Алматы №1 (135) 2012
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
| 94 ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №1(135).2012
жұмсалады, бөлек жазылғанымен, сөйлемнің бір ғана м‰шесі болады. Мысалы, суық тор- ғай, кәрі жілік, қара ала, он бес, екі ж‰з, қыз- мет қыл, сабыр ет. Тіркестіру арқылы сөз жасау сөз таптары- ның бәрінде де бар құбылыс. Екі (кейде ‰ш) компоненттен құралуы, құрамындағы сөздер- дің сабақтаса байланысуы, номинативтік си- паттағы сөздердің де жасалуы жағынан бұлар біріккен сөздер сияқты. Тіркесті сөздер бірік- кен сөздерден қандай ерекшеліктерімен ажы- ратылады? Біріншіден, тіркесті сөздер компо- ненттерінің лексикалық және грамматикалық мағына дербестігі сақталады (мал дәрігері, тіс дәрігері) Біріккен сөздердің компоненттері лексикалық дербестігінен айрылып қалады. Екіншіден, тіркесті сөздердің синтаксистік қатынасы сақталады, дегенмен, сөз тіркесін- дегідей емес, айқындауыштық сипатта. Ал біріккен сөздердің арасындағы синтаксистік қатынас тұтасып, лексикалану сипаты басым болады (желтоқсан, қайнаға). Осындай қа- сиеттері негізге алынып, алғашқылары бөлек жазылса, кейінгілері бірге жазылады. Тіркестіру арқылы сөз жасау сөз таптары- ның бәрінде де бар құбылыс деп көрсетіледі. Бұлардың барлық сөз таптарындағы дәрежесі бірдей емес: сан есімдер мен етістіктерде же- текші тәсіл болса, есімдіктерге бұл құбылыс тән емес десе де болады [2:98]. Сондай-ақ к‰рделі етістіктер деп аталып ж‰рген етістік- тердің барлығы бірдей сөзжасам объектісіне енбейтіндігін, бұларды атауда бірізділіктің жоқтығын айту керек. Етістіктерге қатысты еңбектерде к‰рделі етістіктер тобына жатқы- зылып ж‰рген етістік т‰рлерін бөлу де, олар- ды атау да біркелкі емес: 1. Жарқ ету, айқай салу, жәрдем ет, адам бол, қызмет қыл, табыс ет, т.б. осындай етіс- тіктерді Ы.Маманов тіркесті т‰бір етістіктер десе [3:27], А. Қалыбаева мен Н.Оралбаева құ- ранды етістіктер [2:254], А. Ысқақов к‰рделі құрама етістіктер [4:238] деп атаған. 2. Келіп кет, бара кел, алып кел, әкеп қой: Ы.Маманов – к‰рделі етістік [3:6], А.Ысқақов жай к‰рделі етістік немесе құрама к‰рделі етістік [4:239], А.Қалыбаева мен Н. Оралбаева к‰рделі етістік [2: 292]. 3. Келе жатыр, кетіп қал, айта сал, қарай көр: Ы.Маманов алдыңғы етістіктермен бірге к‰рделі етістіктер деп қараса [2:27], А. Ысқақов аналитикалық етістіктер [4:253], А.Қалыбаева мен Н. Оралбаева аналитикалық етістік деп атайды [2:292]. 4. Ж‰рек жұтқан, көзі ашылды, ж‰рек жал- ғау, таяқ жеді, т.б. тұрақты тіркестерді А.Қа- лыбаева мен Н. Оралбаева [2:320], А.Ысқақов тұрақты тіркестер деген атпен к‰рделі етіс- тіктердің құрамында қараған [4:240]. 5. Барып едім, келетін еді, келмек еді, т.б. «е» көмекші етістігі арқылы келген етістік- терді А.Ысқақов жеке-дара алып, суреттеме етістіктер деп атаса [4:249], Ы.Маманов к‰рделі етістіктердің [3:55], А.Қалыбаева мен Н. Оралбаева аналитикалық форманттардың құрамында қарайды [2:292]. А.Ысқақов бірінші топтағы (тіркесті т‰бір етістік, құранды етістік) етістіктерді ғана сөз- жасам нысаны ретінде қарастырады, өзге зерт- теушілер бірінші, екінші және төртінші топ- тағы етістіктерді осы қатарға қояды. Ы.Ма- манов екінші топтағы етістіктерді граммати- калық мағына ‰стейтін аналитикалық фор- манттармен бірдей етіп көрсетеді. Сонда тір- кесу арқылы жасалып тұрған етістіктер грам- матикалық мағына беретін морфологияның зерттеу нысаны ме, әлде жаңа мағыналы сөз ретінде сөзжасамның зерттеу нысаны ма? Осы мәселеге келгенде, жоғарыда аталған етістік т‰рлерін бөлуде, жіктеуде белгілі бір ұста- нымның жоқтығын байқаймыз. Бұл мәселеде профессор С.М. Исаев өзінің айқын көзқарасын танытып, былай дейді: «К‰рделі етістік деген ұғым к‰рделі зат есім, к‰рделі сын есім, к‰рделі сан есім, к‰рделі ‰стеу т.б. сияқты ұғымдардан грамматикалық сипаты жағынан м‰лде бөлек, я кез келген екі я одан да көп т‰бірден (сөзден) құралған етіс- тіктің бәрі бірдей к‰рделі етістік бола бер- мейді, тек негізгі етістік пен көмекші етістік- тің белгілі тәсіл арқылы тіркесіп барып, бір сөздің (етістіктің) мәнінде жұмсалып, етістік- тің белгілі грамматикалық категориясын жа- сайтын т‰рі ғана к‰рделі етістік бола алады. Атап айтқанда, негізгі етістік көсемше (-а, -е, - й, -ып, -іп, -п, -ғалы, -гелі, -қалы, -келі,) есімше (-ған, -ген, -қан, -кен, -атын, -етін, -йтын, - йтін, -ар, -ер, -р, -с, -мақ, -мек, -бақ, -бек, - пақ, -пек), шартты рай (-са, -се) тұлғаларына көмекші етістіктер және негізгі етістік т‰бірге -ғы, -гі, -қы, -кі қосымшаларының тәуелденген тұлғасына кел көмекші етістіктің тіркесінен жасалып, бір ғана етістіктің орнына жұмсала- тын (көмекші етістік грамматикалық қана мән ‰степ, белгілі бір категорияның көрсеткіші бо- |