Аллаберген тарих және баспасөЗ Қазақ мерзімді баспасозінде тарихтың «Ақтаңдақ» мәселелерінің жазылуы бірінші кітап павлодар Кереку 2009

«Орнек» (1911), «Қарлығаш» (1911),  «Бала тұлпар» (1911),  «Бәдсл  қажы» 
(1913)  прозалық  шығармалары,  «Аға  тұлпар»(1914),  «Тұрымтай»  (1918) 
жэне т.б. кітаптары жарық көреді.
Сондай-ақ  1911-1913  жылдары  оның  «Қазақстан»  газетінде  түрлі
гақьфыптарға  жазылған  көптеген  мақала,  очерк,  фельетои,  өлеңдері 
жарияланады.  Мысалы,  «Бүл  қай заман?»  [17]  дегеи  мақалада  тарнхтың 
даму  процесіне  қысқаша  шолу жасай  келе,  қазақ жастары  гылымның ор 
сапасын  жетік  меңгерсе  деген  ниет,  өсиет  айтады.  Онда  ол:  «Бізде  бір 
қалылтасқан  қате  пікірдің  барлығын,  ол  — біз  гылымды  орыстікі  деп 
болсміз,  мейлі,  солай-ақ болсын, онда басқа дін, жаграпия,  тауарих, т.б. 
ғылымдарды  басқа  тілде  оқмған  күннің  өзінде,  мамандығын  жақсы 
біліп,  халқына  жақсы  пайда  келгірсе  болды  емес  пе?»-  деген  ой, 
түжырымын айтады.
Екінші  бір  «Газет  деген  не  зат?»  атгы  мақаласында  баспасөздің 
қажетгігі  жайында  оқырман  қауымға:  «Бізде  бір  ниет,  бір  тілекке 
жиятүғьш  зат  -   газет!  Сол  себепті  газет  біздің  басшымыз!  Газет  біздің 
достар  алдындағы  -   көркіміз!  Дүшпандарға  қарсы  қүралымыз»  Газет 
біздің  қараңгыда  хсарық  беріп,  тура  жолға  салатын  шамшырағымыз»,  -  
деп түсіндірді.
«Қазақстанның» 
келесі 
авторы, 
қазақ 
халқының 
аяулы 
аіаматгарының  бірі,  қоғам  қайрапсері,  публицист  Бақьггжан  Қаратаев. 
Ьірақ,  оньщ публицистік қызметі «Қазақстан»  газетінен ертерек басталган. 
Себебі,  Орынборда  1907  жылғы  қаңтардың  4-інек  сәуірдің  27-іне  дейін 
шыгып  тұрған  большевшсгік  «Орал»  газетінде  казақ  еңбекшшерінің  орыс 
халқьша жолдаған «Ашық хаты» жарияланған. Кезінде белгілі ғалым, қазақ 
баспасөзінің  тарихын  зерттеуші,  профессор  Б.Кенжебаев  «Аахық хаттың» 
авторы  Б.Қаратаев  болуы  мүмкін деген  болжау  айтқан  болатьш.  Өшкені, 
«Апшқ  хат»  жарияланғаннан  кейін,  Думаның  1908  жылгы  шілде  айында 
өткен  мэжілісіііде  Б.Қаратаев  сөз  сөйледі.  Ондағы  айтылғандардың 
мазмұнь£ «Ашық хатпен» үндес келеді.
«Ашық  хаггта»  патша  шенеуніктерінің  қазақ  еңбекшілерін  ежелгі 
ага  мекендерінен  қуьш,  жерлерін  таріып  алғаны  туралы  мэселе 
козгалған. 
«Біз 
жоғарыда 
жазылган 
сөздерді 
орыс 
халқына 
дүшпандықпен айтып отырғанымыз жоқ.  Орыс халқы бізге дүшпан емес. 
Біздің бәріміздің дүшпанымыз  бір, ол эуелден самодержавие дүр», -  деп 
жер  мэселесін  эр  халықтың  мүддесіне  сай  шешуді  талап  еткен.  Бірақ, 
Думаның  олай  гаеше  алмайтынын,  патша  екіметі  жойылмай  жер
мэселесінщ халық талаоына саи шешшмеитінш ашық аитқан.
13

Б.Қаратаев  осы  проблема  тэңірегіңде  екінші  бір  басылым  «Айқап» 
журналының  бетінде  жарияяанған  «ІПідерті  болысы  елііод  отырықиіы 
болып  жер  алулары»  [18]  атты  корреспонденциясыңда:  «Қара  шекпеңдер 
қырық  тоғыз  қала  салдырып  алды.  Қара  шекмендерге  ең  жақсы,  бірінші 
дәрежелі  жерлер  кетхі  Жеп  руға  ең  жаман  жерлер  қалды»,-  дей  келіп, 
«көшпелі  халық  -   қабір  ұлы  деген  сөз  бар»,  «көшпелі  болмақ  балиғилық
емес, сәбилік белгісі дейді»,- деп қазақ халқын отырықшылыққа шаюьфады.
Енді 
Б.Қаратаевтің 
«Қазақстан» 
газетінде 
жарияланған 
материалдарына  келетін  болсақ,  онда әлгіндей айтқан тақырыбымыздың 
жалғасы  ретінде  оның  «Азаматтарға  бір-екі  ауыз  сөз»  мақаласын 
алуьімызға  болады[19].  Ол  «көшпелі»  өмірдің  дэурені  өтіп  бара 
жатқанын, көшпелі өмір және ескі әдеттер қазақгы ғылым-білімнен  артта 
қалдырғанын  «балуан  бірді,  білімді  мыңды  жығатынын»  айтып,  ж ұрпъі 
отырықшьшық  өмірге  бет  бұруға,  пайдалы  кәсіппен  айналысуға, 
балаларды оқытуға шақырады.
«Қазақстан»  газетіңде  қаламын  ұштап,  оку-агарту  мәселесіне 
байланысты  проблемалық  материалдарын  жариялап  тұрған,  кейіннен  ірі 
қоғам  қайраткері,  педагог  атанған  Сейітқали  Мендешевпен  қатар 
Р.Мұсағалиев  пен  Ғ.Бердиевтер  де  болған. 
Мысалы, 
Ғабдолғазиз 
Мұсағалиев  газетге Жетісу  өлкесі  бойьшша меншікті тілші  болып,  қаражат 
жинаған, газеттің жұртқа таралуына  көмектескен.  Ол  ашқан  мектелгге  Ілияс 
Жәнсүгіров  оқыған.  Ал,  Ғұбидолла  Бердиев  болса,  Қазан  университетін 
бітірген. «Қазақстан» газетінде бірнеше мақалалары жарияланған.
Келесі  сөз  1911  жыпдың  қаңгарынан  1915  жылдың  қыркүйек 
айына  дейін  Троицк  қаласында  шығып  тұрған  «Айқап»  журналында 
қызмет  істеп,  материалдарын  жариялаған  қазақтың  игі  жақсылары 
туралы  болмақ.  Ең  алдымен  айтарымыз  бұл  бейресми  журналдың 
шығарушысы  да,  редакторы  да  қалың  жүртқа  танымал  Мұхаметжан
Серапин болды.
Ол  өз  басылымы  үшін  сол  кездегі  ең  көкейкесті  жайларға  арнап, 
бас  мақала  жазып  отырған.  Мэселен,  М.Сералин  «Қазақ  халқының 
мұқтаждығы»  материапында жер  мәселесі туралы проблема кегеріп,  оны 
ауыл  қазақтарына бөліп беру идеясын ұсынды.
«Айқап»  журналында  оның  ірілі-уақты  кырықтан  аса  мақапасы 
басылған.  Бұл  мақалалардың  көпшілігі  сол  замандағы  қазақ  халқының 
саяси-шаруашылмқ,  мэдени  халі  мен  болашағы  туралы  жазылған.  Оның 
бір  енбегінде  бірнеше  мэселені  сөз  ететіні  де,  әр  түрлі  тақырыпқа 
жазылған  бірнеше  макаласының  аттас  болып  келетіні  де  кездеседі.
14

Сондай-ак ол  мақалаларының көбше саралап, арнайы ат қоймайды, көбін 
күнделік, хат сияқты етіп жазады.
М.Сералиннің 
«Қызмет 
иесі 
мырздларға», 
«Қадірмен 
оқушыларға!»,  «Басқарушыдан»,  «Айқап»,  «Басқармадан»  деген  сияқгы 
бірқагар  мақалалары  «Анқап»  журналы  туралы,  оның  мақсаты  мен 
міндеттері  туралы  жазылған.  Мэселен,  ол  өзінінң  жоғарыда  аталған 
< Қызмет  иесі  мырзаларға»  деген  мақапасында:  «Журнал  шығарудагы 
мақсат, атақ шығару, білім сату емес, халыққа қызмет ету болады», -  деп 
жазса,  ал  екінші  бір  «Кұрмеггі  оқушьшар»  атты  мақаласында  «Айқап» 
журналын  жүрттың  оқи  бастағанына  бір  жыл  толғанын,  «Айқап» 
журналы  жер  мәселесі  туралы  жүрттың  ойын  қозғауға  себеп  болғанын 
халық  соты,  әйел  тендігі,  балаларды  оқыту,  сайлауға  таласудың  зиянды 
жағы тэрізді зэру мэселелерді жазуды қолға алып отырғандығын айтты.
М.Сералин  патша  отарлау  саясатының  түпкі  мақсатьш  дэл  тани 
біліп,  оны  жүртқа  дүрыс  түсівдіруде  де  білгірлік  танытты.  Мэселен, 
оның  мына  пікіріне  қүлақ  түрелік:  «Соңғы  он  жыл  ішінде  үкімет  ... 
қырғыз-қазақтарды отырықшы қылып өнер үйретейін, өнерге алғызайын, 
салдырап  көшіп  азап  шеккенше  отырықшы  болып  жан  тыныштық
қылсын  деп  емес,  отырықшы  больга  10-15  десятина  жер  алып,  ала 
алмағандардың жерін кесіп алмақ>>  [20].
Бүдан  басқа  «Айқап»  мемлекетгік  Думаларға,  Дума  сайлауларына 
байланысты  мақалалар  жариялады.  Қазақгарға  да  сайлау  қүқы  бершуін, 
Думаға  қазақтан  да  депутаттар  сайлануын,  онда  халқымыздың 
көкейкесті  мэселелерінің  қаралып,  шешімін  табуын  талап  етті.  Осыған 
орай  М.Сералин  «Айқаптың»  1912  жылғы  үшінші  санында  «Юбилей 
чуралы»  атгы  мақала жариялап,  онда Романов түқымдарьшың патшалык 
қүрғандарына  300  жьш  толу  мерекесіне  қатысатын  қазак  өкілдеріне
мынадай тапсырма жүктеді:
1.  Қазақтан Думаға депутат сайланатьш болсын;
2.  Қазақ жеріне енді шеттен көшпенділер келтіру тоқгатылсын;
3.  Казак, орыс орналасқаннан қалған жер қазақ пайдасыда бсрілсін;
4.  Мал  іпаруашылығын  жаңаша  өркевдеіуге  орыспен  қатар
қазақгарға да учаске болсьш;
5.  Қазақстандағы  қазынадан  сатьшатьш  жерлерді  орыспен  қатар 
қазақгьщ да сатып алуына рүқсат етілсін;
6.  Дін  туралы,  мектеп,  медресе  ашу  туралы,  халық  согын  өзгеріу 
туралы сүралсын.
15

Осы  барған  мырзалар  өздерінің Петерборды  көріп  қайтқан ына  мәз 
болмай,  азырақ  халық  пайдасы  туралы  оны-мұны  ескеріп  қайтса  дүрыс 
болар  еді.  Қеңесіп,  тиісті  орындарға  мұн-мұқтажымызды  айтып,  арыз 
¥СКнса екен...  Кезі келгенде мұқтажымызды сұрау өкімет алдында егабір
теріс болмас деп ойлаймыго> [21].
Кеңес  үкіметі  тусында  «Айқап»  журналын  көтере  мадақтауга  жол
бермей,  оньщ  редакторы  М.Сералиннің  атын  да  бірде  айткызып,  бірде
бүркемелеп  келгендігі  де  біздің  ойымызша  осындай  ашық  пікірінеи
туган болуы керек.
«Айқап»  журналы  жұртшылыкты  Абайдан  үлгі  алуга,  соньш
жолымен  жүруге  шақыра  отырып,  бүл  жөнінд®’.  «Біз  Самарқан,
Түркістан,  Бұқара,  Ташкент  жагынан  келген  бас  қатыргыш  дін
жаһиеттерінен  арылып,  енді  Еурона  мәдениетіне  суарылған  өнерлі тілді
жасалық.  Ол  өнерлі  тілдің  үлгісін  бізге  Абай  берді.  Абайдан  үйренейік.
одан  соң  сынаптай  таза,  күмістей  кіршіксіз  қазактың  ауыз  әдебиетінен,
бүрынғы сөз тапқыр  шешен сөздерінен үйренейік», -  деп жазды  [22].  Бүл
түргыда  С.Торайғыровтың  1913-1914  жылдары  «Айқапта»  жауашы
хатшы  болып  жүрген  кезінде  жазған  «Қазақ  тіліндегі  өлең  кітаптары
жайынан»,  «Өлең  және  айтушылар»,  «Қазақ  ішінде  оқу,  оқыту  жолы
қалай?» мақалаларын айтуымызғй болады.
Әйел теңдігі  мәселесі де  «Айқапта»  ең өзекті  тақырыпқа  айналды,
оны 
жаңаша 
көтерді. 
С.Торайғыровтьің 
«Ауырмай 
есімнен
жаңылғаным»,  «Өскемен  уезінен»,  «Елден»  атты  мақалалары  бүган  куә.
Онда  Өскемен  уезіндегі  Қаратай  елі  (найман)  қызды  атастырмай  геңіне 
беру  туралы  үкім  шыгарады.  Тіпті,  осы  орайда  Мақыш  Қалтаев  сынды 
діншіл  деген  ағартушылардың  өздері-ақ  әйелдерге  бостандық  беруге 
талпынды.  Бүл  жөнінде:  «Іштен  шыққан  балага  жанымыз  ашымайды. 
Еиді  кімге  жанымыз  ашиды?  Көзіміздің  ағы  мен  қарасывдай  ғазиз 
қыздарымызды  не  үшін  надан  қалдырамыз?  Не  үшін  жәбірге  үстап, 
шалға  береміз?  Осы  ісіміздің  ақыретте  пайдасы  бар  ма,  екі  дүниеде 
пайдасы бар  ма?  Пайдасы болса жазып корсетіңіз.  Қыз да түсінсін, біз де 
түсінейік.  Жоқ  болса,  кел  жүрт,  қыздарды  не  оқыталық,  һәм  жылатпай 
теңіне қосалық.  Осы надандыгы да, осы жылағаны да жетер, енді осыдан 
сақганалық.  Өзімізден  әзіміз  дүние,  ақыретте  бірдей  ұялып,  қор
болмайық», -  деп жазды М.Қалтаев [23].
«Айқап»  журналы  кеңес  окіметі  жылдарында  көрнекті  қоғам 
қайраткерлері 
болган, 
қазақ 
баспасөзінің 
ірге 
тасын 
қаласқан 
Мүхамеджан  Сералиннің,  Сабыржан  Ғаббасовтың,  Ғүмар  Қарашевтің,
іб

Бзқытжан  Қаратаевтің  қызмет  етіп,  шыныққан,  шындалған  мектептері 
болды.  Сондай-ақ  бүл  басылым  туралы  әңгіме  қозғағанда  «Бақытсыз 
сұлу»  романының авторы  Әкірам  Ралымов  пен  Ж иһанта  Сейдалиңді  де 
ұмыт қалдыруымызға болмайды.
Бұл  тақырып  аясында  келесі  сөз  болатын  мәселс  «Қазак>/  газеті 
туралы  болмақ.  «Қазақ»  -   қоғамдық-саяси жэне  әдеби  газет.  1913  жылы 
екінші  акпаішан  бастап  Орынборда  аптасына  бір  рет,  1915  жылы 
аіггасына  екі  рет  шығып  тұрған.  Таралымы  3000,  кейбір  мағлұматтарда 
8000-ға  жеткен.  Бірінші  редакторы  -   белғілі  ғалым,  жазушы,  қоғам 
қайраткері  Ахмет  Байтұрсынов,  екііппі  редакторы  — қоғам  кайраткері, 
жазушы  Міржақып  Дулатов,  бастырушысы  —  «Азамат»  серіктігі. 
Хусаиынов-Каримов  басгіаханасында  басыльш  тұрі-ан.  Газетгің  1918 
жылғы  сандарының редакторы Жанұзақ Жәнібеков.  Барлығы  265  нөмірі 
жарық көрді.
Газетте XX ғасырдың басындағы қазақ жүртъіның саяси-әлеуметтік 
омірінің ең түйінді  мәселелеріне,  шаруашылық жайына,  жер  мәселесіне, 
басқа  елдермен  қарым-қатынасьша,  оқу-ағарту,  бала тәрбиесіне,  әдебиет 
пен  мәдениет,  эдет-ғұрып,  салт-санаға,  тарих  пен  шежіреге  арналған 
Ә  Бөкейхановгың,  Ш.Құдайбердиевтің,  М.Жұмабаев  пен  С.Дөнентаев, 
Б  Майлин, 
С.Торайғыров, 
Ғ.Қарашев, 
Ә.Мәметов, 
Б.Серікбаев, 
Р.Малабаев,  ҚҚоңьфатбаев  сынды  әдебиетіміздің дамуына  үлес  қосқан 
ардақты  ағаларымыздың  ғылыми  шығармалары,  әңгіме,  өлендері 
басылып, аудармалар туралы сын мақалалары жарық көрді [24].
XIX ғасырдың екінші жартысында  қазақ ағартушылары  мен  ақын- 
жазушылары  аңсаған  ілім-білімге  үндеу  XX  ғасырдың  бас  кезінде 
нәтижесін беріп, алдыңғы қатардағы азаматтарды едді ояту, азаматтыққа 
ұмтылу  мақсатына  жетеледі.  Осынау  зиялылар  арасында  ел  бағытын 
айқындар  сара  жолды  жаңылмай  нұсқап,  адастырмас  даңгылга  алып 
шығуға 
ұмтылған 
жаңа 
тұлғалар 
көріне 
бастады. 
Сол 
көш 
бастаушылардың  ең  танымалысы  —  Ахмет  Байтұрсынов  болды.  Ол 
М.Әуезовтің сөзімен айтқанда қазақ халқының <фухани көсемі» еді.
Оның баспасөзге қатысы туралы айтқанда алты алашка әйгілі «Қазақ>> 
г азетінің редакторы боліан, оған дейін «Айқап» журналының бепгінде жиі ой 
жарыстырып 
агьфғандыгьш 
айтпай 
кетуімізге 
болмайды. 
Оның 
публицистикасы  көбіне  мақала  түрінде  жазылган.  Мәселен,  1911-1914 
ясыддар  аралығыңда  «Айқап»  пен  «Қазакга»  жарияламган  «Қазақ  өлкесі», 
«Оқу  жайы»,  «Бастауыш  мектеп»,  «Қазақ  жерін  алу  турасыпдағы  низам», 
«Қтзақ  һәм  4-дума»,  «Жауап  хат»  (Жагапа  Сейдалин  мырзага),  «Шаруа
I 
С.ТораЙғыроч
17
 
атындағы  П М У -г
іакадемик  С.Бейсе^ 
атындағы  ғылымц

*
жайынан»,  «Бұл  заманның  согысы»,  «Земство»,  «Бас  қосу  турасында» 
мақалалары осыньщ айғағы іспетгес.
Егер,  А. Байтүрсыновіьщ  жоғарыда  аталған  еңбектерінің  қайсыбіріне 
нактырак  тоқталатьш  болсақ,  онда  «Қазақ  жерін  алу  турасьшдагы  н там » , 
<сКөшпелі  һэм  отьфықшы  норма»  атгы  мақалаларыңда  патшанъщ  жер 
саясаты,  сот,  адам  хұқы,  билік  саясатыньщ  теріс  пиғыльш  түсіңдіруден 
бастап,  қазақ  жері  қазақгьщ  қолынан  қалай  кетіп  бара  жачқанын,  жер 
алудағы  орыс  шенеуніктерінің  жергілікті  халыкқа  көрсетіп  отъфган
қысымын эшкерелейді.
Ал,  бұган  керісінше  «Шаруа  жайынан»  деген  мақаласыңда  болса: 
«Отьфықіиылық -  ол да  бір  білім,  енер.  Бұган  бұрынғы  мал  бағу  мен  егін 
егуге  жарап  жүрген  білімдеріңнен  баскарақ  білім  ксрек.  Ол  ~  көп  малдың 
есесіне  аз  малдың  асылын  үстап,  толықтыратын  ілім  -   аз  жерді  аздырмай, 
көп жердің орнына  түіынатын білім.  Бүл екеуі де қазақ қолданып көрмеген 
білімдер»,- деп жазды.  Ол бүл ойын екінші бір «Аңцаспаған мэселе іуралы» 
деген  мақаласында:  «Біз  қазаққа  қала  болма  демейміз.  Жақсы  жеріңе 
жиналып,  қалаңды  сал,  мешггіңді  орнат,  мекгеп,  медресеңді  аш,  рүқсатсыз 
неге қала болдың деп ешкім  айптайды дейміз,  15 десятинамен қала боламьо 
десеңдер, күн көре алмайсыңдар», -- деп одан әрі жалгае іъфады.
«Қазақтың»  басты  бағыты  ағартушылық  моселесін  қамтыды.  Өнер, 
білім  жаіынан  қалың  қазаққа  бас-көз  болды.  Мысалы,  «Оқу  жайы»  [25], 
«Қазақша  оқу  жайы»  [26]  атгы  мақалалар  окудың  мән-жайын,  маңьпын, 
әсіресе, «Қазақтың шаруасына,  бір жақтан надандықтан кемшілік келгеңде, 
екінші  жақтан білімсіздігін  кэріп түрғаңдар  басынып, елдігінен  қалдьфып, 
"иісті  сыбағасына  қиянат  істеп  түрғаны  санасы  бар  казаққа  ескерерлік  іс 
еді.  Бүл  замаңда  қол  жетпегендерді  теңдікке  жеткізетін,  элсіздерге  күш 
беретін  өнер-білім,  сол  енер-біпімге  мезгіл  өтпей  түрғанда  үйренсек, 
түрмысымызды  түзетіп,  басқалардың аяқ  астында  жаншылмас  едік,  біз  де 
оз алдымызда бір жүрт екенімізді біидірер едік», -  десе,  «орысіпа оқу орыс 
қол гығында түрған жүртқа керек, қазақша оқы, жаза білген соң, шама келсе 
орысша  да  біпу  керек»,  -   дейді.  Газет  1913  жылы  жарияланган 
материалдарында  оқудың  мэн-жайын,  маңызын  айтып,  хөпке  гүсіндіруге 
гьфысса,  екінгаі  1914  исылгы  «Бастауыш  мектеп»  (№61),  «Моктсп 
керектері»  (№62),  «Оқу  мезгілі»  сияқты  мақалаларында  мекгеп,  медресе 
жайларьш нақгы керсетіп, мүктаждарын айтады.
Бүдан  басқа  А.Байтүрсынов  экономика,  халық  саулыгы,  халық 
соты  тақырыптарына  да  калам  тартқан.  Бүл  мәселелерге  арнап  ол  «Уақ
қарыз» (1913),  <чАуру жайынан» (1913),  «Тэні саудың -  жаны  сау» (1922)
18

жзнс  т.б.  мақалапарын  жазган.  Әсіресе,  патша  сотыныц  жетімсіз,  қазақ 
лаңының  толымсыз  тұстарын  «БЬдің  заман  — өткек  замашіың  баласы, 
кслер заманның агасм» -  дей оіъфып қатты смнаған.
Оның  жогарыда  айтқандай  «Қазақша  оқу  жайынан»,  «Оқу 
жайъі»,  «Орысша  оқушылар»,  «Оқыту  жайынан»,  «Мектоп  керектері», 
<Оқу  мерзімі»  атгы  мақалалары  «Қазақ»  газеіінің  бечтеріндс  жарык 
корсе,  «Айқап»  журналында  басылган  «Жазу  іәртібі»  [27]  атты 
мақаласьшда  қазақ  жазуын  араб  алфазиті  негізіне  түзеп,  қазақ 
халқының  тілдік  ерекшелігіне  сәйкестігін  жазу  үлгісін  үсынудың 
гұңгыш  қадамын жасады.
Сонымен  қатар  А.Байтүрсынов  «Қазақ»  газетінің  редакгоры.  Ол 
басшылық  еткан  газетке  кезінде  М.Әуезов:  «Қазақтың  еңкейген  кэрі, 
счбектеген жасына түгелімен ой түсіріп,  өлім  үйқысынан  оятып,  жансыз
денесіне  қан  жүгіртіп,  күзгі  таңның  салқын  жеяіндсй  ширықіъірған, 
сіек-жеңін  жигызган  «Қазақ»  газеті  болатын.  Ол  іазеттің  жаны  кім  еді? 
Іиііндегі  қажымайтын  қайрат,  кемімейтін  екпін  кімнің  екпіні  еді?.. 
Ахаңның екпіні болатын»,- деп әділ бағасын бергеи.
«Қазақ»  газетгіне  Ахаңмен  бірдей  агсалысып,  мол  үлес  қосқан 
гіублицистердің  бірі  М.Дулатов  болды.  Оның  ақындық,  қайраткерлік, 
журналистік түрлі  қырлары  бар.  Мұның әрбірі -  арнайы  үлкен  бір  сала. 
Оның  редактор-журналист,  публицист  ретінде  «Айқап»,  «Серке», 
«Қазақ» газет-журналдарына атқарған қызметтерінің өзі неге түрады?
Міржақыптың 
өмір 
жолында, 
әсіресе, 
Ахаңмен 
бірігіп 
шығарысқан  «Қазақ»  газетіндегі  қызметі  ерекше  атап  айтуға  түрарлық. 
()л  1914  жылдың  12  мамырынан  бастап екінші  редактор,  1917  жылдың 
28-шілдесінен  газетгің  негізгі  ұйымдастырушысы  болды, 
Күған 
жалпықазақ съезінен кейінгі жарияланған «Ашық хаты» дәлел:  « ...съезд 
У чредительное  собраниеде  мені  екінші  қылып  көрсеткен  еді.  Мен 
гәменгі  себеітгер  бойынша  списоктан  шыгамын» дейді  ол  бұл  хатында. 
Сонан  соң  басты  себебі  ретікде  «Қазақ»  газетіндегі  басшылыкггы  алға 
тзртады:  «Ахмет  һәм  мен  екеуіміз  де  депутат  бола  қалсақ,  газет  иесіз 
қалар  Бір  кісі  бір  іске  жарайтын  болса  да  аз  болмас.  Халыққа  қызмет 
стемін деген кісіге бәрібір: депутат бол, газет ш ығар...»  [28].
«Қазақты»  оқи  отырьш  жалпы  алуан  тақырыгггарды  газет 
қабырғасын  көтеріп  тұрған  ірі  публицистің  -   А.Байтұрсынов, 
М.Дутатөв,  Ә.Бөкейхановтың  теңдей  бөліп  алғанын  кореміз.  Қай
тақырынқа  да  қалам  тербейтін  хас  шеберлер  болғанымен  Ахмет
19

көбінесе  мәдени-ағартушылық,  Міржақып  эдебиет-өнер,  Әлихан  саяси- 
экономикалық жайларға көп қалам тербеп отырған.
Әдеби  туындыларынан  басылымда  Міржақыптың  әдебиеттің 
теориялық  мэселелерін  қарастьфған  «Манап  драмасы»,  «Надандықі ың 
құрбаны»  мақалаларын,  «Айтыс»  [29]  аударма  өлеңі,  «Шэкірт»  [30], 
«Сағыну»[31] өлеңдері, «Алаіпқа»[32] реісвиемі жарияланды.
«Қазақ»,  бір  атап  өтетін  жэйт,  денсаулық  сақтау  мэселесіке  де 
бүрынғы басылымдардай емес, жете назар аударып отырған.  Осы ретте 
Міржакыпгың  «Чума  жайынан»,  «Чума  съезінен»  деген  мақалалары 
жарық  көрді.  Мұнда  ол  «Орал  облысындағы  қазақтың  саны  600  мың, 
неше  жүз  шақырымға  жайылған  осыншама  халмққа  һүкіметтін 
қойғаны  -   үш  дәрігер.  Бәлкім  үштен  де  кем  болар  еді,  еғер  Орал 
облысында  мүнан  бүрьш  чума  болып  шогаытпаған  болса.  Жаздыгүні 
басталған  дертті  экімдер  қазанның  аяғында  білді,  сонда  чумаға  қарсы 
қару  қылуы,  чума  қазақ  жерінен  казак-орыс  (Калмыков)  жеріне 
ойысып  бара  жатқан  соң  деуге  болады»,  -   деп  ел  жайынан  хабар 
береді.  Үкіметтің осы жайға көңіл бөлуін сүрайды.
«Қазақ»  газетінде  кеңінен  көтерілген,  дау-дамайы  бар  мэселенің 
бірі  -   1916  жылғы  бүратана  халықтардан  солдатқа  адам  бөлу  мэселесі. 
Бірнеше  жылдар  бойына  алашордашылар  халық  қамын  ойламады, 
әскерге  адам  жіберуді  жйқгады  деп  қараланып  келді.  Ол  кездегі 
зиялылардың  іс-эрекетінен  Міржақып  та  шет  қалмады.  Ол  озінің 
мақаласыңда:  «Төңкеріс  жолында  қазақ  жүрты  қүрбан  болып  кетсін
деуге  дэтіміз  бармады.  Сондықтан  біз  екінші  жолды  таңдадық,  көну 
керек  дедік.  Оған  бел  байлағаннан  кейін  елге  көзіне  айтатын  сөзіміз  де, 
басшылығымыз да осы бетте болды.  Тек неше түрлі сылтаумен соза түсу 
жағын ескеріп отырдық», -  дейді [33].
Басьшым 
үкіметтің 
қатал 
шаралары 
мен 
цензураларына 
қарамастан алған беті мен қайсар рухынан онша қайта қоймайтын.  Кейін, 
1920  жылдардағы  жылымық  кезінде  М.Дулатов  1916  жылғы  «Қазақ» 
газетінің  жай-күйі  туралы:  «Ол  заманның  жуан  ортасында  болмаған, 
ащы-түідысын  татпаған  бүгінгі  бақытты  жастар  «Қазақ»  газеаін  енді 
оқыса,  «Бейшара,  қандай  жасқаншақ,  қорқақ,  былай  жазса  болмас  па 
еді?»,-  дер  еді.  Ол  кездегі  газеттердің  бет-аузын  алапес  қылып 
шығаратын  цензураны  бүгінгі  жастар  көрген  жоқ  қой.  Өз  ойыңды,  ез 
атыңды  өзің  ұрлап  «осылай  жазсам,  жүрт  бірдеңе  қып  түсінер-ау»  деп 
ишаралап,  жасқанып,  жалтақтап  отыруды  бүгінгі  жастар  көрген емес», -
деп жазды [34].
20

V
і
:*  ■ ‘  гл  >*'{ .Дума  сол;ч-.’ *,>:г  ч-  ** •" 
■
  ‘.і , ?  .1 №  * ^  ичқФі&мЫңда
' • 
~іг-  •
 
к- /; ‘кдегі  к ө п т е т : 
аш ^и  апүылюіі.  Онда  оп
ьіқтыд
  с?шск  үйьсмдастырушылыгына  көңілі  'голмай,  «бүл  істі  ка,іың 
аз&ктан  күту  қатііаган  қашардың  уызына  қарагаңдай  болган  соң дума
зшылуыиа қарсы Самарадан Ә.Бөкейханов,  Орынбордан  А  Байтү.рсынов,
Ақгөбе  уезінен  Н.Бекметов жүріп  кетті»,- деп  мәлімет бсреді.  Авгордың 
хабарлауынша:  «...олар  Пеіерборга:  1)  қазақтан  согыс  үстінде  солдат 
альшбауык:;  2) солдат алудан  бүрын  метрике түзеу;  3) лажсыз  алынатын 
бодғавда,  жаяу  солдат  болмай  атты  гаскер  болуын,  қазақ  жер-су  һәм 
правода орыспен тең болуы керек деген нақты, бірізден шыққан тілекпен 
апанған...  Бүкіл  қазақ  болып  бір  адам  жібере  алмауымыз  масқаралық 
бплар.  Қазақ  жайына  қандырмайынша,  сөзіңді  сөйлеп,  думага  жеткізе 
алатын депутат жоқ деп біліңдер».
Осы  көтерілістен  кейінгі  бірлікке  үмтылу  жылдарында,  осы 
айіылмыш  қайраткерлердің барлыгы,  бар қазақ зиялылары  1917 жылдың 
қазаныңда  1 -жалішқшақ  съезінің  қаулысына  сүйене  агырып  «Алаш» 
партиясьш қүрған болатьш. Жылдар бойы осы партия жөнінде де  кереғар
пікірлер  айтылып  келді.  Міржақыптың  осы  бағытгағы  шығармалары  да 
жетерлік.  «Қазақтың үга жүзге бөлінуі һәм Алаш атануы» дегі аталады.
Тағы 
бір 
айта 
кететік 
нәрсе, 
«Қазақ» 
және 
«Айқап» 
басылымдарының  арасындағы  бас  араздық  болатын.  М.Дулатовтың 
«Айқап»  журналы»  [36]  деген  мақаласында  осы  айтыстың  басгалуын 
керсеіетін  дерек  бар:  «Қазақ»  та,  «Айқап»  та  өз  бетімен  келе  жатқаі? 
кезде сәтсіз күні басталган бас қосу мәселесі  шыға келді.  Міржақып  «Тіл 
гуралы»  [37]  атгы  мақаласыңда  да  «Айқап»  журналының  кейбір 
хгглщіліктеріне  тоқшлъш  кетеді:  «ІІІыи  қазақша  жазылып,  қазақ  тілі 
моселесін  қолына  ала  түрған  осы  «Қазақ»  екенін  ешкім  бекер  дей 
апмас...  Екі  жылдан  бері  шығып  түрған  «Айқап»,  шығып  тоқтаған 
«Рч,азақстан» бүл жағьін жете ескерген жоқ». Қалай десек те, қос басылым 
арасында  пікір  қайшылығы  болғанымен,  өшпенділік,  араздық  болды
деуге ешқандаи негіз жоқ.
Қарымды  қайрагкерлердің  ел  ішіндегі  кемшілік  жайларды  мшегі- 
сьшаган  фельетон,  сықақтары  да  жарияланып  түрды. 
М
ысіілы
, 
«Дауқүмар» [38], «Жүзі қаралар» [39] жэне т.б.
«Қазақ»  газеті  айыптан,  қугын-сүргін  мен  арыз-шағымнан  коз 
ашпады.  1914  жылы  23-қазанда  Орынбор  губернаторына  газет  үстінек 
а р ш  
беріледі.  Онда  мынадай жолдар  бар:  «Біз қазақ газетінен өзіміз  һэм 
балаііарымыз  үшін  аса  қорқамыз.  А Байтүрсыновты  һәм  М.Дулатовты
21

Орынбордан  айдап  жіберсеціздер  екен.  щ р щ і   зияізды  ададідар 
Орынборда тұрса,  қазақпен һэм  қазақ жастарымен араласпай  ^рмайды». 
Мұның  бэрі  Міржақыптың  «Қазақ  баспаханасы»  [40]  мақаласында 
егжей-тегжейлі баяндалған.
Ол  көбінесе  баспасөз  беттеріізде  жарияланган  вз  мақалаларын
«Аргын»,  «Тургайский»,  «М.Д.»,  «Турік  баласы»,  «Азамат»,  «Мадияр»,
«М-яр», 
«Байқаушы», 
«Азамат 
Алашұлы», 
«Алашбайүғлы»,
«Таймінер»,  «Тайбағар»,  «Алакез»,  «Қолғанат»  жэне  т.б.  бүркемшік 
аттармен жазып отырған.
«Қазақ»  газеті  1918  жылдың  наурыз  айында  шығуын  тоқхатэды. 
М.Дулатов  бүдан  соң  1920  жылы  Ташкентке  келіп,  «Ақ  жол»  газстіне 
кызметке  орналасады.  Онда  көп  түракгай  алмай,  1921  мсьшы  облысга 
к 
сотга  ісгейді.  1922  жылы  тұткындалады  да,  1922-1926  жылдары
Орынбор  халықка  білім  беру  инстшутында  окытушьшық  қызмег
атқарады.  Бұдан  кейінгі  гөрт  жылда  Қазақ  Мемлекеттік  баспасында
белім  бастығы,  «Еңбекші  қазақта»  редактордың  стилистика  жөніндегі 
орынбасары болады.
Жоғарыда  бЬдер  «Қазақты»  қоғамдық-саяси  газет  деп  атадық. 
Осыған орай редакция  алқасының үкімет саясатьіның жазылуына  кеп  мэн 
бергеңдігі байқалады.  Ондағы басты мақсат -  қазаққа үкімет жайын, оның 
не  екені,  мүдцелері  түсіндіріліп,  жиьшыс-мэжілістермен  таньютыру  еді 
[41].  Мысалы, «Г.Дума» (1 9 ІІ жыл, №145), «23  қаңтар» (1913  жыл, №98), 
«30 қаңтар» (1915  жьш, №100), «Орынбор,  22 ақпан» (1915  жыл), «Г.Дума 
ашылды»  (1916  жыл,  №169),  «Г.Дума»  (1916  жыл,  №179),  «Дума  һзм 
хүкімеі»  (1916  жьш,  №207)  атты  материалдарда  мемлекетгік  дума  жэне 
кеңес жұмысіары жөнінде жан-жақты түсінік берілген.
Басылымда  бүл  мақалалардың  көпшілігін  Ә.Бөкейханов  «Қілр 
баласы» деген  бүркеншік  атпек жазған.  Ол  «Қыр  баласымен»  қатір 
«Ү» 
Д-ген  бүркеншік  атты  да  қолданған.  Бұл  жөнінде  оның  өзі  «Айқап» 
журнапының №2  санында былай деп көрсеткен:  «Бақьггжан, Сералы  (бүл 
жерде  Б.Қаратаев  пен  С.Лапинді  айтып  отьф)  «Алаш»  деп  бұлдыраіып 
жүргенде,  мен  абақтыда  жатқанда  қазақ  жері  туралы  мақалаларым 
«Сибирские  вопросы»  деген  орыс  журналында  1908  жылгы  16-17,  18, 
21-22,  27-28,  33-34,  35-36,  37-38,  45-46,  47-48  сандарында  «Ү»  деген 
белгімен  қол  қоюыммен  шьгққан».  Ол  осы  бүркешпік атпен  тұңғыш  рет 
К.Маркс  пен  Ф.Энгельстің  «Коммунистік  партияның  манифесін»  1926 
жылы  Қызылорда қаласында қазақшаға аударып шығарған.
22

Ә.Бөісейханов XIX ғасырдьщ соңы мен XX ғасырдың басыңда орыс 
басылымдарында  («Степной  край»,  «Иртыш»,  «Омичь»,  «Голос  стегш») 
қ&зақ  халқының  рухани,  элеуметгік  мэселелерін  көтеріп  жаза  білген 
бірден-бір 
қазақ 
авторы 
болды. 
Сондай-ақ 
ол 
қазақ 
газет- 
журналдарының беттерінен де саяси жэне экономикалық проблемапарды 
қамтуда басқаларға үлгі-өнеге бола білді.
Мэселен, 
1910 
жылы 
Санкт-Петербургтен 
А.И.Костянский
р^дакциясымен жарық көрген «Қазіргі  мемлекеггердегі үлтгық қозғалыс 
түрдері» деген жинаққа  Әлиханның «Қазақтар»  аіты  мақаласы  енгізілді. 
Онда  автор  қазақгар  мекендейтін  Қазак  жэне  Түркістан  өлкелері  мен 
Астрахань  губерниясының  үлтгық  қүрамына  демографиялык  талдау 
жасай  келіп,  қазақтардың  ішкі  түрмысын  баяндар  алдында  мынаны 
ескертуге  тиіспін  дейді:  «Қазақтардың  шаруашылық  тіршіліп  малына 
жаятын жер  мен суаратын өзен-көл  іздеу жолында үнемі  қоныс аударыгі, 
бір  орнында  түрақтамайтын  жартылай  жабайы  көшпенділік  формулага 
симайды»,-  дей  келіп  ол  көшпелі  мал  шаруашылығының  орнын  аралас 
егшшілік  ,  малшылық  шаруашылықтың  алмастыра  бастағанын  нақгы 
цифрлармен 
дэлелдеп, 
қазақ, 
крестьян 
бюджеттерін, 
олардың 
габыстарының түрлерін талдайды.
Бүл  еңбекті  ғылыми  очерк  деп  атауга да  болады.  Оның  алғашқы
екі  болімі  қазақ  даласындағы  саяси  қүрылыстың  шын  жайын, 
казақіардың  арасындағы  саяси,  мэдени  ахуалды  таныстыруға  арналған. 
Автор  патша  өкіметінің  отаршылдық  саясатын  сенімді деректер  арқылы 
көз алдьша елестетеді.
Ал, кітаптың төртінші бөлімінде қазактардың саяси белсенділігішң
артуы  жайында  бай  мэлімегтер  бар.  Автор  бірінші  орыс  революциясы 
жылдарында  қазақтар  баршаның  теңдігі  туралы,  ождан  бостандыгы 
жонйіде,  халық  өкіметі  жайында  айтып  шатганған  интеллигенцияга 
қосылып,  «өздері  білетін  орыс  халқының  атын  гасырлар  бойы  қыр 
үстінде жаманатқа қалдырыа  келе жатқан ескі таныстарына орыстардың 
үқсай бермейтінін қазақтар енді көрдц»,- деп жазды.
Жоғарыда  айтқанымыздай  1913  жылдың  көктемінде  Орынборда 
А.Байтүрсынов  пен  М.Дулатовтың  қолдауымен  жалпы  үлттық 
бағытгагы  «Қазақ»  газеті  шыға  бастады.  Осы  басылымда  1913  жылғы 
3-наурызда  шыққан  «Думадағы  партиялар»  деген  мақаласы  мейлінше 
тартымды  болды.  Мақалада  IV  мемлекетпк  Думадағы  күштердің 
орналасуын  автордың  қалай  қабылдайтындығы  байқалады.  «Ескі
23

көзқарастарды 
үстанатын 
партиялар 
— 
оңшылдар, 
ал 
жаңа
көзқарастағыдар -  солшылдар», -  деп аталады дейді  Э.Бөкейханов.
Ондіылдарға  «орыстар  партиясы»,  «қара  жүзділікгер»,  «үлттық 
партия» жатады. Олардың кегізгі позициясы: Ресей орысгар үшін, ягни өзге 
діңдегі,  нәсілі  бөлек,  басқа  халықіардың  бәрі  одан  төмен  болу  керек.  Бүл 
гіартиклардьщ атгары олардьщ позицияларының мазмүньша сәйкес келеді.
Солшьш  партиялар:  «Период»  партиясы,  «Социал-демократгар» 
(жүмысшылар) партиясы.
Сондай-ақ Ә.Бөкейханов өзінің көптеген мақалаларында белгі берігі 
жапсан үлпъіқ партия ауқымында саяси түрғыдан бірігудің қазақтар үшін
аса қажет екеиш ерекше оөлш көрсетеді.
Өзінің  1913  жылғы  23-шілдеде  жарияланган  «Дума  және 
қазақтар»  деген  мақаласында  ол:  «Думадағы  442  депутатгың  40-50 
депутатьі  ғана  шаруалардан,  егер  орыс  паішалығын  асырап  отырған 
шаруаларға  деген  көзқарас  осындай  болғанда,  саны  аз,  бөлшектенген, 
надан,  қазақ  халқы  одан  не  күтпекпіз?  Қазақты  Думадан  шыгарып 
тастады...», 
й 
деп ашу-ыза білдірді.
Ә.Бөкейханов  1922  жылдан  басгап  Москвада  түрғаны  бслгілі.  Осы 
кезде  ол  көп,  өнімді  жазып,  артына  мол  мұра  .қалдырған.  Тек,  1923 
жылдың  өзінде  гана  Москвадан  оның:  «Потаниннің  омірбаяны», 
«Марабай»,  «Ер  Тарғын»  (түзетіп  бастырған),  «Короленко»,  «Макардың 
түсі» аудармалары өмірге келді. Барлығын да аударған «Қыр баласы».
Э.Бөкейханов  Москвада түрғанда аудармашылыкган басқа,  Шығыс 
халықтары  баспасының  қазақ  бөлімін  басқарды.  Маркстік  әдебиетгерді 
қазақ  тіліне  аударумен  де  шұгылданды. 
Ғылыммен 
айналысты. 
«Темірқазық»  журналына  шаруашылық,  оқу,  білім  мәселелері  бойыіппа 
мақалалар жариялады.
Қолжазба  «Садақ»  журналы  1915  жылдың  9-қарашасынан  бастаи 
Уфа қаласында шыға бастаған.  Оның үйымдастырушысы, шыгарушылэры 
-  Бейімбет Майлин жэне Жиенғали Тілепбергеновтар  болған.  Бүл туралы 
баспасөз зертгеушісі С.Байменшин:  «Уфадағы «Ғалия» медресесінде окып 
жүрген 
кезінде 
Бейімбет 
«Қазақ» 
газетінің 
редакторы 
Ахмсі 
Байтұрсыновпен  кездескенін  жазып,  оіан  дэлел  ретінде  башкүрт 
жазушысы Сайфи Қүдаштың төмеңдегідей естелігін үсьшады:
«Беимбет подошел ко мне.
- 
Знаешь, -  заговорил он, явно желая поделиться свосй радостью, ~ 
я  только  что  побывал у  больших людей.  В  Уфу  приехал  редактор  нашей 
газеты  «Казах»  Ахмет  БаЙіурсьшов.  Вчера  он  собрал  всех  казахскж
24

іпакирдов  и  беседовал  с  ними.  Я  попросил,  чтобы  он  ириіхял  меня  дпя
ра іговора о  моих стихах.  Байтурсыиов  охотно  согласился.  Вот сегодня  я 
пошел  к нему  в гостиницу.  Вошел  в номер  и чуть  ие ахнул:  у  него сидят 
1 'алимджан Ибрагимов и Мажит Гафури.  И хотя  мне было  неловко, я  все 
же  остался,  присел  в  уголке.  Мы  говорили  о  вопросах,  интересующих 
чизахскую  молодежь.  Байіурсынов  похвалил  мои  стихи  к  обещал 
напечатать в газете «Казах»  [42].
Бұл  Бейімбетгің  19-ға  шаққан  кезі.  Өлендері  медресенің  «Садақ» 
қолжазба  журналында  жариялана  баспаган  шагы.  Ал  «Қазақ»  газетіне 
шыгармаларын  жариялауы  Ахметхіен  лсұздесуден  кейін  басталды  деп 
сеніммен айіуга болады»,- деген жорамал айтады [43].
«Садақта»  Б.Майлиннің  «Өлең  туралы»,  «Күн  шықты»  және 
«Сүйгеніме айтамын» деген өлеңдері жарияланган.  Оның «Өлең туралы» 
іуындысында  ақын  халық  үшін  қандай  пайдасы  бар  екендігі  жайында 
юлғанса,  «Күн  тықты»  олеңінде  табигатты  суреттеу  арқылы  жарық 
лүниенің адамзат тірлігіке тигізетін эсерін жырлайды  [44].
Бейімбеттің  тұңгыш  кітабы  1925  жылы  Қызылорда  қаласыида
С.Садуақасовтың  алғысөзімен  «Бейімбеттің  өлеңдері»  деген  атпен 
жарық  керген.  «Осы  күнгі  қазақ  әдебиетінің  кебі  де,  күштісі  де  керкем 
әдебиет,  — дейді  Смағүл  алғы  сезінің  бастауында.-  Керкем  әдебиетгің 
кебі  елең.  Керкем  әдебиет  туралы  сез  қозғағанда  ең  әуелі  аузымызға 
ақындардың аты  түсетін себебі  де  сол.  Соңғы  кезде  қазақ  ақындарының 
жазғандары  сынға  түсе  бастады.  Бірақ  сыншылардың  кебі  кейде 
ақындарымыздың  затын  сынамай,  атын  сынап  жүр.  Себебі,  қазақ 
ақмндарының  жазғандары  бір  жерге  қүралған  жоқ.  Анда-санда  газет 
бетінде керінген бірен-саран елеңдеріне қарап ешкімге толық сын беруге 
болмайды.  Бейімбетіің  бүл  басылып  отырған  елеңдері  15-жылдан  бері 
жазгандары.  Әрине, бүл елеңдердің ішінде нашары да бар, лсақсьшары да 
бар,  тіпті  жақсьшары  да  бар.  Бейімбетті  толық  білу  үшін,  оның 
ақындығын толық сипатгау үшін оның елеңін түгел оқып шығу керек».
Ал  оның  жазушылығы  женінде  Ғаббас  Тоғжанов  «15  лсылдағы 
казак  әдебиеті»  деген  мақаласында:  «Бейімбет  1915  жылдарда-ақ  үлкен 
жазушы, талані  екенін керсеткен еді.  1915  жылда жазылған  Бейімбеггің 
иШүғасыи  элі  күнге  дейін  қазақ  эдебиетіндегі  ете  терең,  мағыналы, 
кызықгы, мазмұнды, эдемі,  шебер тілді эңгіменің бірі»,- деп жазған [45].
Сондай-ақ  Ж.Тілепбергенов 
те  езінің 
ұстаздық, 
ақындық, 
жазушылық  қызметін  осы  «Садақ»  журналынан  бастаған.  Мысалы,  ол 
«Жазғы  кеш»  [46]  деген  эщімесінде  жайлауға  кешу  сэтін,  жол  бойғы
25

қыз-жігіттердің  ат  жарыс,  кекпар  ойындарын,  шырқаған  әндерін 
ианььмды  суреттейді.  Әсіресе,  оның  байдың  жылқышыі*а  ұрсьгп  жатқан 
сәтін,  жастар  думанына  торы  шолақ  атын  тақымдай  шаба  жөкелген 
кедей  баласының  жақын  қылыгын  бейнелеуі  де  сол  кездегі  ауыл 
бейнесін көз алдыңа айкын елестетеді.
Екінші 
мәселе, 
Ж Тілепбергеновіың 
сыншылыгы 
тура
лы.
«Садақтың»  1917-1918  жылдары  он  санында  қатарынан  Халелиден
Жүсіпүлы Сарталиевтің «Мақтым» деген ұзақ повесі жарияланган.  Міне, 
Жиенгали  шығармага  талдау  жасап,  сын  жазу  барысында  оның 
кемшіліктерін,  роман  дәрежесіне  жете  алмаганын,  егер  қайта  қүрыгт 
өңдесе баспаға ұсынуга болатынын атап көрсеткен.
Журнап  ©з  оқырмандарының  деңгей-сипатын  ескере  отырып  оқу- 
ағарту  ісіне  баса  көңіл  бөлген.  Журналдың  1917  жылғы  бес  санында 
жарияланған  «Мұгалімдік  туралы»  деген  екінші  бір  үлкен  мақаласында 
прогресшіл 
педагогиканы 
және 
озат 
ағаріушылық 
идеялардгл
насихаттады.  Алдымен  ол  медресе  бітіріп  шыгатындарға  «бүрынгы 
алдаушы,  сатылғыш  арамза  молдалардың  ізіне  түсіп  кетпеуді»  айтады 
Екіншіден,  жаңа  әліппен  төте  оқытатын  мүғалім  балаларға  мейірімді 
қарап,  білім  негіздерін  және  жазуды  бірге  үйретуге,  жүрт  алдында 
гәртіпті, үстамды болуға тиістігін ескертеді.  Сондай-ақ, Ж.Тілепбергенов 
мүғалім  тек  балаларды  оқьпумен  тыңбай,  ел  арасында  мәдени-ағарту 
жүмыстарын,  атап  айтқанда  сауаттандыру,  газет,  кітап  оқып  беру, 
мүғалімдер дайындайтын курстар ашу сияқты шараларды жүзеге асыруга 
гиіс  екендігін,  бүл  жаңа,  халықтық  мүғалімдердің  ардақты  борышы 
екенін жазады.
26

жүктеу/скачать 9,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: