«Қазак»  газетінің  1914  жылғы  56  нөмірінде  М.Дулатовтың  «Айқаіі» 
мақаласы жарияланьт, онда «Қазақ» та, «Айқап» та өз бетімен келе жаткан 
кезде сэтсіз күні басталған бас қосу мэселесі шыға келді», — деп айтыліан.
Мүндай пікірді «Айқашың» редакторы  М.Сералин  1912 жылғы 4-5 
сандарында  алғашқылардың  бірі  болып  көтерген  еді.  Онан  соң  бүл 
мәселені  журналдың  10  саньшда  Жұбекен  Тілеубердин  жэне  Жақанша
Сейдалиндер одан эрі жалғастырды.
Бірақ,  «Қазақ»  бұл  мэселеге  өте  сзқтықпен  қарады.  Бұған 
А.Байтұрсыновтың  «Қазақтың»  1913  жылғы  18  нөмірінде  жарияланған 
«Бас  қосу турасында»,- деп аталатын мақаласы  дэлел.  Онда  «Бас қосуга 
бұл  күндо  қолайсыз  шақ,  оны  басқа  кезге  қарата  түру  керек.  Қазақтың 
керегін  өзге жолмен сөйлей тұралық,  бұрынғыдай емес,  қазақга қазірше 
бір  журнал,  бір  газет  бар,  сыйғанынша  солар  арқылы  кеңесейік, 
сыймағанын  хатпен  сөйлеуге  болады.  Съезде  сәйлесіп,  кеңескенмен, 
түбі  барып  істеушілерге  тіреледі.  Ісімізді  іздеушілер,  жоғымызды 
іздеушілер  көбейсе,  ойлаған  пікір,  көздеген  мақсат  жан  бітіп
тірілмекші», -  деп жазылған.
Съезд  туралы  айтыс  «Қазақ»  газетінің  бетінен  де  орын  алды. 
Себебі,  оның  24-36  нөмірлерінде  Жақанша  Сейдалиннің  осы  съезд
туралы  мэселе  көтерген  хаты  басылған  болатын.  Оған  А.Байтұрсынов 
«Бір  қазақгың  баласы»  деген  бүркеншік  атпен  «Бас  қосу  турасынан» 
атты  қарсы  мақала  жазып жауап  қайтарады.  Ол  бүл  жолы  Жақаншаның
мақаласындағы  сегіз  түрлі  қателікті  көрсетіп,  соның  бірі:  «Қазақ» 
газетасы  мен  «Айқап»  журналын Жақанша мырза «Шалажансар» деп екі
46

мезгіл  айтыпты.  Жақанша  өзі  сол  газета  мен  журналга  жазып  түрады 
жэне  ол  екеуін  құрап  сөз  айтады.  Жақанша  мырзага  ол  екеуі  жақпаса, 
неге  жазады.  Жақсы  газет,  жақсы  журнал  неге  ашпайды?»,  -   деп  ең 
алдымен өзі шыгарып отырган басылымды, одан соң қазаққа бола бейнет 
таріъіп  жүрген  Әлихан  Бөкейханов,  Бақытжан  Қаратаев,  Жақып 
Ақбаевтардың оң ісін қорғап, арага түседі.
Сөйтіп, қазақ зиялылары баспасөз бетінде де, одан тыс жерлерде де 
съезд шақыру мэселесінде ауызбірлік таныта алмады.
1905-1907  жылдардагы  бас  көтерулерден  кейін  қазақтар  патшалы 
Ресей  тарапынан  бүрынгыдан  да  қатіы  қысым  көре  бастады.  Олар  енді 
табигат байлығы мен малынан гана емес жерінен де айырыла бастады.  Бүл 
туралы  «Қазақ  ССР  тарихында»:  «Егер  1893  жылдан  1905  жылга  дейін, 
ягни  12  жылдың ішінде қазақ халқынан  4млн.  десятинадан  артыгырак жер 
гартып алынса,  7  жылдың ішінде  1906  жыл  мен  1912  жыл  аралыгында  17 
млн. десятинадан астам жер тартьш алынды» [54], — деп көрсетілген.
Бүл  «Айқап»  журналы  мен  «Қазақ»  газеті  жарыққа  шыққан  түста 
халық  басына  патша  үкіметі  төндірген  үлкен  қауіп,  қайгылы  касірет 
болатын.  Сондықтан да «Айқап»  пен «Қазақ» айналасындагылардың бүл 
сақырыпты көтермеуі, ол жөнінде түрлі айтыс-тартысқа бармауы  мүмкін
емес еді.
Бүл  туралы  «Айқап»  журнальншң редакторы  М.Сералин:  «Соңгы
он  жьш  ішінде  үкімет...  қыргыз-қазақтарды  огырықшы  қылып,  онер 
үйретейін,  өнерге  алгызайын,  салдырап  көшіп,  азап  шеккенше, 
отырықшы  болып, тыныштық кылсын деп емес,  отырықшы болып  12  15
десятина  жер  алып,  ала  алмагандардың  жерін  кесіп  алмақ»  [55],  -   дегі 
отарлау  саясатының  түпкі  мақсатын  дөп  тапса,  «Қазақ»  газетінің 
редакторы  А.Байтүрсынов:  «Қазіргі  қазақ  мәселелерінің  ең  зоры  -   жер 
мәселесі.  Бүл  қазактың  тірі  я  өлі  болу  мэселесі.  Бүл  турасында  түсінік 
жетпей  қаталасып,  қазақты  теріс  жолга  салганымыз  -   5  миллион 
адамның  обалын  мойнымызга  жүктегеніміз.  Сондықтан  бүл  турасында 
ақьш  айтқанымыз,  қазақгы  һэм  басқаларды  да  қата  үқпастай  етіп, 
аныкгап ашық сөйлескеніміз абзал» [56], -  деп жазды.
Осы  арада  бір  ескерте  кететін  жай  Ахаң  (А.Байтүрсынов)  жер 
мэселесін  жазуды  ең  алдымен  «Айқапта»  бастап:  «Қазақ  жерінің
казыналық болганьша өкіну -  білмегендік, эуелі  қазыналық етсмін деіенге 
көнбеске  шара жоқ.  Екінші,  жер  өзінде  болса  қазаққа  пайдалы  емес,  бэле 
болар  еді.  Қазақтьщ элі  күнге  жерден  қол  үзбей  отырганы  жер  қазыналық 
бо шгандықтан.  Бүгінгі  тойганына  мэз  болып,  ертеңгісін  үмытқан  қазақ
47

бүгін жеріи сатып  қойып,  ертең тентіреп  кеіер  еді.  Жер  жалдаған  қазак  аз 
ба?  Жерді  жалдаудан  тартынбағандар  саіудан  да  тартынбайды.  Қазақ 
облыстарының...  қалаларының  көбіне  мұжыкгы  хакім  қондырған  жоқ, 
қазақ  өзі  қондырган.  Шәй,  қант,  шүберекке  қызығып,  жер  жалдап, 
мұжықты  ішке  кіргізіп алган езің емес пе?»  [57] -  деп шырылдап, халыққп 
дүрыс жөн сілтеуге тырысқан.
Осы тұста  Ахаңның бұл ойын «Айқап»  одан әрі  іліп әкетіп,  «Бөкей 
ордалықтары»  деген  корреспонденциясьінда:  «Бұрыңғы  үй  басына  жүз 
десятина  жер  қазір  үй  басына  жиырма  десятинадан  келеді.  Жарлы 
болдық дейміз,  енді  біз  жарлы  болмай  кім  жарлы  болсын.  Әлі  біз  бұлай 
отыра  берсек,  мұиан  да  жарлы  болармыз»,  ~  деп  халықтың  наммсмн 
қайрағандай болды.
Бүгінгі таңда кейбір зертгеушілер «Айқап» пен «Қазақ» арасындагы 
жер  туралы  пікір-таластарды  сөз  еткенде  көбіне  «Қазақты»  жақтап, 
«Айқапты»  жанай  өтіп  немесе  оның  рөлін  көмескірткісі  келетін  сияқты. 
Мәселен,  филология  ғылымының  кандидаты  Өмірхан  Әбдіманов  өзінің 
«Қазақ  газеті»  атты  зертгеу  монографиясында:  «Бұл  кезде  «Айқап» 
төңірегіндегілер  және  «Қазақстан»  газеті  отырықшылдықтың  жақсы 
қасиетгерін  барынша  насихатгап,  оның  озык  жетістіктерін  таныту  үшін. 
руластарына отырықшыл:і,ық нормамен жер  алдырып,  поселке салдырып, 
үлгі  көрсетіп  және  осыған  бар  қазақты  үндеп  жатқан  еді.  Мэселен, 
Мүхаметжан  Сералин  Қостанай  уезінің  болысында  ұйымдастъгрган  елді 
мекен 
кейін 
Сералы 
поселкесі, 
Орал 
облысьшан 
Б.Қараіаев 
ұйымдастырған  елді  мекен  -   Қаратаев  ауылы  аталды.  Әлбетге,  бұл 
пікірлердің  де  терістігі  жоқ.  Дегенмен,  қазақ  шаруашылығының  табиғи 
тініие  байыппен  қарайтын  болсақ,  бірден  отырьгқшылдыққа  көше  калу
өзін-өзі ақгамайтындығы анық еді»,[58] -  деп жазады.
Енді  бұл  ойға  өзіміздің  не  себепті  қосылмайтынымызды  «Айқап»
пен «Қазақстан»  газетінде жер туралы жарияланған материалдар  арқылы 
дэлелдеп көруге тырысалық.
Ең  алдымен  «Қазақстан»  газетінен  басталық.  Оның  1911  жылғы 
бірінші  нөмірінде  «Хал-жағдайымыз»  деген  бас  мақала  жарияланған. 
Онда жер-судың тарылу себептерін,  мысалы  Ішкі  Орданың кешпелі  мал 
шаруашылығымен шұғылданатын  шаруашылық қарамағында  1801  жылы 
700  десятинадан  жер  болса,  XX  гасырдың  басында  эрбір  шаруага  25 
десятинадан  ғана үлес  тигенін,  оның себебі  патшаның  отарлау  саясатын 
жүргізуші  экімшілік  орындарының  жерді  көп  бөліп  алғандыгынан, 
жайылымдарды құм басып кеткенінен деп түсіндіреді.
48

Ал, осы газеттің  1911  жылғы екінші нөмірінде жарияланған «Еңбек 
етсеи  емерсің»  деген  екінші  бір  мақала  жогарыда  айтқан  «Хал 
жагдайымыздағы»  ойды  одан  әрі  дамытып:  «Енді  аз  жерді  күтіп, 
берекетті  етіп  үстайтын  кез  келді.  Тар  жер  көшіп  жүруді,  шашьш 
отыруды  көгермейді  және  көшіп  жүрген  халықтың  мынау  менікі  дейтін 
бір  заты  бұрын  да  болмаған,  қашан  бір  жерге  мекен  теуіп,  жерге  еңбек 
сіңірген  халықтың  еңбегін  басқалар  жемеген.  Күндердің  күні  болғанда 
жерге  еңбек  сіңірген  халық,  сол  жердің  иесі  болып  қалған.  Егер,  ол 
күніміз  элі  жалғаса  берсе,  қазақ  халқы  ез  жер-суына  қожа  бола 
алмайды», -  деп үлкен элеуметгік ой қозгайды.
Бүл  ой  «Қазақстанның»  1911  жылғы  15  қараша  күнгі  нөмірінде 
срыс  тілінде  жарияланған  «Как  проживают  киргизы?»  деген  мақалада: 
«Біздер  барлық  облыстың  және  орданың  қырғыздары  жыл  сайын 
кедейленіп,  ез  қол  күші,  маңдай  терімен  күн  көретін  жартылай  аш 
іфолетарлардың қатарын  толықтыра түсіп  келеміз....  Қолымызда жалғыз 
өмір  сүру  құралы  бар.  Одан  айырылмағанымыз  жөн.  Ол  қүрал  -   біздің 
еңбегіміз,  үқыптап  күте  білсек,  қүнарсыз  жерден  жай  кездегіден  де  көп 
өнім алатынымыз сәзсіз», — деп одан әрі жалгастырған.
Бүдан  біз  бүл  басылымның  екі  жакты  қанаудың  кесірінен 
туындаған  жер,  су  тапшылығына  байланысты  сарыуайымшылыққа 
салынбай, 
гүйықтан 
шығу 
жолын 
іздестіріп 
отырғандықгарын 
байқаймыз.  Мэселен,  газеттің  түрақты  авторларының  бірі  Ғабдолла 
Көпжасаровтың серіктік туралы:  «Оқыған адамдар  бас  болып,  халықтың 
басын қүрап, екі я үш болысты біріктіріп, товарищество жасап, жиналған 
ақшаға жер-жерден лавка ашып, сай-саланы бөгеп, товариществода үлесі 
барлардың  егіндік,  пішендік  жерлерін  суарып  беріп  көрсетсек,  халық 
пайдасын  көрген  соң  өздері-ақ  үмтылар  еді.  Товариществоның  бір 
пайдасы -  халықты  бірлікке үйретеді,  бірінің біріне сенімін артгырады»,
— деп мақала жазуынын өзі осының бір айғағы іспеттес.
Жоғарыда  айтқанымыздай  «Қазақстан»  газетінде  Б.Қаратаевтың 
«Азаматтарға  бір-екі  ауыз  сөз»  деген  мақала  жазып,  қазақтарды 
отырықшылық  өмірге  бет  бүруға,  пайдалы  кәсіппен  айналысуға, 
балаларды  оқытуға  шақырған.  Волга  өзенінің  сол  жақ  жагалауында 
ондаған  түрғындардың  басын  қүраған  жаңа  қырғыз  поселкесі  пайда 
болды.  Поселке  бүл  істі  үйымдастырушы  Күнтура  Сармантасвтың 
есімімен -  «Сармантай»  деп  аталды,  немесе  «Айқап»  журналының  1911 
жылғы  екінші  санында  «Орал  облысында  Шідерті  болысына  қарағян 
сегіз  ауылнай  халық  қала  саламыз  деп  бас  әкімдерге  арыз  берген  скен
49

Б.үлардың  берген  арыздары  қабылданыл,  өткен  жазда  жер  өлшеушілер 
шығып, бұларға  14 учаске  кесіп беріпті.  Салатын қаланың бірі «Қаратаев»
аталыпты.  Бұл  Қаратаев  қаласына  194  еркек  жан  жазылған»,[62]  -   деген 
сияқты отырықшылыққа насихаттаған материалдар да жоқ емес, әрине.
Бірақ,  бұған  қарап  біржақты  қорытынды  жасауға  болмайтын 
сияқгы.  Себебі,  «Қазақстан»  газетінде  жер  туралы  отырықгаылыққа 
шақырудан  басқа  небір  құнды  материалдардың  жарияланғандығына 
көзіміз жеткендей болды ғой.
Енді  «Айқап»  журнапына  келетіи  болсақ,  ең  алдымен  бұл  басылым 
Думаға,  Дума  сайлауларына  байланысты  мақалалар  жариялады.  Ояда 
қазақгарға  да  сайлау  құқы  берілуін,  Думаға  да  қазақгар  сайлануын,  онда 
халқымыздың  көкейкесті  мәселелерінің  қаральш,  шепгімін  табуын  талап 
етгі.  Ол  үшін  бүкіл  қазақ  съезін  шақыру  керегін  ұсынды.  Бірақ  оны 
басқалар  қолдамады.  Тараудың  басыңда  «Айқап»  пен  «Қазақгың» 
арасьшдагы  пікірталастың  да  осы  мәселеден  басталғанына  жан-жакгы 
гоқгалып әткендіктен, бұдан әрі журнал бетгерінде тікелей жер  мәселесіне 
байланысты жарияланған материалдардың мэк-мазмұньгна тоқгалайық.
«Айқаптың»  1912  жылғы  31  саныңда  патша  үкіметінің  басқару 
экімшілік  істері  жөніндегі  отаршылдық  саясатьш  сынаған  бас  мақала 
жарияланды.  Онда  186^  1868  жылдардагы  Ережелерді  патша 
үкіметінің 
гек  үстем  тап  окілдері  кеңесімен  шақырганын,  комиссия  мүшелері  -  
болыс, билер өз пайдаларын ғана көздегені, оны тек марқұм Ш.Уэлиханов 
ғана  эшкерелеп,  Дала  генерал-губернаторьша  хат  жазғаны,  қазақ  үшін 
сайлаган халық судьяларының пайдасыз екенін мэлімдегені айтылды.
Бұл  тұрғыда  журнал  редакторы  М.Сералин  патшалы  Ресейдің 
отарлау  саясатының  түпкі  мақсатын  дэл  тани  біліп,  оны  жұртқа  дұрыс 
түсіндіруде  де  білгірлік  танытгы.  Мысалы,  ол  «Отырықшы  болған 
қазақгар туралы» деген мақаласында: «Жаңа болыстық соттардың қазақы 
дау-жанжалдарды  шешуге  икемсіз  болып  отырганын  мысалдармен 
дәлелдеп,  болысгық  сот  құны  300  сомнан  артық  мал  дауын  тексере 
алмайды.  Қазақ  арасындағы  жесір  дауларының  құны  көбіне  300  сомнан 
асып  кететіндіктен  дау-дамай  қалай  шешіледі»,  -   деп  жұртқа  сұрақ
қояды  да,  ол  үшін  «Қазақ эрекеттері»  деген  кітап  шығару  қажет дегенді 
айтады. 
" 
,’ ;Г 
=
 
“
-
Макаланың  екінші  бөлімі  отырықшы  өмірдің  артықшылығына 
арналған.  «Түпкілікті  қоныс  болуга  жарайтұғын  жерлер  шетке  кегіп 
бітетұғын.  Қазаққа  қолайсыз  жерлер  қалатұғын.  Түбінде  мұндай  жерде
50

быгмрап  жүріп  оңбаспыз»,[63]  -   деп  автор  басына  тенген  қатерден
қорықпай, халық қамқоры дәрежесінде сәйлейді.
Ал,  Бақытжан  Қаратаев  болса,  бүл  тақырыпка  «Шідерті  болысы 
елінің отырықшы  болып жер алулары» деген  корреспонденция  жариялап, 
«Қара шекпендер қьфық тхиғыз қала салдырыл алды.  Қара шекпендерге ең 
жаксы бірінші дәрежелі жерлер кетті.  Жеті руға ең жаман жерлер қалды»,
-  дей  келіп,  «Кошпелі  халық -   қабір үлы» деген сөз  бар,  кешпелі  болмақ 
балиғилық емес, сэбнпік беліісі дейді»,[64] — деп қазақ халқын отырықшы 
болуға шақырады.
Бекмырза Бекжановтың «Айқаптың»  1911  жылғы  3 санында жарык 
көрген  «Қазақтың  қазіргі  халі»  мақаласында  артга  қалуымызға  басты 
себеп  феодалдық қоғам,  үлттық томаға түйықгық,  кешіи-қонумен жүріп, 
керші  елдердің  енегесінен  үлгі  алмау  деп  түйеді.  Осы  мақаламеи  атгас 
келесі  бір  магериалда озық елдер  қагарына қосылу үшін  фабрика салып, 
өнеркәсігггі  еркендеіу  туралы  сез  болды.  Онда:  «Өнеркәсіпті  еркендету 
непзінен  тас  кемір,  темір,  шойын  алатын,  жер  қазатын  қүралдарға 
байланысты.  Ондай  жағдайымыз  болса,  бұл  кэсіппен  айналысар  едік. 
Орыс,  агылшын,  француз  елдерінің  алға  шығып,  қуатты  ел  болып 
огырғаны  да  өнеркэсіптің  еркендеуінен»,[65]  -   деп  дамудың  қандай 
жолына түсу қажетгігіне кеңіл аударылған.
Мүның  бэрі  де  сол  кезең  үпіін  саяси-әлеуметтік  мэні  терең,  тың 
мәселелер  болатын.  Мүны  «Айқаптың»  жете  түсінш,  дүрыс  жаза  білуі, 
сол  замандағы  қазақ  баспасөзінің  іпыи  мэніндегі  үлкен  прогресшілдік 
табысы еді деуіміз керек.
Ал,  жер  мэселесі  туралы  «Қазақ»  не  жазды?  Оның  біз  сез  еткен 
«Айқап»  пен  «Қазақстаннан»  қандай  езгешелігі  болды  деген  мэселеге 
келсек,  онда  «Қазақ»  қарсыластарына  да  кебірек  сез  беріп,  екі  ойды 
салыстырып,  оқьфманның  екі  пікірден  де  хабардар  болып,  ой  түйуіне
кебірек кеңіл аударды.
Бүл  орайда бір  ғана  Ахаңның (А.Байтүрсынов)  кеитеген ойға  езек
болған  «Жер  жалдау  жайынан»,[66]  «Қазақ  жерін  алу  турасындагы 
низам»,  [67]  «Шаруа  жайынан»[68],  «Қазақ  һәм  жер  мәселесі»  сияқты 
өзекті де ерелі материалдарын айтсақ та жеткілікті.
Екіншіден,  жаңа  ғасьф  алға  тартқан  капиталиспк  қатынастар 
толықтай  өз  эмірін  жүргізе  бастаған  кезде  қазақтардың  да  қатардан 
қалып қалмау жайын көп  ойлап, оларға ақыл-кеңесін де  аямаған «Қазақ» 
болды.  Бүл  газет  езінің  отырықшылыкқа  қарсылығын  бос  сөзбен  емес, 
нақгы істер жасау арқылы керсетуге тырысты.
51

Мәселен,  «Қазақтың»  1915  жылғы  145,  148,  158,  190,  161,  167  ~ 
нөмірлерінде  «Шаруашылықтың  өзгеруі  жайынан»,  -   деп  аталатын 
Ә.Бөкейхановтың  топтама  мақалалары  берілді.  Онда  автор  қазақ 
шаруашылығьіның 
табиғи 
дамуыиа 
назар 
аудара 
отырып, 
шаруашылықтың бір сатысынан екіншісіне әту үшін ұзақ ғасырлар  керек 
болғанын,  дүние  секірмелі түрде  емес,  эволюциялық жолмен бірте-бірте
өзғереді деген пікір айтады.
Қорыта  айтар  болсақ,  кезінде  «Айқап»  журналы  да,  «Қазақ»  газеті 
де  жер  мәселесі  туралы  жазғанда  ең  алдымен  халықтың  жайын  ойлады. 
Тоз-тоз болып, елдіктен айырылып қалмаудын қамын қарастырды.
52

жүктеу/скачать 9,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: