Алматы №1 (135) 2012

32 ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №1(135).2012 
Енді қазақ синтаксисі мәселелерін, оның 
ішінде, сөз тіркесі мен сөйлемдерге қатысты 
мәселелерді шешіп, оларды бір ж‰йеге т‰сі-
ріп, қазақ тіл білімінде өзіндік із қалдырған 
ғалымның еңбектерін зерделеп, бағалайтын 
кез келген сияқты.
Профессор 
М. 
Балақаевтың 
шәкірті 
Т.Сайрамбаев ұстазының жолын жалғасты-
рып, ұстазы қалдырған мол мұраны игеріп, 
қазақ синтаксисіндегі өзекті мәселелерді анық-
тап, оларды зерттеу жолында көп еңбек ат-
қарды. Ол еңбектерінің нәтижелері ғалымның 
өзі жазған көптеген оқулықтары мен ғылыми 
еңбектері және ол кісінің жетекшілігімен шә-
кірттері зерттеген ғылыми еңбектер т‰рінде 
басылып шықты.
Біздің мақаламыздың мақсаты – ғалымның 
с‰белі еңбектерінің ішіндегі синтаксис мәсе-
лесіне қатысты бір-екі еңбегіне тоқталып, 
оларды саралап, талдау. 
Ұстаздың жоғары оқу орындарының сту-
денттері мен мұғалімдеріне арналған «Қазіргі 
қазақ тіліндегі к‰рделі сөз тіркестері» атты 
еңбегінде бұған дейін қазақ тіл білімінде сан 
алуан пікір тудырып келген сөз тіркесі мен 
сөйлем мәселелерін т‰бегейлі зерттеп, ж‰йе-
леп, олардың айырмашылығын көрсетіп, сөз 
тіркестерінің негізгі белгілерін ажыратып, 
қазақ тілінің аталған мәселелерін бір жолға 
сала білген.
Ғалым аталған еңбегінде кез келген сөздер 
сөз тіркесін құрау ‰шін олардың қалыптасқан 
семантикалық мазмұны ‰лкен рөл атқараты-
нын, яғни басыңқының семантикасының ба-
ғыныңқы м‰шенің мағынасына сай келуі шарт 
екенін атап көрсете келіп, басыңқы мен бағы- 
ныңқы мағыналық байланыста бола отырып,
бір-бірімен әрі грамматикалық, әрі интонация-
лық жағынан байланысатынын, яғни грамма-
тикалық тәсілге т‰рлі қосымшалар арқылы 
байланыс тән болса, интонация ‰шін сөйлем-
дегі сөздердің табиғи орын тәртібі қажет де-
ген т‰йін жасайды.
Сөз тіркестерінің құрылысына қатысты олар-
ды жай және к‰рделі сөз тіркесі деп бөліп, жай 
сөз тіркесі кемінде толық мағыналы екі сөзден 
құралатынын, к‰рделі сөз тіркесінің құралуы 
әрт‰рлі болып келетінін, бірде басыңқы м‰ше, 
бірде бағыныңқы м‰ше к‰рделі болатынын 
және сөз тіркестерінің әрбір сыңарының к‰р-
делі болуы да м‰мкін екенін айтады [1:20].
К‰рделі м‰шелер: к‰рделі анықтауыш, 
к‰рделі пысықтауыш немесе к‰рделі толық-
тауыштар өзара сөз тіркесін құрай ала ма; 
қосарлы сөздер, негізгі етістіктер мен көмекші 
етістіктер, к‰рделі сан есімдер, негізгі сөздер 
мен шылаулар, біріккен сөздер, қысқарған 
сөздер, есім мен көмекші етістіктер, фразалық 
тіркестер сөз тіркесін құрай ала ма деген 
сұрақтарға к‰рделі сөз бен сөз тіркесінің 
айырмашылығын айқындау арқылы: к‰рделі 
сөз – сөз жасаудың бір т‰рі, оның әрбір сы-
ңары бір-бірімен тығыз мағыналық байланыс-
та болады, к‰рделі сөздің әрбір сыңарында 
жеке-жеке мағына болуы да, болмауы да м‰м-
кін, жеке-жеке мағынасы болғанымен, тұтас 
сөздің мағынасы сыңарларының мағынасынан 
гөрі к‰ңгірттеу болады, к‰рделі сөздің әрбір 
сыңарына жеке сұрақ қойылмайды, екеуіне 
бір-ақ сұрақ қойылады, к‰рделі сөздің әрбір 
сыңарының орны жылжымалы емес, тұрақты, 
к‰рделі сөз тұтасымен морфологиялық өз-
геріске ұшырайды, тұтасымен басқа сөзбен 
синтаксистік байланысқа т‰седі; ал сөз тіркесі 
– синтаксистік категория, оның сыңарлары бір-
бірімен синтаксистік байланыста болады, 
сөз тіркесінің әрбір сыңарының мағынасы 
айқын болады, оның әрбір сыңары дербес сұ-
раққа жауап береді, сөз тіркесінің әрбір сы-
ңары т‰рлі морфологиялық өзгеріске ұшы-
райды және сөз тіркесінің әрбір сыңары жеке 
синтаксистік байланыста жұмсалады деп,
дәлелді, тиянақты жауап береді [1:31].
Осы еңбектің екінші тарауында к‰рделі сөз 
тіркесінің құрылымдық т‰рлеріне тоқталып: 
есімді к‰рделі сөз тіркестері, оның ішінде зат 
есімді, сын есімді, сан есімді, шылаулар қа-
тысты, етістікті, есімшелі к‰рделі сөз тіркес-
терін жеке-жеке талдап; сөз тіркестерінің бай-
ланысу тәсілдеріне тоқталып, олардың сөй-
лемдегі қызметтерін саралайды.
Т.Сайрамбаев бұл еңбегін М. Балақаев,
Т. Қордабаев, С. Аманжолов, Н. Сауранбаев, 
Ы. Маманов, К.Аханов М.Томанов, М. Сер-
ғалиев, Ә. Хайдаров, Ә. Әбілқаев, З.И. Буда-
гова, В.В. Виноградов, Н.К. Дмитриев,
А.Н. Кононов, Н.А. Баскаков, А.М. Пешков-
ский, Е.И. Убрятова, т.б. көптеген белді-белді 
орыс, т‰ркі және қазақ тілші-ғалымдарының 
пікірлерін келтіре отырып, олардың көзқарас-
тарын қолдау-қолдамау себептерін көрсете 
отырып, мол мысалдармен дәлелдеп жазған. 
Проф. Т.Сайрамбаевтың «Сөз тіркесі мен 
жай сөйлем синтаксисі» атты оқу құралын- 
да автор сөз тіркесінің тарихына тоқталып, 
Н.З.Гаджиева, 
А.М.Щербак, 
А.Ысқақов, 

жүктеу/скачать 4,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: