Алма Қыраубаева шығыстық Қисса-дастандар

53
52
ғыс  ойшылдарынан,  еуропа  пəлсафасынан  қуат  алған  адами 
көзқарастардан туған арман болатын.
Адам – адам  болғалы  бақытты  өмір,  бақытқа  кенелетін 
қасиетті  жер  іздеген.  Тіпті,  қисса-дастандар  идеясы  да  осы-
ған  саяды.  Ақша  билеген  қоғамнан  тыс  өмір  сүргендіктен, 
адамдық  қасиеттеріне  кір  жұқпаған  Мұңлық-Зарлық  пен 
Робинзон Крузо тағдырлары да ұқсас.
Утопиялық  мекен  жайды  айтқанда,  оны  іздеген  Қорқыт 
ата,  Асан  қайғыны  еске  аламыз.  Жиделі  Байсынды  қазақ 
аңыздарында  басқа  да  жыраулар  мен  батыр,  билер  іздеген. 
Оны  Мəшһүр  Жүсіп  былай  деп  көрсетеді: «... Біз  білгенде, 
Жиделібайсын  атына  қызығып,  Асан  қайғы  барған.  Анан 
соңыратын  Қазтуған  барған.  Орақ-Мамай  барған.  Телағыс 
барған.  Тама  Шора  батыр,  кіші  жүзден  шыққан  əз  Едіге 
барған.
Жиделі – өз аты, Байсын – тау аты. Тау болғанда, тамаша 
тау.  Ел  қай  жерінде,  мал  қай  жерінде  жүргенін  жан  білмей-
ді.  Ел-жұртының  көбі – қазақ.  Байсын  қоңырат  атанады. 
Шаһарлары – Балық  (Балх.  А.Қ.) – Бадақшан.  Құндыз-тал-
қан  атанған  жерлері  болады.  Қырғыз – Лақайдың  Лақайы 
–  Құндыз  талқанда.  Елін  ақсақалдар  билейді» (Көпеев  М., 
1992-75).
Бұған  қарағанда,  Жиделі-Байсын  аңызы – «жұмақ  жер» 
мифтерімен  тоғысқан  деуге  болады.  Жиделі  Байсынды  сөз 
еткенде,  əңгіме  сол  жердің  тарихи  орнында  емес, «жер  жұ-
мағы» ұғымындағы мифтік мекен екендігінде. 
Қисса-дастандар  ішінде  «Сейфүлмəлікте»  жазира  арал 
атты  мекен  бар.  Оның  сəн-салтанаты  Атлантиданы  еске  тү-
сіреді.
Жолықты бір жазира жəне тағы,
Кең арал, мұхит-теңіз екі жағы.
Ғажайып зифа, харам бір жазира,
Адамның бастарындай жеміс бағы.
Түн болса ағаштары шұғыла ұрар,
Мың түрлі жарқ-жұрқ етіп əуез қылар.
Кей дауыс қаһ-қаһ күліп, кейбірі ұлып,
Ғажайып неше түрлі дауыс қылар.   
(Ғашық наме. 1976-115).
Платонның  Атлантидасы  қиссаларда  «жазира  арал», 
«ирамбақ», «тамаша бау-бақша», «алтын сарай» бейнелеріне 
айналып, түрлі трансформацияланған секілді. 
«Еренғайып шаһ Ғаббаста»:
Үйінде сексен панар жанып тұрған,
Жібек атлас үйіне жайып қойған. 
Айнала оның іші толған жақұт,
Отырдым бір тақытқа даяр тұрған.
Құрметтеп неше түрлі тағам қойды,
Отыз қыз, отыз жігіт бастап тойды.
Бұлбұлы, сандуғашы сайрап тұрған,
Мың есе бұрынғыдан желпиді ойды! 
(Ғашық наме. 1976-343).
Сондай-ақ,  Систан  жері  де  Өтүкен  сияқты,  қасиетті  жер-
су  ұғымын  беретіндігі  байқалады.  Систан,  Х.Г.Короглының 
дəлелдеуінше,  Орта  Азиядағы  сақ-скифтер  мекендеген  жер. 
Систан  батырлары  ежелгі  парсы  аңыздарында  Зоххақ  атты 
жылан  патшадан  жеңіліп,  Орта  Азияға  қашып  барған  Жəм-

55
54
шид  ұрпақтарынан  тарайды.  Жəмшидтен – Тұр,  одан – Ши-
дас, Тұрақ, Шам, Нариман, Сам, Зал, Рұстам. Мысалы:
Болады асылым – Иран, жайым – Сыстан,
Оғына бабам Кіршаш тау-тас ұшқан.
Нариман – туған атам, өзі түгіл,
Бармаған маңайына қорқып дұшпан.
Біздің  ойымызша,  Абайдың  Ескендірінің  жолыққан  қақ-
пасы ескі мифтерден жеткен жұмақ есігі болса керек дейміз. 
Жұмаққа  кіру  үшін,  əуелі, «құлқының  мен  құлығыңа  ие 
бол!» деген ой айтылады.
Қорыта  келе  айтарымыз,  Ирамбақты  ақындардың  «жази-
ра  арал»  деуі  тегін  болмаса  керек,  ол  жоғарыда  сипатталып 
өткен  «жер  жұмағы»  мифтерінен  шыққан  дейміз. «Қайырлы 
қала», «рахат  ел»  идеясы  біздің  дəуірімізде  Индияда  Ауро-
биндо  пəлсафасына  ұласқан  (Рерих  С., 1989). Ауробиндо 
ауылы  да  бар.  Ол  ауылға  мүше  болып  кіру  үшін  əуелі  үш 
ай,  одан  соң  бір  жыл  сынақтан  өтеді.  Мал-мүлік,  дүниеге 
қызықпайтын, тек өз еңбегімен күн көріп, артық киім кимей, 
қанағатпен  өмір  сүруді  мойындаған  адам  ғана  ол  ауылда 
өмір  сүре  алады.  Бай-кедейлік,  мансап  қуу,  атаққұмарлық 
деген  жағымсыз  қылықтардан  тыйылған,  тек  адал  тіршілік 
қылған иманды кісі мəңгілік бақытқа кенелмек.
Қасиетті  мекеннің  тағы  бір  көрінісі – Шын-Машын. 
Бұл  жер  нақты  жағрапиялық  атаудан  гөрі,  мифке  ұласқан. 
Қисса-дастандарда,  жалпы  Орта  ғасыр  ескерткіштерінде  жиі 
кездесетін  мекен.  Махмұт  Қашқаридің  «Түрік  сөздігінің» 
жинағында  «шын»  деп  Қытайды,  ал  «Машын»  деп  тауғаш-
ты  көрсетеді: «Тауғач – Машын  елі».  Бұл  мемлекет – Шын-
нан  төрт  айлық  жол.  Шын  мемлекеті,  негізінен,  мынадай 
үшке бөлінеді:
1. Жоғарғы Шын – Шығысқа орналасқан тауғач.
2. Орталық Шын – Қытай.
3.  Төменгі  Шын – Бархан.  Бұлар  Қашқарда.  Бірақ  қазір 
тауғачтар – Машын, Қытайлар – Шын деп аталып жүр. Тау-
ғач – түріктердің бір бөлігі» (Түбі бір... 1993-22).
Ғылыми  еңбектерде  Шын-Машын,  кейде  Қытай  мен  Ви-
зантия деп те аталып жүр. Машын – кейде Индонезия, кейде 
Үндістан да болып, алғашқы дерегі көмескіленген сияқты. 
Қазақтың  жыл  санауында  мешін  жылы  бар. «Мешін» 
деп  маймылды  атаса  керек.  Шын-Машындағы  «машын» – 
мешіндер  елі,  яғни  маймылдар  елі.  Зерттеуші  М.  Исқақов, 
мешін – маймыл емес, «азған адамдар», яғни қар адамы, ор-
ман адамы деген пікірді айтады (Исқақов М., 1980-272). Оған 
сақай  мен  сəмеңгілерді  де  (ергежейлі)  жатқызады.  Қисса-
ларда  ол  бір  орманы  бар,  ғажайып  оқиғалар  өтетін  мифтік 
өлкеге айналған. Шын-Машын – бүкіл дүние, бар əлем деген 
ұғымды  береді.  Ирамбақ,  Сарандил,  Шын-Машынның  бір 
шығарманың  ішінде  аралас  келуі  олқиғаның  таңғажайып-
тығын,  белгісіздігін,  алыстығын  еселей  көрсету,  əсірелеу 
мақсатынан туады. 
«Нұрдан  жаралу». «Оғыз  қаған  жырында»  Оғыз  Тəңірге 
жалбарынып отырса, көктен бір жарық нұр түседі. Онда маң-
дайында  алтын  қазықтай  меңі  бар  (Темірқазық.  А.Қ.)  қыз 
отыр  екен.  Оғыз  қағанның  осы  бірінші  жұбайы  Нұрсұлу  не-
месе  Күнсұлу  нұрдан  жаралған  еді.  Қазақтың  «Дың  сұлу», 
«Домбауыл»  аңыздарындағы  сұлу  қыздар  күн  нұрынан 
жүкті болады.

жүктеу/скачать 1,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: