Алматы №1 (135) 2012
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
| 174 ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №1(135).2012
Ғ. Б. Шойбекова, ҚазМемҚызПУ доценті, ф.ғ.к., shoibekova_gaziza@mail.ru СӨЗЖАСАМНЫҢ СЕМАНТИКАЛЫҚ ТӘСІЛІ Сөзжасамның семантикалық (конверсия- лық) тәсілі – ең көне тәсіл. Себебі конвер- сияның негізінде, өзегінде мағына жатады. Қазақ тілі – мағыналық құрылымға с‰йенген тіл. Сондықтан тілімізде мағыналық жақтан дамыған сөздер көптеп саналады. Транспози- цияланған сөздерді семантикалық аспектіден қарастырған дұрыс. Бұл ‰шін сөз таптарын, оның құрамындағы сөз мағыналарының сәй- кестігін салыстырмалы т‰рде зерттеу қажет. Сөздердің заттық, сындық, сапалық, сан- дық, қимыл мағыналарына ауысуы уәжделу негізінде іске асады. Тілдегі сөздердің заттық мағынаға көшуі жайлы т‰ркологтар Н.А.Бас- каков, А.Н.Кононов, Н.К.Дмитриев, Э.В.Се- вортян, Б.М.Юнусалиев, Б.А.Орузбаева айтып өткен болатын. Ескерткіштерді зерттеу бары- сында ғалымдар есімдер мен етістіктердің тұлғалық жағынан бөлінбегенін байқаған. Сол процесс осы к‰нге дейін жалғасып келеді. Кейінгі зерттеулер бұл құбылыстың көне ес- керткіштер құрамында ғана емес, қазіргі т‰ркі тілдерінің барлығында дерлік кездесетіндігін айтып ж‰р. Алғашқы кезде адамзаттың тілді қолда- нуында сөздер ешқандай категорияға тәуел- денбеген. Қазақ тілінде мағыналары дамуы нәтижесінде сөздер транспозицияланып, зат- тану, сын-сапалану, сандану, шылаулану, ‰с- теулену, етістіктену, есімдену процестерін бас- тан кешіреді. Сөйтіп қазіргі тіл тұрғысынан бір сөз табынан екінші сөз табына ауысады. Қазақ тіліндегі сөздерді сөз таптарына бөлу- дің алғашқы соқпақтарын салған Н.И. Иль- минский, П.М. Мелиоранский екендігін лин- гвист ғалым Т.Қордабаев өз мақаласында жа- зады. Ал қазақтың төл ғалымдарының іші- нен морфологиялық құрылым жайлы жазыл- ған еңбектің бастауы – А.Байтұрсыновтың 1920 жылы жазылған “Тіл – құрал” атты оқулығы. Ол сөздерді атауыш сөздер мен шы- лау сөздер және одағай сөздер деп ‰ш топқа бөледі: Атауыш сөздерге: зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік жатса; Шылау сөздерге: ‰стеу, демеу, жалғаулық; Одағайға: еліктеуіш, лептеуіш сөздерді жатқызған [1]. Бұл к‰нде тіл біліміндегі сөз таптары кате- гориясы біршама зерттеліп, толық граммати- калық категория екені айқын болып отыр. Сөз- дердің бір категориядан екінші категорияға өтуін зерттеудегі аса тиімді жол – семан- тикалық сөзжасам. Осы категориялардың се- мантикасы мен қызметі бір арнаға тоғысуы керек. Егер де сөздердің мағынасы заттың, са- паның, қимылдың жеке лексика-граммати- калық категориялардың абстракциялануы, уәжделуі арқылы пайда болса, ол тілдің дамы- ғандығын көрсетеді. Қазақ тілінде төс (адамның м‰шесі), төс (құрал), төс+е (қимыл атауы), без (адам дене- сіндегі зат), без (шошыну), без (қашу, зыту), жел (табиғи құбылыс), жел (ж‰гіру, желу), жел (суықтан болатын ауру) сөздерінің т‰бір к‰йінде, омонимдік қатар құрып бір т‰бір сөз- дің қимылдық мағынада да, атаулық мағынада да келіп ұғынылатындығын сөзжасам саласын зерттеп ж‰рген ғалымдар жазып ж‰р. Көне тілімізде етістік – есім корреляттары молынан кездеседі. Қазіргі біздің тілімізде қолданып ж‰рген семантикалық тәсілмен дамыған сөз- дер – сол байырғы, көне ғасырлар жемісі. Б‰- гінгі тіліміздің жай-к‰йінде мұндай процесс өте аз ж‰реді, себебі біздің б‰гінгі тіліміз жалғамалылық дәуірінде өмір с‰ріп жатыр. Қазіргі қазақ тілінде сындық мағынада қолданылып ж‰рген жөн сөзінің транспози- цияланып, семантикалық тәсіл арқылы дамуы. Жөн І. 1. Жай, әншейін. Жөн жерге қыз бермейді Балта бабаң, Грубиян әлің ‰шін бір тамам. Шаңменен, Сәметпенен құда болған, Япыр-ау, Құлжекеңмен біз-ақ жаман (Айтыс). 2. Мән-мәніс, сыр, жағдай. Есітсем ‰нін, Біл- сем деп жөнін, Көп іздедім қаңғырып (Абай). 3. Ыңғай, рет, орын. Е, алса несі бар? Бәйгіні Ысқақ емес, мен алатын жөнім емес пе?-деді Ыдырыс жалтаңдап (С. Сейфуллин, Шығ.). 4. Дұрыс, ақиқат, әділ, шын, рас. Бөжей өз ішінен: “Шариғат та жөнге, шынға қарайтын шығар, ақай жоқ, ноқай жоқ, көрінгенге бұйда бере бермес” (М. Әуезов, Таңд. шығ.). 5. Кім екендігі, шыққан тегі, аты-жөні, жай-жапсары. |