Алматы №1 (135) 2012
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
| 36 ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №1(135).2012
М.Балақаев пен Т.Сайрамбаевтың пікіріне с‰йенсек егер сөйлем қарым-қатынас жасау- дың, адам ойын білдірудің негізгі формасы болса, сөз тіркесі және сөз – сөйлем құрау- дың материалдары, яғни, бұдан шығатын қо- рытынды сөздер тіркесі синтаксис қарауына жататын мәселелердің бірі екені даусыз. Ол сөйлеммен тығыз байланыста қаралуы керек. Бірақ сөз тіркесі синтаксистегі тұлға емес, оның негізгі тұлғасы – сөйлем. Сөз тіркесі, көптеген ғалымдардың көрсеткеніндей, сөй- лемнің бір бөлшегі – сөйлем құрауға қажетті материал. Мұндай сөз тіркесі мен сөйлемнің арасындағы айырмашылықтарды тану мәсе- лесі тілші ғалымдардың көбіне ой салған бо- латын. Сөз тіркесін сөйлемнен ажырату – жалпы тіл білімінде негізгі мәселелердің бірі. Осыған орай ғалым Т.Сайрамбаев «Сөз тіркесіне син- таксистік топ құрайтын барлық сөздердің тір- кесін жатқызамыз ба, әлде предикативті қаты- насты жатқызамыз ба?» деген сауалға жауап іздеп, осының негізінде бұл к‰ні жоққа шы- ғарылған қағидалардан бастап, қазіргі ж‰йеге себеп болған ұстанымдарды салыстырып, саралап, жинақтайды. Мысалы, кейбір ғалым- дардың, атап айтқанда Фортунатов, Пешков- ский тағы да басқалардың толық мағынасы бар грамматикалық тіркестердің барлық т‰рін сөз тіркесіне жатқызуы тілге тиек етіліп, қате ұстанымын айқындауға тырысады. Оның айтуынша: «Фортунатовтың пікірі бойынша, сөйлем дегеніміз сөз тіркесінің бір т‰рі (разно- видность), көрінісі. Бұлардың пікірінше, сөй- лем мен сөз тіркесінің ешбір айырмашылығы болмайды». Ал «Керісінше, кейбір ғалымдар Буслаев, Потебня, Шахматов т.б. сөз тіркесін жоққа шығарды. Олардың пікірі бойынша, не- гізгі етіліп сөйлемнің теориясы және сөйлем- нің м‰шелері алынады. Сөйтіп сөз тіркесі туралы мәселе тек т‰ркі тілдеріне ғана емес, басқа тілдерде де т‰рліше қаралады»,- [3.8] дейді. Сондай-ақ, сөйлем мен сөз тіркесінің айыр- машылықтары мен өзіндік ұқсастықтарына аса назар аударған ғалым бұдан басқа Н.К.Димитриев, Б.А.Убрятова, Н.А.Баскаков, Г.И.Инжековой-Грекул, В.В.Виноградов сын- ды т.б. ғалымдардың зерттеулерін негізге ала отырып аталмыш мәселеге өз көзқарасын біл- діріп, кей тұстарға келіспейтіндігіне толықтай ғылыми дәлел айтады. Егер бастауыш пен баяндауыштық қатынастан болмай, олар тия- нақты ойды білдірсе, сөйлем деп, егер бас- тауыш пен баяндауыштық қатынас болмай, олар тиянақты ойды білдірмесе сөз тіркесі болады»(Н.К.Дмитиев, Б.А. Убрятова т.б.) [7.202-203], соңғы сөз (басыңқы сөз) есімше не көсемше формасында тұрса ғана сөз тіркесі де, ал етістіктің басқа формаларында келсе, сөйлем (Н.А.Баскаков, Г.И.Инжековой-Грекул т.б.) [8.464] деген пікірлер мен соған орай сөз тіркестерін предикативті және предикативті емес деп бөлінуін аса қолдай қоймайды. Өйткені «сөз тіркестерінің әрбір сыңарларын бұлай қарау, олардың қасиетін толық аша алмайды. Сөз тіркесі мен сөйлемді ажырату немесе олардың арасына жоғарыдағыдай шек қою дұрыс болып шықпайды. Өйткені мұндай шек қою негізгі критерий бола алмайды. Ол ‰шін сөз тіркесі мен сөйлемдердің әрқайсысы- ның зерттелетін негізгі обьектілерін ашу керек сияқты [9.11] дей келе В.В.Виноградовтың кейінгі еңбектеріндегі сөйлем мен сөз тіркес- терінің айырмашылығы мен ұқсастықтарын дұрыс байқағандығын атап өтеді. Бұл принципке қарағанда сөйлемнің сөз тіркесінен бір өзгешелігі – біріншіден, әрбір сөйлемнің интонациясы болады. Бұл қасиет сөз тіркесінде болмайды. Екіншіден, негізінде сөйлемдерге тән нәрсе, олар көбіне бастауыш пен баяндауыштық қарым-қатынастан құры- лып, біршама аяқталған ойды білдіруі. Бұл құбылыс та сөз тіркесінде ‰немі бола бер- мейді. Сөз тіркесі толық мағыналы сөздерден құрала отырып, сөйлемнен осындай айырма- шылықтары болғанымен олардың өзіндік ұқсастықтары да бар. Сол сияқты сөз тіркесі сөйлемнің негізінде жасалады. Мысалы: кітап оқыды бұл әрі сөйлем, әрі сөз тіркесі. Олай болса, бір сөз табы басқа сөз таптарына ауысып отыратыны сияқты, бұл екеуі бір- біріне ауысып отырады. Әрі екеуі құрылысы жағынан кейде ұқсас келеді. Сөйлем де, сөз тіркесі де екі немесе одан да көп сөздерден құрала отырып, сөйлемдермен сәйкес келе береді. Сонымен, қорыта келгенде, сөз тіркесі және сөйлем жалпы тіл қатынасы, ой қаты- насы бола отырып, әрқайсысының өзіндік объектілері бар. Сөйтіп, Т.Сайрамбаевтың пі- кірінше: сөз айналадағы обьективтік шындық- тың адам басындағы сәулесі (отражения) ре- тінде жеке-жеке ұғымды (понятие) білдірсе, сөз тіркесі олардың грамматикалық қарым- қатынасын және мағыналық тобын білдіреді. Ал сөйлем жеке ұғымдардың синтезі ретіндегі |