Алма Қыраубаева шығыстық Қисса-дастандар

25
24
замандардағы,  тіпті  алғашқы  қауымдық  құрылыстағы  адам-
дар,  бүгінде  оның  кейбір  желілері  мен  жеке  үзіктерін  та-
рихи  мəдениет  ошақтары  мен  жазба  ескерткіштерден  ұшы-
растырамыз. 
Əлемдік  мəдениет  дегенімізідің  өзі  планетамыздағы  сан-
даған  халықтардың  мəдениет  жетістіктерінің  жиынтығы 
(ситезі),  ол  көптеген  мың  жылдықтарда  қалыптасты.  Осы 
ұзақ  даму  үрдісі:  ежелгі  антикалық,  орта  ғасырлық,  Ояну-
шылық дəуірлерге бөлінеді. 
Мұса  пайғамбар  мифіндегі  онымен  күресіп,  Ніл  дария-
сына  батып  кететін  Перғауын – Фараон  бейнесі  біздің  жыл 
санауымызға  дейінгі  ХХХ  ғасырлардағы  Египетте  патша 
болған Мина (грек əдебиетінде – Менес) бастаған Перғауын-
дар  тарихында  жатыр.  Тек  арасынан  пышақтың  қыры  өт-
пейтіндей  етіп  қиюластырған 7 тонналық  алып  Хеопс  пира-
мидасының қандай күшпен тұрғызылғаны əлі күнге белгісіз.
Көне  Египеттегі  «өліп  қайта  тірілетін  табиғат»  Құдайы 
–  Осирис  идеясы,  Авестада  құрбан  шалғанда  оның  астына 
шөп  салып,  Таһир  мен  Зухраның  бейітінің  басына  ақ,  қы-
зыл,  қара  гүлдің  шығуы,  Қозы  мен  Баян,  Қодар  бейіттеріне 
гүл  мен  тікеннің  өсуі – бəрі  де  адамзат  мəдениетінің  ортақ 
белгілері. 
Египет  патшалығында  тұрғызылған  адам  басты  алып 
арыстан  Сфинксі  мен  арыстан  немесе  жолбарыс  асырап 
өсірген  Шеризат («Шеризат»  қиссаларындағы), «Қорқыт  ата 
кітабындағы»  Бисат  батыр  бейнелерінің  арасындағы  архаи-
калық  анимистік  пəлсафа  белгілерін  аңғаруға  болады.  Ежел-
гі  түрік  ескерткіштерінде  сондай-ақ,  қиссада  баланы  арыс-
танның асырап өсіруі, Елжау бидің тарихындағы «Көк бөрі» 
сюжеті  сияқты,  арыстан  төтемін  ардақтайтын  бір  тайпаның 
оқиғасынан шығуы мүмкін еді. 
Сондай-ақ,  Египеттің  итбас  Құдайы  Анубис  пен  орыс 
иконографиясындағы  Итбас – Христофор  əулие  жəне 
«Сейфүлмəлік»  қиссасындағы  итбастар  елі  арасында  бай-
ланыс жоқ деп айта аламыз ба?
Енді  көне  шумер  (сумерлер)  мəдениетіне  келейік.  Бір 
жарым  миллион  қыш  кесектердегі  сына  жазулардың  желі-
лері  қазақ  əдебиетімен  де  тамырласып  жатқан  дүние  екен-
дігі  сөз  болып  жүр.  Шумер  мəдениеті  б.д.д. 3 мыңыншы 
жылдықтарда  дамыған.  Месопотамиядағы  Ур,  Урук,  Лагаш, 
Ниппур,  Киш  қалаларының  орнынан  жоғары  деңгейдегі 
көне өркениет, бай мифологияның куəлары табылған. Шумер 
мемлекеттерінің  ішіндегі  ежелгі  Бабыл  (Вавилон)  патша-
лығы  б.д.д.  ХХ  ғасырларда  Таяу  шығыстағы  ең  бай  қала-
лардың бірі болған. 
Месопотамияның  солтүстік-шығыс  жағындағы  Ассирия 
мемлекеті  б.д.д. VІІ  ғасырларда  мидиялықтардың,  яғни  тү-
рік  текті  халықтардың,  одан  соң  парсылардың  қол  астына 
қарауы  (Смирнова  В.В., 1995-29) сол  елдер  мəдениетінің 
байланысында елеулі рөл атқарған деген ойға келтіреді. 
Мысалы, өз жазуын балшықтан жасалған қыш кесектерде 
жазған шумерлер, адамды да балшықтан жасалған деп түсін-
се  керек.  Əрине, «балшықтан  немесе  топырақтан»  жаралу-
дың  мəнісін  натуралды  қалыпта  түсінуге  болмайды.  Архаи-
калық анимистік пəлсафа бойынша, бұл мифтен жанның бір 
түрден  екінші  бір  түрге  ауысып  отыру  теориясы  аңғарыла-
ды.  Шумер  мəдениетінен  жеткен  Урук  қаласының  патшасы 
Гильгамеш  жайындағы  эпостар  топтамасының  іздерін  өз 
əдебиетімізден  айқын  көреміз.  Мысалы,  шумердің  түсіндір-

27
26
мелі  мифтеріндегі  «дүниенің  жаралуы», «ұлы  апат» (Нұх 
апаты) желілері əдебиетімізде сақталған. 
Көне  Месопотамия  əдебиеті,  оның  тақырыптары,  əлемді 
танудағы  көрші  елдердің  əдебиетіне,  Таурат  пен  Інжілге, 
сол арқылы Еуропа елдеріне де зор əсер етті. 
Авестадағы  Ииманың  үйі,  Платонның  үлгілі  мемлекеті 
жəне қазақ қиссаларындағы «жазира арал», Ирамбақ, сондай-
ақ  əл-Фарабидің  «қайырлы  қаласы»,  Фирдоусидің  Сияуыш 
қаласы, Сұлтанмахмұттың «өмір түсі тегіс болып көркейетін 
қоғамы», ежелгі мифтердегі «рахат елі», қазақтың жер үйегі, 
қазіргі  Индиядағы  «Ауробиндо»  ауылы – бəрі  де  бір-бірі-
мен  байланыстағы  дүниелер.  Оның  терең  дүниетанымдық 
тұрғыдағы қайнары ежелгі шығысқа ортақ үлгілер болатын. 

жүктеу/скачать 1,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: