Алматы №1 (135) 2012
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Ж. ӘЛМАШҰЛЫ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ КӨРКЕМДЕГІШ-БЕЙНЕЛЕГІШ ҚҰРАЛДАРДЫҢ СТИЛЬДІК ҚЫЗМЕТІ
| Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(135).2012 349
А. Р. Найманбай, Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ доценті, филология ғылымдарының кандидаты Ж. ӘЛМАШҰЛЫ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ КӨРКЕМДЕГІШ-БЕЙНЕЛЕГІШ ҚҰРАЛДАРДЫҢ СТИЛЬДІК ҚЫЗМЕТІ Көркем шығарма – эстетикалық категория. Ол ең алдымен оқырман сезіміне, оның ой- санасына әсер етуі тиіс. Көркем әдебиет тілі – әдеби тілдің негізгі көрсеткіші. Шығарма тілінде көріктеуіш тілдік құралдардың көп кездесуі, алдымен, жазушы тілінің шеберлігін, орынды сөз оралымдарының ұтымды, қисынды жұмсалу жайын көрсетсе, екіншіден, сол үйлесімді сөй- лем үлгілері мейлінше мол бағытта лингвисти- калық талдау жүргізуді қажет ететіндігін бай- қатады. Суреткердің шеберлігі – ең алдымен өмірді бақылау мен ұғу ерекшелігімен сипатталады. Жазушы стилі – өзіндік сөз мәнері мен сурет- кердің өзіне ғана тән қалам ізі. Жазушының стилін анықтау дегеніміз – оның басты шеберлік қасиеттерін тап басып, тілдік қыр-сырын ашу болып табылады. Сондықтан көркем шығар- маны жасаушы қаламгер табиғаты стиль, ше- берлік арқылы танылатыны белгілі жағдай бо- лып анықталады. Тіл ғылымында көркем шығарма тілінің стильдік қажеттілігі туралы мынадай пікір бар: «Көркем тексті өнер туындысы ретінде зертте- генде таза лингвистикалық әдіс-тәсілдермен шектеліп қалу жеткіліксіз. Себебі, көркем туын- ды, даралық көркем стиль жазушы шығармала- рының көркем құрылысы ғана емес, әр жазу- шының шығармаларына тән мазмұн мен түр ерекшеліктері. Көркем әдебиет стилистикасында шығарманың тілін оның идеялық мазмұнынан бөліп алып қарауға болмайды. Бұдан талдаудың лингвистикалық принциптері мен әдіс-тәсіл- дерін әдебиеттану тұрғысынан талдаумен ұш- тастыру қажеттілігі туады» [1, 17]. Жазушы-драматург Ж. Әлмашұлы өз шы- ғармаларында кейіпкерлердің сан түрлі бейнесін жасайды және олар бір-біріне ұқсамайтын қай- таланбас тұлғасымен, мінез-құлық, таным-түсі- нігімен ерекшеленеді. Қаламгер туындыларын- да кейіпкер бейнесін сомдауда көптеген жал- пыхалықтық мәдениет құндылықтарына енетін этнографизмдер мен эмоционалды-әсерлегіш сөздерді кездестіреміз. Оның бір көрінісін – біз жазушының 2007 жылы «Арыс» баспасынан шыққан, оқиғасы 1916 жылғы ұлт-азаттық көте- ріліс пен 1937-38 жылдардағы саяси қуғын- сүргін кезеңдерін, оның тарихи себептерін суреттеруге арналған «Күлкі мен көз жасы» романынан байқай аламыз. Тіл мәдениетінің ерекшеліктері туралы көр- некті ғалым М. Балақаев: «Жеке жазуының тіл өрнегінің толып жатқан бояу-бедері, өзіндік өсу, жетілу жолдары болады. Көркем әдебиет тілінің нәзіктігі көп жағдайда жазушының белгілі бір сөздерді «мағыналық топқа иіру» яғни сөздерді өзара мағыналық байланысқа түсіру шебер- лігімен байланысты», – деп жазса [2, 87], көркем әдебиет тілі жөнінде профессор Б. Сағындық- ұлы: «Көркем әдебиет тілі – жазушының тілі, әр шығармасына тән мазмұн мен түр ерекшелігі. Бұл орайда жазушының құралы – тіл, әлемді таң қалдырған көркем туындылардың бәрі де тілдің сиқырлы күші арқылы дүниеге келген. Мұндай қатарда жеке сөз, өзінің орнымен сәтін тапқан шақта, жаңаша жанданып кетеді. Сондай шағы- на жетіп, жанданған сөздің дәмі, легі бөлініп, тың тірлік етіп, бал-бал жанып тұрады. Ол көп қолданған сөз емес, қызықты, ыстық лепті сөз болады» [3, 330], – деген ойлар айтады. Әр кейіпкердің қоғамда алатын орнына, ой- өрісіне, білім-дәрежесіне, рухани өсуіне, өмірге көзқарасына, әлеуметтік тегіне, д‰ниетанымына байланысты сөйлету – персонаж бейнесін аша т‰сетін тілдік-стильдік амалдың бірі болып есептеледі. Автор «Күлкі мен көз жасы» рома- нында әр кейіпкерге өз дәрежесіне сай ат қойып, жер-су атауларын да ұтымды суреттейді: Бүкір- Шүкір, Шуылдақ Шәріп, Сәнімай, Ақ Сырға, Ақ Тиін, Сырғалым, Айналма т.б. Қазақ мәдениеті тарихында – фразеология- лық тіркестер мақал-мәтелдермен қатарласа өмір сүреді. Мақал-мәтелдер көркем сөз қоры- ның мәйегі болып саналады. Біздің ойымызша, мақал-мәтелдер жай сөйлем түріндегі тұрақты сөз тіркестеріне жатады. Өйткені олар тұрақ- талған, мазмұны біртұтастыққа ие болған сөз- дер. Осы біртұтастық мағына мен мазмұнға бай- ланысты. Мағына мен мазмұн тұтастығы таным мен түсініктен туындаған ой-пікірдің сан алуан обарзбен астарласуы, тілдің даму үдерісінде тұрақты сөз тіркестерінің санамызда орнығуы негізінде қалыптасқан логикалық тұжырымның жиынтығы болып келеді. Қаламгер өз шығар- масында халық тағылымындағы бабалар сөзі мен сөз тіркестеріне көбірек көңіл бөліп, кейіп- |