ҚИССА-ДАСТАНДАРДЫҢ  МИФТІК  НЕГІЗДЕРІ

25
24
замандардағы,  тіпті  алғашқы  қауымдық  құрылыстағы  адам-
дар,  бүгінде  оның  кейбір  желілері  мен  жеке  үзіктерін  та-
рихи  мəдениет  ошақтары  мен  жазба  ескерткіштерден  ұшы-
растырамыз. 
Əлемдік  мəдениет  дегенімізідің  өзі  планетамыздағы  сан-
даған  халықтардың  мəдениет  жетістіктерінің  жиынтығы 
(ситезі),  ол  көптеген  мың  жылдықтарда  қалыптасты.  Осы 
ұзақ  даму  үрдісі:  ежелгі  антикалық,  орта  ғасырлық,  Ояну-
шылық дəуірлерге бөлінеді. 
Мұса  пайғамбар  мифіндегі  онымен  күресіп,  Ніл  дария-
сына  батып  кететін  Перғауын – Фараон  бейнесі  біздің  жыл 
санауымызға  дейінгі  ХХХ  ғасырлардағы  Египетте  патша 
болған Мина (грек əдебиетінде – Менес) бастаған Перғауын-
дар  тарихында  жатыр.  Тек  арасынан  пышақтың  қыры  өт-
пейтіндей  етіп  қиюластырған 7 тонналық  алып  Хеопс  пира-
мидасының қандай күшпен тұрғызылғаны əлі күнге белгісіз.
Көне  Египеттегі  «өліп  қайта  тірілетін  табиғат»  Құдайы 
–  Осирис  идеясы,  Авестада  құрбан  шалғанда  оның  астына 
шөп  салып,  Таһир  мен  Зухраның  бейітінің  басына  ақ,  қы-
зыл,  қара  гүлдің  шығуы,  Қозы  мен  Баян,  Қодар  бейіттеріне 
гүл  мен  тікеннің  өсуі – бəрі  де  адамзат  мəдениетінің  ортақ 
белгілері. 
Египет  патшалығында  тұрғызылған  адам  басты  алып 
арыстан  Сфинксі  мен  арыстан  немесе  жолбарыс  асырап 
өсірген  Шеризат («Шеризат»  қиссаларындағы), «Қорқыт  ата 
кітабындағы»  Бисат  батыр  бейнелерінің  арасындағы  архаи-
калық  анимистік  пəлсафа  белгілерін  аңғаруға  болады.  Ежел-
гі  түрік  ескерткіштерінде  сондай-ақ,  қиссада  баланы  арыс-
танның асырап өсіруі, Елжау бидің тарихындағы «Көк бөрі» 
сюжеті  сияқты,  арыстан  төтемін  ардақтайтын  бір  тайпаның 
оқиғасынан шығуы мүмкін еді. 
Сондай-ақ,  Египеттің  итбас  Құдайы  Анубис  пен  орыс 
иконографиясындағы  Итбас – Христофор  əулие  жəне 
«Сейфүлмəлік»  қиссасындағы  итбастар  елі  арасында  бай-
ланыс жоқ деп айта аламыз ба?
Енді  көне  шумер  (сумерлер)  мəдениетіне  келейік.  Бір 
жарым  миллион  қыш  кесектердегі  сына  жазулардың  желі-
лері  қазақ  əдебиетімен  де  тамырласып  жатқан  дүние  екен-
дігі  сөз  болып  жүр.  Шумер  мəдениеті  б.д.д. 3 мыңыншы 
жылдықтарда  дамыған.  Месопотамиядағы  Ур,  Урук,  Лагаш, 
Ниппур,  Киш  қалаларының  орнынан  жоғары  деңгейдегі 
көне өркениет, бай мифологияның куəлары табылған. Шумер 
мемлекеттерінің  ішіндегі  ежелгі  Бабыл  (Вавилон)  патша-
лығы  б.д.д.  ХХ  ғасырларда  Таяу  шығыстағы  ең  бай  қала-
лардың бірі болған. 
Месопотамияның  солтүстік-шығыс  жағындағы  Ассирия 
мемлекеті  б.д.д. VІІ  ғасырларда  мидиялықтардың,  яғни  тү-
рік  текті  халықтардың,  одан  соң  парсылардың  қол  астына 
қарауы  (Смирнова  В.В., 1995-29) сол  елдер  мəдениетінің 
байланысында елеулі рөл атқарған деген ойға келтіреді. 
Мысалы, өз жазуын балшықтан жасалған қыш кесектерде 
жазған шумерлер, адамды да балшықтан жасалған деп түсін-
се  керек.  Əрине, «балшықтан  немесе  топырақтан»  жаралу-
дың  мəнісін  натуралды  қалыпта  түсінуге  болмайды.  Архаи-
калық анимистік пəлсафа бойынша, бұл мифтен жанның бір 
түрден  екінші  бір  түрге  ауысып  отыру  теориясы  аңғарыла-
ды.  Шумер  мəдениетінен  жеткен  Урук  қаласының  патшасы 
Гильгамеш  жайындағы  эпостар  топтамасының  іздерін  өз 
əдебиетімізден  айқын  көреміз.  Мысалы,  шумердің  түсіндір-

27
26
мелі  мифтеріндегі  «дүниенің  жаралуы», «ұлы  апат» (Нұх 
апаты) желілері əдебиетімізде сақталған. 
Көне  Месопотамия  əдебиеті,  оның  тақырыптары,  əлемді 
танудағы  көрші  елдердің  əдебиетіне,  Таурат  пен  Інжілге, 
сол арқылы Еуропа елдеріне де зор əсер етті. 
Авестадағы  Ииманың  үйі,  Платонның  үлгілі  мемлекеті 
жəне қазақ қиссаларындағы «жазира арал», Ирамбақ, сондай-
ақ  əл-Фарабидің  «қайырлы  қаласы»,  Фирдоусидің  Сияуыш 
қаласы, Сұлтанмахмұттың «өмір түсі тегіс болып көркейетін 
қоғамы», ежелгі мифтердегі «рахат елі», қазақтың жер үйегі, 
қазіргі  Индиядағы  «Ауробиндо»  ауылы – бəрі  де  бір-бірі-
мен  байланыстағы  дүниелер.  Оның  терең  дүниетанымдық 
тұрғыдағы қайнары ежелгі шығысқа ортақ үлгілер болатын. 
Авесталық мифтер. 
Авестаның  қазақ  мифологиясындағы  қайнарлардың  бірі 
екендігіне  назар  аудару  үшін  мына  екі  нəрсені  айта  кеткіміз 
келеді: 
Бірінші,  қазақ  халқын  құраған  кейбір  рулар,  анығырақ 
айтсақ,  ерте  замандағы  қаңлылар,  Зороастр  дініне  сеніп,  ай 
мен күнге жəне отқа табынған (Мынжани Н., 1994-90). Авес-
тада  зороастр  дінін  қабылдаған  тайпалардың  ішінде  тұ-
риялықтар аталады. «Қаңлы» сөзі де кездеседі. 
Екінші,  Зороастр  дініннің  негізін  қалаған  Заратуштра – 
көшпелі  Азия  халықтарының  даласының  ұлы,  Еділдің  шы-
ғыс жағын мекендеген тайпадан шыққан (Бойс С.М., 1988-3).
Қазақ  аңыздарын  терең  зерттеген  ғұлама  Əлкей  Марғұ-
лан  «Авестаны  жазған  Əмудария  мен  Аралды  мекендеген 
ғұндар  (кердері,  абдалдар) – дейді (1965-20). В.В.  Бартольд-
тың  айтуынша, «Юсбиндер  арасынан  (юсбин-шубан),  Шу 
өлкесін  мекендеушілерден,  Иранның  қасиетті  кітабы  Авес-
таның классикалық жазушылары – хиониттер шықты». Олар-
дың  ІV–V  ғасырларда  римдіктермен  одақтасып,  парсыларға 
қарсы  соғысқаны  тарих  есінде  қалған  (Марғұлан  Ə., 1985-
20).  Хиониттер  Əмудария  мен  Аралды  мекендеген  ғұндар-
дың  бір  ұлысы  екен.  Оларды  гректер – хионит,  римдіктер 
–  эфталит  (абдал)  немесе  кидарит  (кердері)  деп  атаған.  Аб-
далдар – түрікпен  мен  кіші  жүз  қазақтарында  сақталған 
рулар.  Еуропаға  дейін  барып,  Римді  басып  алған  Аттила 
(Еділ)  осы  ғұн  тайпаларынан  шыққан  (Марғұлан  Ə., 1985-
20).  Авестаның  қазаққа  қатысы  бар  дүние  екендігіне  зер 
салған ғалымдардың бірі Мырзабек Дүйсенов былай дейді:
«Көне  ирандар  Ахура  деген  Құдайға  табынады.  Оны 
Маздадана  деп  атаған  (Ахурамазда).  Заратуштра  таратқан 
осы  дін  зороастризм  деп  те  аталады.  Зороастризм  б.э.д. VІІ 
ғасырла Хорезм аймағында туған» (Дүйсенов М. 1986-201).
Алайда,  Лондон  университетінің  профессоры,  Иранды 
зерттеуші  ғалым  Мэри  Бойс  Заратуштраны  ирандық  деп 
көрсетеді.  Осылай  деп  бұрынғы-соңғы  иранды  зерттеуші-
лердің  бəрі  айтқан.  Бұл  пікірдің  əлемге  орныққаны  сондай, 
оған  титтей  жаңалық  енгізу  үшін  үлкен  дəлелдер  керектігі 
айқын.  Біздің  жұмысымыздағы  Авеста  туралы  əңгіме  оның 
қазақ  аңыздарының  терең  қайнарларының  бірі  екендігі  ха-
қында болмақ. 
Зороастр  дінінің  негізін  салған  Заратуштра – адамзаттың 
тас  дəуірінен  мыс  дəуіріне  өте  бастаған  кезінде,  біздің  за-
манымыздан 1500-1200 жылдар  бұрын  өмір  сүріпті.  Бұл  дін 
б.д.д. VІ  ғасырдан – біздің  заманымыздағы  VІІ  ғасырға,  ис-
лам  діні  кеңінен  тарағанға  дейін  Таяу  жəне  Орта  шығыс-
тағы  мемлекеттердің  діні  болып  келді.  Иудей,  ислам,  будда 
діндерінің  жоралғыларына  негіз  болған  қадаулардың  бірі. 

29
28
Зороастр  дінінің  көріністері  қазақ  салт-дəстүрінде  біраз  сақ-
талған. 
Заратуштра – жарық  дүниеге  іңгəлəмай,  күліп  келген 
əлемдегі  жалғыз  бала  екен.  Заратуштра  атын  аудармашы-
лар: «Кəрі  түйесі  бар  адам»  деген  мағына  беретінін  айтады. 
Мағынасына  мəн  беріп  қарасақ,  бұл  қазақи  ұғымға  өте  жа-
қын,  балаға  көз  тимес  үшін  оған  Итаяқ,  Кəрібай,  Сабалақ 
деп,  елеусіз,  нашар  ат  қоятын  қазақтарға  түсінікті  салт  бо-
лып көрінеді.
Заратуштраның  мекені  жайлы  Еуропа  ғалымдары  бірың-
ғай  пікірде:  Ол  Иран  елінде  туыпты.  Ирандар  Қара  теңізден 
– Алтайға, одан Шығыс Түркістанға дейін, Оралдан – бүгінгі 
Иранға, Орта Азияға дейін жайлаған ел екен. Тіпті сол кезде 
Ираннан  басқа  халықтар  өмір  сүрмегендей.  Бірақ  Зара-
туштра  дінін  өз  елінде  қабылдамағандықтан,  Ауғанстан  ба, 
Орта Азия ма, ол жағы анық емес, бір жердегі Виштасп пат-
шаның  еліне  барып  тұрады.  Дінді  алғашқы  қабылдаушылар 
Виштасп пен оның жұбайы Хутаоса болады.
Авеста  жазылып,  хатқа  түскенге  дейін  ауызша  таралған. 
Оның  қай  тілге  жататыны  жөнінде  біраз  таласты  пікірлер 
болды.  Қазіргі  қорытындысы:  Шығыс  Иран  жерінде  скиф-
сақ тайпаларының тілінде жазылған, оған тəжік тілі де кіреді. 
Авестаны  көшіріп,  сол  арқылы  қосымшалар  енгізіп,  көпте-
ген  елдер  таратып  əкеткен  (Иран,  Индия,  Əзірбайжан),  осы-
дан  ол  аталған  халықтардың  əдеби  мұрасы  болып  есепте-
леді.  Соңғы  жылдары  Х.Г.Короглының  зерттеулерінде  Орта 
Азияға  қатысы  мол  мұра  ретінде  қарастырылуы  қазақ  əде-
биетінің  тарихын  зерттеушілер  үшін  де  тың  мəселенің  бетін 
аша түссе керек. 
Барлығы 21 кітаптан тұратын Авестадан: Ясна, Висперед, 
Видевдат,  Яшна  бөлімдері  жеткен.  Авеста  мифтерін  Фир-
доуси өзінің «Шаһнамасында» пайдаланған. Кітаптың мифо-
логиялық  бөлімі  алғашқы  патшалар  Кайумарс,  Хушанг,  Тах-
мурас,  Жəмшидке  арналған.  Олар  Авестада:  Гайа  Мартан, 
Хошианг,  Тахма,  Урупай,  Иима.  Бұл  бөлімі  барлық  халық-
тарға ортақ мифтерге толы. 
Зороастрлықтар  от  пен  суды  айрықша  қасиеттеген. 
Бұлақ  көзі  мен  өзендерге  дұға  оқып,  жағасында  құрбандық 
шалған.  Олардың  қасиетті  саны – үштік  пен  жетілік.  Суға, 
отқа  ақпен  бірге  жемістің  шырынын  құйып,  екі  түрлі  шөп-
тің жапырақтарын тастаған (үштік сан).
Су  Құдайы – Апас,  Апат  деп  аталады.  Ежелгі  аңыздарда 
қимақтардың Құдайы – өзен, сақ патшасы Тарғытайдың ана-
сы да өзен болатын. Зороастрлықтар отқа да осылай табынып, 
тамақ пісіргенде оттың үлесін ұмытпай, оған май құйған. 
Зороастрлықтар  от  Құдайын  «Атар»,  батырларын  «нар» 
дейді. Қазақ тіліндегі «таң атар», «күн батар» сөздерімен, қа-
зақтың  «нар  жігіттер»  ұғымымен  тамырластығы  аңғарыл-
ғандай. Қазақта «оттың маздап жануы», отқа табынған Ахура 
Мазда  атымен  байланысты  болуы  мүмкін.  Тағы  бір  ұқсас-
тығы:  кінəлі  адамды  анықтау  үшін,  оны  екі  оттың  арасынан 
өткізген.  Осы  салттың  бар  екендігі  бүгінге  дейін  тілімізде: 
«екі  оттың  ортасында  қалдым»  деген  фразеологизмнен  көрі-
ніп тұрған жоқ па?
Көне  замандағы  адамдар  үшін  от  пен  судың – өмір  екені 
ешбір  дəлелді  қажет  етпейді.  Осы  жерде  М.  Бойстың  мына-
дай  пікірін  еске  ала  кеткен  теріс  емес: «парсылар  зороаст-
ризмді  шығыстан  қабылдап  алып,  пайғамбардың  (Зара-
туштра. А.Қ.) ұлы жаңалығына бағынғанымен, осынау импе-
риялық  халық  бұл  дінге  көп  жағдайда  елеулі  өзгерістер  де 

31
30
енгізді (Бойс М., 1988-75). Ежелгі адамдар тіліндегі алғашқы 
айшықты,  бейнелі  сөздер  аспан  денелерінің  нышандары  от, 
су  болған. VІІІ  ғасыр  ескерткіші  «Білге  қаған», «Күлтегін» 
жырында: «Елімді от-су қылмадым», – дейді. Онысы: «Жау-
ластырмай, бірлікте ұстады», – дегені. 
От – қазақтарда күні бүгінге дейін қасиетті нəрсе. Ш.Уə-
лиханов ол туралы: «От əулие, киелі болып саналады. Ошақ-
тағы  отты  басуға  немесе  түкіруге  болмайды.  Қарғыс  ұра-
ды...  Жаңа  түскен  келін,  əуелі  өз  отауына  кірмес  бұрын, 
атасының үйіне кіріп тағзым етуге тиіс, содан соң қалыңдық 
атасының  отына  бір  қасық  май  тамызуы  керек», – дейді 
(Уəлиханов Ш., 1985-154).
Аруақтарға  арнап  иіс  қылу  салты  зороастр  діні  шыққан 
замандарда  бар  екенін  де  көруге  болады.  Зороастрлықтар 
аруақтарға  иіс  қылып,  олар  құрбандықтың  иісіне  қанағатта-
нады деп ойлаған. Шөпті қасиеттеп, құрбан шалғанда астына 
тастаған,  оның  мағынасы: «өлген  жануардың  жаны  шөпке 
айналады», – демек.  Бұл  өзі  қазақ  қиссаларындағы  өлген 
кісілердің  жаны  шөпке  айналып,  жер  бетіне  қайта  шыққа-
нына жақын көрініс («өліп-қайта тірілу» мифі).
Отқа-суға табыну, біздің ойымызша, архаикалық, анимис-
тік  пəлсафаға  жатады.  Өлген  кісінің  жаны  басқа  бір  затқа 
немесе  аңға,  құсқа  ауысады,  ол  адамдардың  жолы  болу-бол-
мауына, ауыру-жазылуына əсер етеді дейтін ұғымның желісі 
болуы  мүмкін.  Тіпті  төтемдік  сатыға  жеткен  түрі  де  болар. 
Кейбір  халықтар  ХVІІ  ғасырдың  өзінде  адамның  ғана  емес, 
балтаның  да,  қазанның  да  жаны  бар  деп  есептеген  (Тай-
лор  Э.Б., 1989-241). Фиджи  аралының  адамдары  ағып  жат-
қан бұлақта ер-əйелдің жаны бар деп білген. «Қорқыт ата кі-
табында»  да  судан  сұрайды.  Судан  сұраудың  іздері  көптеген 
халықтарда  кездесетіндігі  осыдан  аңғарылса  керек. «Шаһ-
намада» Сияуыштың бір тамшы қаны тамған жерге шөп өсіп 
шығады. Бұл да «өліп-қайта тірілетін табиғат» жөніндегі миф 
екені аңғарылады. Табиғаттың өліп-тірілуін адам өміріне ай-
налдырған.  Сюжет  жасаушы  желіге  айналған  осы  миф  қазақ 
дастандарында  да  бар («Таһир-Зуһра», «Қозы  Көрпеш-Баян 
Сұлу»). «Таһир-Зуһрада»  ғашықтардың  қосылуына  бөгет 
болған Ғараб құлдың бейітінің басына қара тікен шығады:
Тамам жұрт қайтып кетті жиылысып,
Тағдырға қылар шара бар ма десіп.
Қабірінің үстіне Зуһраның,
Жасарып пайда болды, ақ гүл өсіп.
Қызыл гүл шықты үстіне Таһир ердің,
Тілеуін əр пенденің Тəңірім бердің.
Екі əсем жапырақ шықты екеуіне,
Қарасаң тамашасын осы жердің.
Құдайым құдіретпен мұндай қылдың,
Тікенек үстіне шыққан Ғараб құлдың.
Екі гүл қосылайын дегенінде,
Түседі арасына екі гүлдің.
Кейбір  елдерде  адам  жанының  ағаш  өзегіне  кіргендігі 
туралы айтылады (Тайлор Э.Б., 1989-259). Бенгалияда жақсы 
адамның  жаны  жеміс  ағашына  кіреді  дейді.  Брахмандар 
шөптің  жемісін  жегенде,  оны  тамырымен  жұлып  алудан 
сақтанады  екен.  Өйткені,  шөптің  тамырында  жаман  адам-
ның  жаны  болады,  оны  жұлып  алсаң,  шыға  салып  басқа  бір 
аң,  не  адамың  бəденіне  кіреді  деп  есептелінген.  Мұның 

33
32
бəрі  жанның  жансыз  денеге  кіруі  туралы  мифтер  тобына 
жатады.
«Таһир-Зуһрада» Таһир мен Зуһраның, Ғараб құлдың жа-
ны  шөпке  кіреді,  бірақ  əрқайсысының  құлық-пиғылына  қа-
рай: бірі – ақ, бірі – қызыл, бірі – тікенге айналады. Осыған 
қарап,  аңыз-ертегілерде  түлкінің – айлакер,  қасқырдың – зұ-
лым,  аюдың – аңғал  болуы,  сол  аңдарға  жаман-жақсы  адам-
дардың  жаны  ауысқан  деген  мифтерден  де  шыққан  болуы 
мүмкін. Ежелгі адамдардың түсінігінде: о дүниеде мағыналы 
өмір  күтіп  тұр.  Адамның  денесі  о  дүниеде  орналасқанымен, 
жаны  жер  бетіндегі  адамдарға  əсер  етеді.  Сондықтан,  бəле-
жаладан  аман  болу  үшін,  өлген  кісінің  артын  күту  қасиеті 
борыш  деп  есептелген.  Өліктің  жаны  қырық  күнге  дейін 
тірілермен  бірге  болып,  қырық  күннен  соң  ғана  кетеді.  Осы 
уақытта аруақты ренжітпеу – кімге де болса сын.
Зороастрлықтардың  түсінігінде  адам  өлген  соң,  жаны  үш 
күннің  ішінде  жер  астына,  өлілер  мекеніне  түседі.  Олардың 
тілінде жан – ұрбан, дін қызметкері – Ата ұрбан. Үш күн дұға 
оқып,  иіс  қылып,  күтінеді.  Өлген  адамның  ол  жақта  тоқ  бо-
луы – артында  қалған  туған-туыстарының  жиі  еске  алып, 
Құдайы  беруіне  байланысты.  Бұл  міндетті  үлкен  ұлы  атқа-
рады.  Əсіресе  алғашқы  айда  мəйіттің  жанына  жын-шайтан 
жоламай,  қауіпті  көпірден  (қыл  көпір)  аман-есен  өтіп  кетуі 
үшін, оған күш беру ретінде істеледі. Осы қауіпті айдан соң 
– екінші рет, бір жылдан соң үшінші рет қан шығарып, құр-
бан  шалады.  Содан  соң  марқұмның  ұлдары 30 жыл  бойына 
жыл сайын бір рет еске алып отырады. 
Зороастрлықтар  «күннен  туған  ғұндар»  секілді  (Мағ-
жан), күнге табынған. Авестада:
Сыйлаған бақыт адамға, 
Нұрын төккен ғаламға,
Жылдамдығы қырандай,
Күнге дұға оқимын! – дейді («Авеста», 1993).
Зороастр  дінінің  Құдайы  Ахура  Мазданың  жиырма  аты 
бар:
Ахура Мазда бүй дейді:
О, əулие Заратуштра,
Мен шынымды айтайын,
Бірінші атым – Іздемпаз,
Екінші атым – Сал-сарбаз 
(А.Стеблин – Каменский  аудармасында – «Стадный» 
(Авеста. 1993-16). Бұл  «бақташы»  деген  мағына  беруі  мүм-
кін).
Үшінші атым – Қаһарман,
Төртінші атым – Шындық қой,
Бесінші атым – Береке (Все благое),
Алтыншы атым – Ақыл ғой,
Жетінші атым – Білім,
Сегізінші атым – Ілім,
Тоғызыншы атым – Ғылым.
Оныншы атым – Қасиетті,
Он бірінші атым – Қастерлі,
Он екінші атым – Ахура (Жаратушы. А.Қ.)
Он үшінші атым – Күштілік,
Он төртінші атым – Зиянсыз (Беззлобный),
Он бесінші атым – Жеңіскер,
Он  алтыншы  атым – Көп  оқыған  (Все  считающий – 
«көреген» болуы да мүмкін).

35
34
Он жетінші – Көп көрген (Всевидящий – Байқампаз),
Он сегізінші – Дəрігер (Целитель – Емші болар),
Он тоғызыншы – Жасампаз,
Жиырмасыншы атым – Мазда.
Ислам  діні  бойынша,  Алланың  тоқсан  тоғыз  сипаты  бол-
са, «Жүсіп» қиссасында Жүсіп пайғамбардың он қасиеті бар:
Əуелі – орта бойлы, гауһар көзді,
Екінші – өзі сұлу, көркем жүзді.
Үшінші – жетпіс екі тілді білер,
Сөйлесе балдан тəтті, жұмсақ сөзді.
Төртінші – шапағатты, инабатты,
Бесінші – адал жүрек, бек айбатты.
Алтыншы – қырық кісінің жігері бар,
Бір өзі қырық кісіден һəм қайратты.
Жетінші – діні таза, зиянатты,
Сегізінші – залым емес, ойлар хақты.
Тоғызыншы – пайғамбардың нəсілінен,
Оныншы – мінезі артық, шапағатты.
Бұдан  адамның  кемел  қасиеттерін  санамалап  көрсетудің 
Авестадан үрдіс болғаны аңғарылады.
Ендігі  əңгімені  Авесталық  салт-дəстүрдің  бүгінгі  қазақ 
арасына қалай келгендігі жөнінде ойларға бұрайық.
Абайдың əл-Фарабимен, шығыс пəлсафасымен үндестігін 
зерттеген  профессор  Ақжан  Машанов  айтады: «Қазақтың 
қазыналы  тілінің  тамыры  тереңде,  оның  бір  шеті  Америка-
ның  ежелгі  үндіс  халықтарының  мəдениетінде,  екінші  жағы 
Мысыр  мəдениетінде  ізі  жатыр» (Машанов  А., 1994-17). Ға-
лым бұл жерде Мысыр мəдениетіне гректерді де қосып отыр.
Грекия  мен  Мысыр  мəдениетінің  байланысы  əл-Фараби 
өмір  сүрген  ІХ  ғасырдан  көп  бұрынғы  уақыттардан  баста-
лады.  Біздің  заманымыздан  бұрынғы 325 жылы  Кирдің  ба-
ласы  Камбиздің  Мысырды  жаулап  алған  тұсында,  əлемге 
аты əйгілі Пифагор Мысырда оқып жүрген. Платон, Аристо-
тельдер  де  ғылымды  шығыстан  алған.  Тіпті  Рим  мифоло-
гиясындағы  культтердің  кейбірі  Орта  Азия,  Египет,  Сирияда 
алынғандығы  жөнінде  ғасырымыздың  басында-ақ  айтқан 
екен  (Мифы... 1995-5). Олардың  əл-Фарабиге  жақын  да  тү-
сінікті  болуы  содан  шығар.  Бұған  көне  парсы,  Кавказ  ел-
дері,  көне  Қытай,  үнді,  жапон  мəдениетімен  де  ию-қию  та-
мырластықтың  жатқанын  қоса  кеткіміз  келеді.  Осы  тамыр-
ластықтың  іздері  Қорқыт,  Оғыз  аңыздарында,  қазақ  қисса-
дастандарында  сайрап  жатыр: «Геродотты  түзетудің  керегі 
жоқ,  оны  тек  түсініп  оқысаң  болғаны», – дегендей-ақ,  сол 
іздерді  ажыратып  біле  алсақ,  қазақ  мəдениеті  тарихының 
қаншалықты  терең  екенін  көрер  едік.  Ендігі  ұрпақтың  құнт-
тап зерттеуін күтетін арналы істердің бір саласы осы болмақ.
Біздің  заманымыздан  бұрынғы  VІІ-V  ғасырларда  ежелгі 
сақтар  Ассириямен,  Мидиямен,  көрші  парсылармен  тығыз 
қарым-қатынаста  болған.  Мидия  мен  парсылардың  мекенін-
де  сақ  түріктері  де  аралас-құралас  өмір  сүрді.  Тіпті,  тектес 
тайпалар  болуы  мүмкін.  Оның  бергі  жағында  VІ–V  ғасыр-
лардағы грек-парсы соғысына сақ тайпалары да қатысқан де-
ген  деректер  бар. V ғасырдың 30-жылдары  Македониялық 
Ескендір  Зұлқарнайн  бастаған  грек  əскерлері  парсы  патша-
сы Дарий ІІІ-ні талқандап, Орта Азияға да кірді. Самарқанды 
жаулап,  Сырдарияға  келді.  Осы  соғыста  Ескендір  санынан 
жараланды.  Одан  кейінгі  тарихқа  назар  салсақ,  қазақ  хал-
қының  құрамына  кірген  ғұндардың  бір  легі  ІV  ғасырда  Дон 
өзенінің жағалауына тоқтап, V ғасырда Еуропаға кірді. Зама-

37
36
нымыздан  бұрынғы 36-жылдары  Талас-Шу  маңындағы  ғұн-
дар  мен  Қытай  соғысында  ғұн  жағында  Қаңлы,  шубандар-
мен бірге жалдамалы Рим əскері болған (Марғұлан Ə., 1985-
17).
Тарихи оқиғалардың із-түзсіз жоғалып кетпейтінін ескер-
сек,  қазақ  аңыздарында  осы  байланыстардың  бəрінің  елесі 
болуы  керек.  Осы  арада  Авестаның  əуелі  ауызша  айту  дəуі-
рінен өтіп келіп, жаңа заманның басынан бастап хатқа түсіп, 
VІ-VІІ  ғасырларда  тұтасталғанын  еске  алайық.  Одан  кейін 
де талай рет көшіріліп, Иран, Əзірбайжан, Үнді елдеріне та-
раған,  сол  арқылы  түрлі  қосымшалар  енгізілген.  Жалпы  ал-
ғанда,  Авестаны  Орта  Азияны,  Кавказды,  Үнді  елдерін  ме-
кендеген  халықтардың  ауызша  əдебиетінің  жинағы  деуге 
болады (Короглы Х.Г.).
Авестаның  ХІІІ  ғасырда  жазылған  бір  нұсқасында  Зара-
туштра  өз  Отанынан  шығып,  Иранға  баратын.  Өз  Отаны – 
Ираннан солтүстік-батыста болған. Яғни, Авеста толығымен 
бір  жерде,  бір  мезгілде  туды  деуге  болмайды. «Оғыз  қаған», 
«Қорқыт»  аңыздары  сияқты,  уақыттың  талай  кезеңдерінде 
жинақталып  барып,  сол  кезеңдерінің  бірінде  Қорқыт,  Оғыз 
аңыздарымен тоғысуы əбден мүмкін деп ойлаймыз. 
Авестада  Тұран  (Тура),  Ұмай  ана  деректері  бар.  Ұмай 
(Гумайа)  Заратуштраның  үш  əйелі  мен  қызынан  кейін  ай-
тылатын  бір  қадірлі  ана.  Орхон  ескерткіштерінде  Күлтегін 
Ұмай  текті  анадан  туған.  Қасиетті  жер-су  түрік  ұғымында 
кейде  Ұмай  ана  кейпінде  алынады.  Ол – өсіп-өніп,  көбею 
анасы,  ошақтың  киесі  ретіндегі  кейуана.  Баланың  кіндігін 
кескенде: «Менің  қолым  емес,  Ұмай  ананың  қолы!»  немесе 
баласын  алыс  жолға  шығарып  саларда: «Ұмай  енеге  тап-
сырды!» – деп  жатады.  Бұл – моңғолдың  Этуген  анасына, 
Римнің  Құдайына,  ежелгі  үндінің  Умасына,  Авестадағы  Гу-
майаға ұқсас мифтік бейне.
Тувадағы  Ұйық  өзенінің  бойынан  табылған  көне  түрік 
жазуында: «Мен  жиырма  төрт  жасымда  еліммен,  туыста-
рыммен,  қаруыммен  жəне  ерлік  істеріммен  қоштастым.  О, 
қасиетті  Ұмай!  О,  менің  өмір  жылдарым!  Туыстарым,  мен 
сендерді  қалдырдым!» – деген  жолдар  бар  (Короглы  Х.Г., 
1983-113-114).
Бұдан  Ұмай  ана  бейнесінің  Заратуштра  замандарынан – 
бүгінге  дейін  жеткен  мифтік  бейне  екенін  көреміз.  Қазақ-
тың: «От  ана,  май  ана»  дегені: «Ұмай  ана»  екеніне  дау  бол-
маса  керек.  Жер-су  бейнесіндегі  Ұмай  ана – ежелгі  ани-
мизмнің айғақтары.
Ангра-Манью  адамның  жан  дүниесіндегі  жағымсыз  құ-
лықтардың  нышаны  болса,  əділет  Құдайы – Ахура  Мазда. 
Ахура  Мазданың  алғаш  жаратқан  жері – Даития  өзені  жа-
ғасындағы  Айриана  Ваего  екен.  Бұл  жерді  Авестаның  екі 
ғасыр  бойы  зерттеген  Еуропа  ғалымдары  Окс  пен  Яксар-
ты,  яғни  Əмудария  мен  Сырдарияның  аралығы  деп  дəлел-
деген  (Маковельский  А.О., 1960-70). Олай  болса,  авеста  сю-
жетінің  негізгі  өзегі  мен  түпкі  төркіні  осы  маңайда,  Тұран-
да жасалған болуы мүмкін. Содан барып, іргелес туған Қор-
қыт,  Оғыз  аңыздарымен  тамырласады.  Бұл  жерде  əңгіме 
авеста  аңыздары  Қорқыттан  алынды  ма,  немесе  Қорқыт 
аңыздары  Авестаның  жалғасы  ма  деген  талас  тумайды. 
Осы  аңыздардың  түп  негізі  бір  болуы  мүмкін  деген  ойды 
таратпақшымыз. 
Мысалы,  Қорқыттың  өліммен  күресін  алайық.  Қорқыт 
сияқты,  өліммен  күрескен  Тұран  патшасы  Алып-Ер  Тұңға 
(Аврасияб)  да  бар.  Осы  Тұран  ойшылдарының  өліммен  кү-

39
38
ресінің  бастапқы  қайнар  көзіндегі  мифтер  Авеста  заманын-
дағы адамдардың есінде қалған. Ықылым замандардағы күш 
пен  əлсіздік,  содан  соң  зорлық  пен  əділет,  яғни  сананың 
өсуімен  бірге  абстракцияға  ұласқан  ақ  пен  қара  ұғымының 
ірілену сатысы байқалады.
Қорқыт  аңызының  түп  тегінде  өліммен  күрес  жатыр. 
«Гильгамештің»  де  айтары  осы  екені  мəлім.  Ол  өзі  ислам-
ның  жөн-жоралғыларына  қайшы,  Тəңір  дініне  жақынырақ, 
ерекше  сюжет  екені  байқалады.  Біздің  ойымызша,  Қорқыт 
аңыздарында  Қорқыттың  өмір  сүрген  уақытынан  да  тым 
ертедегі Авестамен ұштасқан дүниетаным елестері бар. Авес-
тада  Заратуштра  жаратушы  ие  Ахура  Маздадан  əлемнің 
жаралуы,  əділет  пен  жауыздық  қайдан  пайда  болатындығы 
жайында  сұрағанда,  Ахура  Мазда  Бүкіл  жаратылыстың  бір-
лігі  мен  қайшылығы  екі  принципке  негізделетінін  түсін-
діреді. Ол – өмір мен өлім, жарық пен түнек.
Авеста  адамдарының  түсінігінде  Жер  мен  Су – Аспан 
атаның  əйелдері  де,  От – ұлы.  Яғни,  қазақтағы  жер-су – 
Ана.  Авестаның 72 тараудан  тұратын («һа»  деп  аталады) 
екінші  кітабының  жиырмасыншысында  Заратуштар  судан 
жердің  шөлін  қандыруын  сұрай-ды.  Қорқыт  аңыздарында 
жоғалған  кісінің  дерегін  өзен-судан  сұрауы,  сумен  тірі 
адамдай  тілдесіп, «ренжісең  де,  қарғама», – деуі – оны 
адам,  ана  кейпінде  ұғынудан.  Авестада  да  өзен-суды  қасиет 
тұтып,  оны  адам  сияқты,  қуаныш-реніші,  тілек-өкпесі  бар 
жанды нəрсе деп түсінгені көрінеді:
Қасиетті бұл өзенге,
Не десең де сыяды.
Толқыны тау боп ағады,
Осы өзенге сыйынсаң,
Алдыңнан нұр жауады.
Сөйтіп, «Қорқыт  атадағы»  сияқты  су  Құдайы  Ардви-
Сураға та-бынады. 
«Қорқыт  ата  кітабында»  əйелдің  төрт  түрі  бар  екенін  си-
паттап,  жақсысын  сынап,  жаманын  мінеп,  əдемілеп  сурет-
тейтін  жері  басқа  аңыздардың  сюжет  желісінен  бөлек,  өзін-
ше  тұрады.  Мұның  да  дəстүрлі  ізі  Авестада  бар. «Виспе-
ред»  деп  аталатын  үшінші  кітаптың 4-бөлігі  əйелдің  қа-
сиеттерін сипаттайды. 
Қазақ аңыздарында, діни сюжеттерде көп əңгіме болатын 
Нұх  пайғамбар  оқиғасының  бастапқы  дəні  діннен  де  бұрын-
ғы  замандарда  болса  керек.  Дінді  сенім  ретінде  ғана  емес, 
бір Құдайды мойындау ретінде қарайтын болсақ, бұл – одан 
бұрынғы  оқиғалар.  Авестадағы  алғашқы  адам  Иимаға  жа-
ратушы  Ахура  Мазда  алда  суық  апаттың  келе  жатқанын  ха-
барлайды. Содан соң Иима жабық тұрақ салып, жұп-жұптан 
адам,  жан-жануардан  алады.  Бұл  оқиға  ислам  кітаптарында 
«топан су» апаты болып айтылады («Қисас-ул əнбиа»).
Кейін  мақтанып,  аспансыған  Иима  жанын  сайтанға  сат-
қан  араб  ханзадасының  тұтқынына  түседі – күнəсі  үшін 
жұмақтан  қуылады.  Ол 716 жыл  өмір  сүреді.  Иима  Авеста-
дан  да  бұрын  туған  эпос  қаһарманы  болса  (Маковель-
ский  А.О.),  қазақтағы  осымен  қатысты  аңыздардың  (Қазы-
ғұрттың  басында  кеме  қалған)  бүгінгі  күннен  үш  жарым 
мың жылдан бұрынғы туындылар екеніне көз жеткіземіз.
Бүкіл «Оғыз қаған» жырына қатысты аңыздардың бастауы 
өгіз  төтемінде  екенін  кезінде  Ə.Марғұлан,  Ə.Қоңыратбаев 
айтқан  еді.  Авеста  бойынша,  алғашқы  адам  Ииманың  ке-
зінде  өгіздің,  сиырдың  етін  жемесе  керек,  қасиетті  деп 

41
40
есептелген.  Өйткені,  жер  бетіндегі  бірінші  қолға  үйретілген 
аң – өгіз.  Бұдан  өгіздің  Авеста  заманынан  бұрын  да  төтем 
екенін  көреміз.  Бұл  салт  Авестаны  тудырған  елдермен  ты-
ғыз  байланыста  болған  Үнді  елінде  əлі  күнге  дейін  сақта-
лып келе жатқаны мəлім. 
Ал  қазақтағы  өгіз  төтемі  эпос,  аңыздарда  кездеседі. 
Профессор  Ақжан  Машанов  өгіз  төтемі  он  екі  мүшел  жыл 
санауының басы бүгінгідей тышқан емес, сиыр болған б.д.д. 
5000  жылдықтар  шамасында  да  бар  еді  деген  пікір  айтады 
(Машанов А., 1994-105).
Бір  қызығы,  заман  ақыр  болғанда,  өлген  адам  түгел  ті-
ріледі,  адамның  жақсы-жаман  қылығы  таразыға  салынады, 
оны  тексеретін  Ахура  Мазда  делінеді.  Бұдан  Авестаның  кө-
не ислам жоралғыларымен тамырлас екені аңғарылады. 
Қазақ  мифтерінің  тұрақты  бейнелерінің  бірі – дию,  мыс-
тан  кемпір  мен  сиқыршылар  да  Авеста  заманында  бар. 
Авестадағы Вэртрагна:
Талқандап жауды жеңемін,
Мыстан кемпір, сиқыршы,
Көзбайлағыш – бəрінде,
Дірілдеткен мен едім, – дейді.
«Шаһнаманың»  алғашқы  бөлігіндегі  Иранның  жауы – 
диюлар  болса,  диюларды  орманға  қуып  тыққаннан  соңғы 
қақтығыстар  Тұранмен  екі  арада  өтетін. «Шаһнама»  оқиға-
ларының  жартысынан  астамы  Тұранға,  оның  Иранмен  қа-
рым-қатынасын  суреттеуге  арналған.  Əсіресе, VІ-VІІ  ғасыр-
лардағы тарихи оқиғалардан, түрік қағанатының кейбір жағ-
дайларынан деректік материалдар ұшырасады. 
Ежелгі  адамдардың  өміріндегі  ең  қасиетті  нəрсе – от  жə-
не  үлкен  от – Күн.  От  пен  күнге  табынуды  кейінгі  адамзат 
ұрпағы  Зороастр  дінінен  ауысып  алды  деуге  болмас,  өйтке-
ні,  ол  тарих  бетіндегі  барлық  құбылыстарға,  таным-түсінік-
терге  ортақ  нəрсе.  Ежелгі  адамдардың  өмір  не  өлім  арпа-
лысы  мен  күн  көріс  тіршілігіндегі  шешуші  тетігі – отты 
қастерлемейтін  ел  кездесе  қоймас.  Шығып  келе  жатқан  күн-
ге ғұндар да табынған ғой. 
Исламда  от  пен  нұрдан  періштелер  жаратылған.  Алла 
Тағалаға  жақын  жүретін  төрт  періште:  Мұхаммед  салла-л-
лаһу ғалейһи уəс саламға Алла Тағаланың сəлемін жеткізуші 
Жəбірейіл  періште,  бүкіл  ғаламды  бақылаушы  Мекайыл  пе-
ріште,  қиямет  күнінің  келгенін  хабарлайтын  Ысрафил  пе-
ріште,  жан  алатын  Əзірейіл  періштелер  оттан  жаралған 
болатын.
Қазақ  аңыз-жырларында  көп  айтылатын  желі – қасиетті 
жер-су,  жанға  жайлы  мекен.  Бұл – Авестадағы  мифтік  Отан 
–  Айриана  Ваего,  яғни  Окс  пен  Яксартының  аралығы  (Əму-
дария  мен  Сырдария).  Қазақтың  жер  үйегінің  де – Ваего 
еместігіне  кім  кепіл?  Қорқыт  аңыздарында – Қорқыт,  одан 
Асан  ата  желмаяға  мініп,  елге  жайлы  жер  іздейді.  Бұл – ке-
йінгі  қазақ  жырауларына  алтын  арқау  болған  негізгі  сарын-
дарының бірі.
Қорыта  келе  айтарымыз,  қазақ  мифологиясы – ежелгі 
Тұран,  Иран,  Үнді,  Араб,  грек  мифтерімен  байланыстағы 
бай  дүниелердің  бірі.  Оны  жан-жақты  зерттеу  арқылы  қазақ 
дүниетанымының  қалыптасу  жолдарын,  түріктік  əдеби-мə-
дени  үрдістерді  терең  ажыратуға  болады.  Оның  көне  қай-
нарларының  негізгі  бір  бастау-бұлақтарында  Авеста  тұр. 
Авеста түсініктері, дүние-жаратылыс туралы ұғымдары, өлім-
өмір  елестері  бүгінгі  салт-санамызға,  аңыз-мифтерде,  ежел-

43
42
гі  əдеби  ескерткіштерде,  қисса-дастандарда  да  молынан 
сақталған деуге болады.
Мифтік желілер мен бейнелер: «Қасиетті мекен».
Қисса-дастандарда  жиі  кездесетін  мифтік  мекендер – 
Ирамбақ,  Сарандил,  Шын-Машын,  т.б.  Осының  ішіндегі 
Ирамбақ, мифтік мекен бе, болмаса, бастапқыда аңыз түрінде 
айтылып,  кейін  көмескілене  келе  мифке  айналған  ба?  Əлде 
қиялдан  көптеген  оқиғалар  қосылған  тарихи  мекендік  əпса-
на ма?
«Əңгімеде  баяндалып  отырған  оқиға  неғұрлым  қашық, 
яғни  өте  ертеде  болса,  соғұрлым  ол  əңгіме-аңыздан  гөрі  əп-
сана-хикаятқа  жақындай  түседі.  Онда  алғашқы  оқиға  көмес-
кіленіп,  оның  сұлбасы  ғана  сақталады,  əйтпесе  тіпті,  ұмы-
тылып  кетуі  де  мүмкін».  Сонымен  қатар  бір  замандарда  бө-
лініп,  ыдырап  кеткен  халықтардың  көне  аңыздары  да  ұқсас 
болуы мүмкін (Қасқабасов С., 1984-127).
Ирамбақ – қисса-дастандарда  таңғажайып,  жұмбақ  жер, 
сұлу  қыздар  мен  перілер  мекені,  жанға  жайлы  ерекше  өлке 
болып  келеді.  О  дүниедегі  жұмақтың  төрі – жаннат  болса, 
жер бетіндегі жаннат – Ирамбағы деп есептелінеді:
Бір сарай сонда патша салдырады,
Əр жерден ұста болса алдырады.
Кірпіштің бірі – алтын, бірі – күміс,
Көргенді таң-тамаша қалдырады.
Гауһардан əр жеріне шеге қақты,
Орнатты тамаша ғып алтын тақты.
Қырық кездей шарбағы саф алтыннан,
Қылады бейне жұмақ бұл шарбақты 
(Көпеев М. «Гүлшат – Шеризат»). Немесе:
Сайраны Ирамбақтай шарбағы бар,
Нөкері жүз сегіз қыз айтсаң жайын 
(Тəңірбергенов Ə. «Зияда – Шаһмұрат»).
Ирамбақтың  орналасқан  жерін  ХІХ  ғасырдағы  Əзірбай-
жан  ойшылы  К.Бакиханов  өзінің  «Баги  Ирам»  деп  аталатын 
еңбегінде  Кавказ  жері  етіп  көрсетеді  (Бакиханов  А.К., 1983-
133).  Оның  себебі,  Табасаран  өлкесіндегі  сегіз  ауыл  ежелгі 
парсылар  мекені,  оны  христиан  заманындағы  VІ  ғасырда 
Ануширван  Хұсрау  көшіріп  əкелгендігін  айтады.  Басқадай 
түсініктеме бермейді.
Ал,  М.Б.Пиотровский  Солтүстік  Хиджазда  ІІ-ІІІ  ғасыр-
ларда Ар-Рамм (Ирам) деген жерде Рим-набатей храмы бол-
ғанын айтады. Оның қираған орындары Меккеден алыс емес 
көрінеді.  Ирамды  Құран  түсіндірмелерінде  асыл  тастармен 
безендірілген,  бірақ  көзге  көрінбейтін  ертегілердегідей  өлі 
қала  ретінде  суреттейтін  болған  (Пиотровский  М.Б., 1991-
61).  Бағи  Ирамның  алғашқы  атауы  мен  бейнесі  жоғарыда 
айтылған  тарихи  орынға  байланысты  шығып,  кейін  мифтік 
мекенге айналған деген ойдамыз.
«Сейфүлмəлікте»  Ирамбақ  Сарандил  деген  елге  жақын 
орналасады.  Пері  қызына  ғашық  болған  Сейфүлмəлік  Ирам-
бақты білетін кісінің Қатина шаһарында екенін есітеді. Оған 
барар  жолда  белгісіз  бір  теңіз  жағасынан  бау-шарбақ  елі 
көрінеді. Ол Сарандил болып шығады:
Көреді майдан жерді ол арадан,
Қарайды тамаша етіп мұнарадан.
Дарияның кенерінде бағ-шарбақ,
Шаһзада мұны көріп қайран қалған 
(«Сейфүлмəлік». Ғашық наме. 1978-107).

45
44
Бəдіғұлжамал  Сарандил  патшаның  қызы  Мəликемен  дос, 
емшектес  екен («Бағ  Ирам  мен  Сарандил  қос  бұлбұлы»). 
Ирамбақтың қайда екенін тəптіштеп жатпай:
Тамам пері көтеріп шаһзаданы,
Түсірді Ирамбаққа құрмет етіп, – дейді.
Ирамбақ  перілері  тағымен  бірге  патша,  т.б.  адамдарды 
көтеріп, алып ұшып, Мысырға тез алып келеді. Қай бағыттан, 
қалай келгені айтылмайды:
Айласы жын-перілер сондай күшті,
Тақтымен патшаларды алып ұшты.
Жауһар мен алтын-күміс, қанша гауһар,
Мысырға кешікпей-ақ келіп түсті 
(Ғашық наме. 1976-172).
Ислам  мифтерін  қарастыра  келе,  Ирамбақ – о  дүниелік 
жаннаттың  жер  бетіндегі  баламасы  ма  деген  ойға  келеміз. 
«Джанна»  араб  тілінде  бақ  деген  мағынаны  беретіні  мəлім. 
Жаннат бағы туралы Құранның бірнеше сүресінде айтылады 
екен.
М.Б.Пиотровскийдің  айтуынша,  жаннат  көне  шығыстың 
«рахат  ел»  туралы  идеясын  жалғастырады  (Мифологичес-
кий... 1991-184). Құран  араб  елдерінде  туғандықтан,  шөлде 
өмір  сүрген  адамдардың  бақ  бейнесін  аңсауынан  шыққан  да 
болуын айтады.
Кейінгі  эпостық  жырларда  да  Ирамбақтың  идеясы 
сақталған.  Мысалы,  Қарақалпақтың  «Қырық  қызындағы» 
Гүлəйімнің тұратын жері «Миуалы» деп аталады:
«Миуалы» атау бақ болды,
Жайнаған гүлдер ашылды.
Ішінде бұлбұл сайрады,
Миуалар пісіп жайнады. 
(Қырық қыз. 1956-8).
Біздің  ойымызша, «рахат  ел»  идеясының  Құран  туған 
уақыттарға  дейін  де  болғанын  ескерсек,  мұның  өзі  адамзат-
тың  ең  көнеден  тартылған  мифтерінен  жалғасып  келген 
арна  екенін  аңғарамыз,  кейін  «рахат  ел»  мифі  «қайырымды 
ел»  идеясына  айналған  деген  ойдамыз.  Жұмақ – христиан 
иконографиясында,  сонымен  бірге  əдеби,  фольклорлық  дəс-
түрінде үш түрлі бейнеде беріледі: Жұмақ – бақ, жұмақ – қа-
ла,  жұмақ – көк.  Осы  бейнелердің  жер  бетіндегі  əртүрлі 
нұсқалары – Ирамбақ,  қайырымды  қала  болуы  да  əбден 
мүмкін.
Адамдар  үшін  жанға  жайлы  мекеннің  шағын  мифтік  үл-
гісі  Авестадағы  алғашқы  адам  Ииманың  үйі  болуы  мүмкін. 
Онда  Ахура  Мазда  Құдай  Иимаға  алдағы  болатын  апатты 
хабарлайды.  Иима  су  өтпейтін,  жылы,  жанға  жайлы  үй  жа-
сайды.  Онда  жан-жануар,  шөп,азық,  адам – бəрі  алынады. 
Оттың  жылуымен,  бір-біріне  деген  мейіріммен  жылынып, 
жақсы  өмір  кешеді.  Жағымсыз  əрекет,  жамандық  істемейді. 
Жер  бетін  топан  су  алғанда,  Ииманың  ғажайып  үйіне  ешбір 
қауіп-қатер келмейді.
Мұсылман  мифтерінде  Ииманың  орнына  Нұх  пайғамбар 
алынады.  Қиссаларда («Қисас-ул  əнбиа»)  топан  су  оқиғасы 
Нұхпен  байланысты  айтылады.  Онда  Нұх  кемесінің  ішін, 
оның  жанға  жайлылығын  суреттеуге  көп  көңіл  бөліп  жат-
пайды.  Онда  негізгі  екі  нəрсе  баса  көрсетіледі.  Нұхтың  ке-

47
46
месі – Алланың  бар  екенін  мойындағандардың  мекені  жəне 
оларға қастандық жасаушы тышқан мен жылан оқиғасы. 
Ииманың  оқиғасы  Фирдоусидің  «Шаһнамасында»  Жəм-
шидтің  айналасына  құрылады. «Жанға  жайлы  қасиетті  ме-
кен»  идеясы  ежелгі  мифтерден  Платонның  (б.д.д. 421 ж.) 
Атлантидасына  ауысқан  болуы  да  мүмкін.  Атлантида  мифі 
«Тимей», «Критий»  деп  аталатын  екі  диалогында  сипаттал-
ған.
Негізінде Атлантида мекенін Платон өзі ғалым, өзі саясат-
кер  адам  ретінде  ойдан  шығарып,  оған  өзіндік  көзқарасын 
кіргізген  екен.  Тіпті,  Сицилия  төңірегінде  осындай  жайлы 
мекен  жасап  та  көрмек  болыпты.  Атлантида – ойшыл  Пла-
тонның  жағрапиялық,  экономикалық,  саяси  білімдерінің  өзі 
арман  еткен  кемел  мемлекет  құру  идеясына  біріккен  жиын-
тығы көрінеді. 
Платонның  қиялынан  туған  «Атлантидасында»  билеуші-
лер  байлық  пен  алтынды  құндылық  ретінде  бағаламайды. 
Осы  ойлар  Платонның  «Пир»  атты  шығармасында  бар.  Ап-
полодор  деген  кейіпкер  байлар  туралы: «Сіздер  мені  бақыт-
сыз  деп  ойлайтын  шығарсыздар,  бұлай  болуы  мүмкін,  бірақ 
сіздердің  бақытсыз  жандар  екендіктеріңіз  мүмкін  ғана  емес, 
анық», – дейді.  Ойшылдың  суреттеуіндегі  кемел  мемлекет-
тің сипаты мынадай: 
«...Атлантиданың  əкімдері  заңға  қатал  бағынған,  Құдай-
дың  көмегімен  ағайын-туыстары  тату  өмір  сүрген.  Адамда-
ры  шындық  пен  ұлы  ойларға  қызмет  етеді,  тағдырдың  сал-
ғанын  сабырмен  қарсы  алып,  бір-бірімен  кішіпейіл  қарым-
қатынаста  болды,  қайырымдылықтан  басқадан  жиіркенетін 
еді, байлыққа құндылық деп қарамады. Алтын мен басқадай 
жылтырақты  бекершілік  деп  есептеді.  Олардың  байлықтан 
басы айналмады, дүниеге мастанбады...» (Платон., 1971).
Сондай-ақ, Платон Атлантидасының сəн-салтанаты Ирам-
бақтан айнымайды:
«Құдай үйінің (храм) бүкіл сыртқы бетін күмістен, тіреу-
лерін  алтыннан  соққан;  Үйдің  іші  піл  сүйегінен  жасалған, 
төбесі көздің жауын алады, алтын-күміспен апталған; Ал үй-
дің  қабырғалары  мен  едендері  түгелдей  орхиталктан;  Онда 
алтындаған  мүсіндер  тұр:  Алты  қанатты  пыраққа  жегілген 
арба  үстіндегі  Құдай,  оның  айналасында  дельфиндерге  мін-
ген  жүз  Нераид,  тағы  жекелеген  кісілер  сыйлаған  көптеген 
мүсіндер тұр...» (Сонда).
Атлантида  қаласы,  шын  мəнінде  болмаған.  Мұндай  атау 
Геродоттың  замандасы  Гелланикте  кездескен  екен.  Платон 
ойшыл  Атлантида  идеясын  «Мемлекет»  атты  еңбегінде  жал-
ғастырған. 
Кемел  мемлекет  ойын  Баласағұни  да  қолдаған. «Құтты 
біліктегі»  мемлекеттің  əрбір  мүшесі,  оның  құрылымы  ізгі 
елді  елестетеді.  Тіпті,  сюжеттің  диалог  арқылы  өрбуі,  кейіп-
керлердің  даналық  ойлары  Платонның  «Пирін»  еске  түсі-
ріп-ақ  тұр.  Сондықтан,  Баласағұниді  Платоннан  бөліп  қара-
мағанымыз жөн. «Құтты білікте»: 
Құт дарыды, өсті халық өрісі,
Бірге жусап, өрді қозы, бөрісі, – 
десе, «Орхон ескерткіштерінде»:
Кедейді бай қылдым,
Азды көп қылдым, – 
деп, Білге мен Күлтегіндердің елді кемелдендіргенін жазады.
Баласағұни  «Құтты  білікте»  əділетті,  құтты  мемлекеттің 
үлгісін  жасаған.  Құт-берекелі  елдің  патшасы  мен  уəзірі,  бі-
тігшісі  мен  қазынашысы,  көпесі  мен  саудагері,  ақыны  мен 

49
48
ары,  ұлы  мен  қызы,  адамы  қандай  болмақ?  Осы  сұраудың 
жауабын  түгел  жүйелеп  берген.  Платонның  Атлантидасы 
əл-Фарабидің  қайырлы  қаласы,  Баласағұнның  құтты  мемле-
кеті,  Фирдоусидің  Сияуышқаласы,  Низамидің  əділетті  елі, 
Асан  қайғының  жер  үйегінен – Сұлтанмахмұттың  əділетті 
қоғамына  дейінгі  жалғастықтар  жүйесі  танымдық-ахлақ-
тық,  əдеби-мəдени  таным  тұрғысында  зерттелуі  тиіс  мəсе-
лелердің бірі деген ойдамыз.
Түріктердің алғашқы төтемдік иесі – жайлы қонысы Ұлы 
өзен,  яғни  Ордостағы  Сары  өзен  де,  Алтайға  барып  қоныс-
танғаннан  кейінгі  шығу  тегі  Көк  бөрі  деуге  болады.  Сары 
өзен (Хуанхэ) мен Сары жазық (Ордос) туралы мифтер де ті-
келей  түрік  тарихынан  шыққан  деуге  болады  (Жұртбаев  Т., 
1994).
«Күлтегін»  жырында  қасиетті  жер-су  ұғымы  тиянақта-
лып  айтылады.  Түріктердің  шығысы  Хинганнан – Арал 
теңізінге  дейін,  одан  Ордосқа  (Жұртбаев  Т. «Өртөс»  дейді) 
дейін  созылып  жатқан  байтақ  елді  біріктіргені  туралы  айта 
келіп, қасиетті (ыдұқ) жер-суын ерекше атайды. Ол – Өтүкен 
жайлауы:
О, қасиетті Өтүкен қойнауының халқы,
Біресе ілгері шаптың,
Біресе кері шаптың,
Барған жерде не пайда таптың? – 
дей  келіп, «Өтүкен  жерінде  отырсаң,  дүниең  көп,  қайғың 
жоқ болады», – дейді (Тюркологический... 1981-70).
Мифтерден  адам  баласының  дүниетанымы,  түсінігі,  дү-
ниенің  тұтастығын,  шексіздігін,  мəңгілігін  түйсінуі  аңғары-
лады.  Қазақ  халқының  табиғат  туралы  таным-түсінігі  аңыз-
дарда,  өзін  қоршаған  тұрмыс  бұйымдарында,  жазу-сызу-
ларында  көрінеді.  Əлемдегі  өз  орнын  бағдарлауы  «əлем  мен 
мен»  пəлсафасы  мифтерден  орын  алған.  Адамдар  уақыт  өте 
келе  табиғаттың  құпия  сырларын  жете  танып,  қажетті  дең-
гейде толық меңгерген. 
Кешегі  кеңестік  идеология  əдебиеттің  тарихын  тəрік  ет-
кені өз алдына, мифтерге діни қиял, жалған қиял-ертегі деген 
нигилистік  көзқараспен  қарады. «Əлемді  көк  өгіз  көтеріп 
тұр»  деген  халықтық  тұжырымға  күле  қарайтын  кез  келді. 
Шындығына  көз  жіберсек,  əлемді  көк  су  көтеріп  тұрғаны 
рас  еді. «Өгіз», «өлең»  деп  баяғы  қазақтар  суды  айтқан.  Екі 
өгіз  аталатын  өзендер  бар.  Тіпті,  Сырдарияның  көне  атауы 
– Окс (грек жазбаларында), «өгіз» деген сөз. Окстың өгізбен 
байланысын мына аңыздан да көруге болады:
«Ерте  замандарда  жер  бетінде  су  болмай  қалыпты.  Шөл-
деген  өгіз  тұяғымен  жерді  қаза  бастайды.  Сол  қазған  жер-
ден су шығыпты» (Казахский фольклор... 1972-52). 
Кей  зерттеушілердің  айтуынша,  түріктердің  жер-суды  қа-
сиеттеуі  Көк  бөрі  асыраған  баладан  туған  ұрпақтарының 
оқиғасына  байланысты. «Олар  жарық  дүниеге  қаптаған  қа-
лың  жаудың  ортасында  келді.  Шыр  етіп  түскен  сəбиді  жұм-
сақ  алақанына  салған  жерден  басқа  досы  жоқ  еді.  Осыдан 
бастап  жер-суды  сакрализациялау  туды» (Орынбеков  М., 
1994-194).
Біздің ойымызша, жер-су культы Көк бөрі заманынан көп 
əріде,  заманымызға  дейінгі  ғасырлар  тереңінен  басталады. 
Оған  уəждің  біреуі – Авестадағы  наным-түсініктер.  Ол  жа-
йында  қазақ  мифтерінің  Авестамен  тамырластығы  туралы 
түсініктер бөлімінде айтып өткенбіз. 
Əл-Фараби  ойшылдың  «Қайырлы  қала  тұрғындарының 

51
50
көз-қарасы»  атты  трактаты  да  Атлантида  идеясымен  байла-
нысты  деген  ойдамыз.  Ол  еңбек  кезінде  Томас  Мордың 
«Утопиясына»  негіз  болған.  Бұл  шығармадағы  қала – мем-
лекет  ретінде  алынған.  Əңгіме  ізгілікті  мемлекеттегі  қарым-
қатынастың  жай-жапсары,  ахылақ  (этика),  қоғамдық-əлеу-
меттік  мəселелер төңірегінде болады. 
Ең  жетілген,  адам  арманындағыдай  ел  қандай  болмақ? 
Ондай  бақытты  елдің  əкімі  кісілікті,  əділетті,  инабатты,  ба-
тыл, жомарт, өнерді сүйеді. Əкімі – қайырымды, халқы – ба-
қытты,  ымырашыл.  Əл-Фараби  бұл  шығармасын  мамыра-
жай,  құт-берекелі  елді  аңсаумен  жазған.  Əл-Фарабидің  осы 
арман қаласы өзінен кейінгі шығыс-батыс ойшылдарына ой-
түрткі болған. Оның іздері Фирдоусиден – Томас Мор, біздің 
Сұлтанмахмұтқа дейін жалғасты. 
Фирдоусидегі  Сияуышқала – осы  арман  қаласы  еді.  Сия-
уыш – бейбіт,  бақытты  өмір  үшін  күресуші  адам.  Оның  ар-
маны:
Соғыс болмай, жалғыз аяқ жолменен,
Елік, барыс қатар тұрып су ішер.
(Не будет войн, и общей тропой,
Олень и барс придут на водопой). 
Аударған А.Қ.
Сияуыш  адамдарды  бақытты  ету  үшін  екі  қала  салдыра-
ды:  Сияуышқала  жəне  Гангдиж.  Қиялдағы  осы  екі  қаланың 
сипаты мынадай:
Əлемді қанша кезсең, қанша көрсең,
Гангдиждей таппасаң қаланы артық.
(Весь мир пройдешь, на землю поглядишь,
Всех превосходит красотой Гангидж).
Онда ыстығың ыстық емес, суығың суық емес,
Ол – бақыт қаласы, береке қаласы.
(Ни зноен зной, нихолоден там холод,
То счастье город, изобилья город).
Шығыс  ойшылдары  Низами  мен  Жəми  де  Ескендірдің 
бір бақытты қалаға келуін, ондағы идеал қоғамды суреттейді:
Əл-Фараби,  Низами,  Жəми  ойларымен  таныс,  шығыс-ба-
тыс  мəдениетінен  сусындап  өскен  қазақ  ойшылы  Сұлтан-
махмұт «Адасқан өмір» поэмасында өзінің қайырлы қоғамын 
жазады.
Ол өмірде бірді-бір алдау болмас,
Жағынып арды ақшаға жалдау болмас,
Ешкімнен достық таппай, қастық көріп,
Бар адамды сайтан деп қарғау болмас.
Қара күшпен жеңіліп, қайғы басып,
Өлгісі кеп өмірден зарлау болмас.
Адамдағы жан, қуат, тапқыш талант,
Гүл шашпай, жеміс бермей қалмау болмас.
Əркімнің қандай іске таланты бар,
Өмірін, күшін соған салмау болмас.
Жаратылыстан керегін əрбір адам,
Еңбегімен алуға бармау болмас.
Хакіммін, Құдайшылмын, əскермін деп,
Еңбексіз, еңбекшілді жалмау болмас.
Сұлтанмахмұттың  терең  философиялық  осы  сөздерін  ке-
шегі  кеңес  дəуірінде: «Ақынның  бұл  айтып  отырғаны – со-
веттік қоғам» деуге мəжбүр еткен. Себебі, олай демесе, Сұл-
танмахмұт  қазақ  əдебиеті  тарихынан  өшпек  еді.  Ал,  шын-
дығында,  Сұлтанмахмұттың  суреттеп  отырған  қоғамы  шы-

53
52
ғыс  ойшылдарынан,  еуропа  пəлсафасынан  қуат  алған  адами 
көзқарастардан туған арман болатын.
Адам – адам  болғалы  бақытты  өмір,  бақытқа  кенелетін 
қасиетті  жер  іздеген.  Тіпті,  қисса-дастандар  идеясы  да  осы-
ған  саяды.  Ақша  билеген  қоғамнан  тыс  өмір  сүргендіктен, 
адамдық  қасиеттеріне  кір  жұқпаған  Мұңлық-Зарлық  пен 
Робинзон Крузо тағдырлары да ұқсас.
Утопиялық  мекен  жайды  айтқанда,  оны  іздеген  Қорқыт 
ата,  Асан  қайғыны  еске  аламыз.  Жиделі  Байсынды  қазақ 
аңыздарында  басқа  да  жыраулар  мен  батыр,  билер  іздеген. 
Оны  Мəшһүр  Жүсіп  былай  деп  көрсетеді: «... Біз  білгенде, 
Жиделібайсын  атына  қызығып,  Асан  қайғы  барған.  Анан 
соңыратын  Қазтуған  барған.  Орақ-Мамай  барған.  Телағыс 
барған.  Тама  Шора  батыр,  кіші  жүзден  шыққан  əз  Едіге 
барған.
Жиделі – өз аты, Байсын – тау аты. Тау болғанда, тамаша 
тау.  Ел  қай  жерінде,  мал  қай  жерінде  жүргенін  жан  білмей-
ді.  Ел-жұртының  көбі – қазақ.  Байсын  қоңырат  атанады. 
Шаһарлары – Балық  (Балх.  А.Қ.) – Бадақшан.  Құндыз-тал-
қан  атанған  жерлері  болады.  Қырғыз – Лақайдың  Лақайы 
–  Құндыз  талқанда.  Елін  ақсақалдар  билейді» (Көпеев  М., 
1992-75).
Бұған  қарағанда,  Жиделі-Байсын  аңызы – «жұмақ  жер» 
мифтерімен  тоғысқан  деуге  болады.  Жиделі  Байсынды  сөз 
еткенде,  əңгіме  сол  жердің  тарихи  орнында  емес, «жер  жұ-
мағы» ұғымындағы мифтік мекен екендігінде. 
Қисса-дастандар  ішінде  «Сейфүлмəлікте»  жазира  арал 
атты  мекен  бар.  Оның  сəн-салтанаты  Атлантиданы  еске  тү-
сіреді.
Жолықты бір жазира жəне тағы,
Кең арал, мұхит-теңіз екі жағы.
Ғажайып зифа, харам бір жазира,
Адамның бастарындай жеміс бағы.
Түн болса ағаштары шұғыла ұрар,
Мың түрлі жарқ-жұрқ етіп əуез қылар.
Кей дауыс қаһ-қаһ күліп, кейбірі ұлып,
Ғажайып неше түрлі дауыс қылар.   
(Ғашық наме. 1976-115).
Платонның  Атлантидасы  қиссаларда  «жазира  арал», 
«ирамбақ», «тамаша бау-бақша», «алтын сарай» бейнелеріне 
айналып, түрлі трансформацияланған секілді. 
«Еренғайып шаһ Ғаббаста»:
Үйінде сексен панар жанып тұрған,
Жібек атлас үйіне жайып қойған. 
Айнала оның іші толған жақұт,
Отырдым бір тақытқа даяр тұрған.
Құрметтеп неше түрлі тағам қойды,
Отыз қыз, отыз жігіт бастап тойды.
Бұлбұлы, сандуғашы сайрап тұрған,
Мың есе бұрынғыдан желпиді ойды! 
(Ғашық наме. 1976-343).
Сондай-ақ,  Систан  жері  де  Өтүкен  сияқты,  қасиетті  жер-
су  ұғымын  беретіндігі  байқалады.  Систан,  Х.Г.Короглының 
дəлелдеуінше,  Орта  Азиядағы  сақ-скифтер  мекендеген  жер. 
Систан  батырлары  ежелгі  парсы  аңыздарында  Зоххақ  атты 
жылан  патшадан  жеңіліп,  Орта  Азияға  қашып  барған  Жəм-

55
54
шид  ұрпақтарынан  тарайды.  Жəмшидтен – Тұр,  одан – Ши-
дас, Тұрақ, Шам, Нариман, Сам, Зал, Рұстам. Мысалы:
Болады асылым – Иран, жайым – Сыстан,
Оғына бабам Кіршаш тау-тас ұшқан.
Нариман – туған атам, өзі түгіл,
Бармаған маңайына қорқып дұшпан.
Біздің  ойымызша,  Абайдың  Ескендірінің  жолыққан  қақ-
пасы ескі мифтерден жеткен жұмақ есігі болса керек дейміз. 
Жұмаққа  кіру  үшін,  əуелі, «құлқының  мен  құлығыңа  ие 
бол!» деген ой айтылады.
Қорыта  келе  айтарымыз,  Ирамбақты  ақындардың  «жази-
ра  арал»  деуі  тегін  болмаса  керек,  ол  жоғарыда  сипатталып 
өткен  «жер  жұмағы»  мифтерінен  шыққан  дейміз. «Қайырлы 
қала», «рахат  ел»  идеясы  біздің  дəуірімізде  Индияда  Ауро-
биндо  пəлсафасына  ұласқан  (Рерих  С., 1989). Ауробиндо 
ауылы  да  бар.  Ол  ауылға  мүше  болып  кіру  үшін  əуелі  үш 
ай,  одан  соң  бір  жыл  сынақтан  өтеді.  Мал-мүлік,  дүниеге 
қызықпайтын, тек өз еңбегімен күн көріп, артық киім кимей, 
қанағатпен  өмір  сүруді  мойындаған  адам  ғана  ол  ауылда 
өмір  сүре  алады.  Бай-кедейлік,  мансап  қуу,  атаққұмарлық 
деген  жағымсыз  қылықтардан  тыйылған,  тек  адал  тіршілік 
қылған иманды кісі мəңгілік бақытқа кенелмек.
Қасиетті  мекеннің  тағы  бір  көрінісі – Шын-Машын. 
Бұл  жер  нақты  жағрапиялық  атаудан  гөрі,  мифке  ұласқан. 
Қисса-дастандарда,  жалпы  Орта  ғасыр  ескерткіштерінде  жиі 
кездесетін  мекен.  Махмұт  Қашқаридің  «Түрік  сөздігінің» 
жинағында  «шын»  деп  Қытайды,  ал  «Машын»  деп  тауғаш-
ты  көрсетеді: «Тауғач – Машын  елі».  Бұл  мемлекет – Шын-
нан  төрт  айлық  жол.  Шын  мемлекеті,  негізінен,  мынадай 
үшке бөлінеді:
1. Жоғарғы Шын – Шығысқа орналасқан тауғач.
2. Орталық Шын – Қытай.
3.  Төменгі  Шын – Бархан.  Бұлар  Қашқарда.  Бірақ  қазір 
тауғачтар – Машын, Қытайлар – Шын деп аталып жүр. Тау-
ғач – түріктердің бір бөлігі» (Түбі бір... 1993-22).
Ғылыми  еңбектерде  Шын-Машын,  кейде  Қытай  мен  Ви-
зантия деп те аталып жүр. Машын – кейде Индонезия, кейде 
Үндістан да болып, алғашқы дерегі көмескіленген сияқты. 
Қазақтың  жыл  санауында  мешін  жылы  бар. «Мешін» 
деп  маймылды  атаса  керек.  Шын-Машындағы  «машын» – 
мешіндер  елі,  яғни  маймылдар  елі.  Зерттеуші  М.  Исқақов, 
мешін – маймыл емес, «азған адамдар», яғни қар адамы, ор-
ман адамы деген пікірді айтады (Исқақов М., 1980-272). Оған 
сақай  мен  сəмеңгілерді  де  (ергежейлі)  жатқызады.  Қисса-
ларда  ол  бір  орманы  бар,  ғажайып  оқиғалар  өтетін  мифтік 
өлкеге айналған. Шын-Машын – бүкіл дүние, бар əлем деген 
ұғымды  береді.  Ирамбақ,  Сарандил,  Шын-Машынның  бір 
шығарманың  ішінде  аралас  келуі  олқиғаның  таңғажайып-
тығын,  белгісіздігін,  алыстығын  еселей  көрсету,  əсірелеу 
мақсатынан туады. 
«Нұрдан  жаралу». «Оғыз  қаған  жырында»  Оғыз  Тəңірге 
жалбарынып отырса, көктен бір жарық нұр түседі. Онда маң-
дайында  алтын  қазықтай  меңі  бар  (Темірқазық.  А.Қ.)  қыз 
отыр  екен.  Оғыз  қағанның  осы  бірінші  жұбайы  Нұрсұлу  не-
месе  Күнсұлу  нұрдан  жаралған  еді.  Қазақтың  «Дың  сұлу», 
«Домбауыл»  аңыздарындағы  сұлу  қыздар  күн  нұрынан 
жүкті болады.

жүктеу/скачать 1,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: