Алматы №1 (135) 2012



Pdf көрінісі
бет445/446
Дата10.10.2022
өлшемі4,15 Mb.
#42089
1   ...   438   439   440   441   442   443   444   445   446
Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(135).2012 355 
сөздерімен салыстыруға болатыны сияқты, ым-
жым дегеннің екінші сыңарын жым-жырт, 
жым-жылас дегендердің құрамынан, ал тым-
тырыс дегеннің сыңарын тымырады, тымырай-
ған дегендерден табуға болады. 
Қос сөздердің қазіргі кезде түсініксіз болып 
немесе мағынасы жоқ сияқтанып көрінген 
сыңарлары мынандай екі түрлі жолмен пайда 
болған. Біріншіден, әуел бастан дербес мағы-
насы бар белгілі бір сөз екі рет қайталанып, 
бірте-бірте оның я бірінші, я екінші компоненті 
өз мағынасын біржолата жоғалтумен (делекси-
каланумен) бірге, дыбыстық жағынан да тиісті 
өзгеріске ұшыраудың нәтижесінде өзіне тән 
дербестігінен айырылып, тек өзгермейтін қосар-
ланып жұмсалатын қосалқы я қосақтама мүше 
ретінде ғана қалыптасқан. 
Екіншіден, әуел баста дербес мағыналары 
бар басқа-басқа екі түрлі сөз ұдайы қосарланып 
жұмсала-жұмсала жүріп, бірте-бірте бір сыңары, 
бірде екеуі де бірдей өз мағынасын я біржолата, 
я жартылай жоғалтып (делексикаланып), бас-
тапқы өз дербестігінен айырылып, не тек мағы-
налы компонентке, не бір-біріне қосарланатын 
қосалқы сыңар ретінде ғана жұмсалатын болып 
қалыптасқан. 
Идиомалану, лексикалану, грамматикалану 
процесі – қос сөздерге тән қасиет. Мысалы, жү-
ген-құрық, ер-тоқым, бет-жүз, ауыз-мұрын, қас - 
қабақ тәрізді қос сөдер идиомаланып. Жүген-
құрық тигізбеу, ер-тоқымын бауырына алу, бет-
жүзге қарамау, аузы-мұрны қисаймау, қас-қа-
баққа қарау, ес-түсін білмеу сияқты аса күрделі 
сөздерге арналған. Тарихи шығу төркінін қалып-
тастыру заңдарын топшылағанда, қос сөздер 
мынандай екі түрлі жолмен дами-дами келіп, 
үлкен бір арнаға сайған: 
1. Қосарлама қос сөздердің бір алуаны бел-
гілі бір төл сөзге өзге бір рудың я тайпаның 
тіліндегі пара-пар я мәндес сөзді немесе көр-
шілес, айлас-күйлес отырған я бұрынды-соңды 
белгілі қарым-қатынаста басқа халықтардың 
тілдеріндегі балама сөзді жарыстыра, қосарлап 
қолдану машығынан туып қалыптасқан. Бірақ 
бұлардың ішінен кейбіреулерінің жеке, я екі ком-
поненті әуелгі өз мағынасын солғындатып, не 
бір жола оны жоғалтып (диалексикаланып), тек 
қосарлама сөздің құрамында ғана қолданылатын 
көне формаға айналған. 
Бұл үрдісте, әрине, тиісті фонетикалық құ-
былыстардың да өзінше маңызды болғаны кү-
мәнсіз. Үрдістерді бағдарлау үшін мысалы, ба-
ла-шаға, жора-жолдас,некен-саяқ, жүдеу-жа-
дау, тоқты-торым, дау-шар, қыз-қырқын, ас-
ауқат деген сөздерді салыстырып-ақ көз жет-
кізуге болады.
2. Қосарлама қос сөздердің бір алуаны 
сөйлемдегі бірыңғай мүшелердің, айқындауыш 
мүшелердің логикалық, формалық, интонация-
лық райға қарай бірте-бірте орын жағынан да 
өзара орайласып, бір-бірімен үнемі жұпталып 
айтылып, жұпталып қолдануына сәйкес, бірде 
күрделі, бір бүтін тұрақты сөз ретінде,бірде бір-
бірінен ажырасатын бірыңғай мүшелер ретінде 
жұмсалу машығынан қалыптасқан. Практикада 
әрі байлаулы, әрі еркін қолданылатын осындай 
қасиет екі жағы да мағыналы қосарлама сөз-
дерге тән. Сондықтан ондай қосарлама сөздер-
дің компоненттері тым ауыспалы болады, бірде 
олар (қажет болған жағдайда) қос сөз құрамын-
да қолданылса, сау-саламат, аман-есен, әке-
шеше, апа-қарындас, іс-әрекет бірде олар бір-
бірінен ажырап дербес, жеке-дара сөз ретінде 
бірыңғай мүше тізбегінде өз алдына мүше ретін-
де қолданыла береді (саумысың, саламатпысың? 
Әкеңе, шешеңе сәлем айт. Еңбек дегеніміз - іс 
істеу, әрекет жасау деген сөз т.б.). қос сөздердің 
екі сыңары да бірден бірыңғай, демек, бір ғана 
сөз табына тән сөздерден құрылатын себебінің 
бір негізі олардың бірыңғай мүшелерімен ұш-
тастығында да болуға тиіс. 
Ал қайталама қос сөздердің симантикалық 
сипатына тоқталатын болсақ, қайталама қос сөз-
дердің түр-түрлерінің өзара мағыналық айырма-
шылықтары сол сөздердің қайталау түрлеріне, 
олардың сыртқы дыбыстық және сыртқы мор-
фологиялық формаларына байланысты. Олай 
дейтін себебіміз – қайталаудың әрбір түрі я үл-
гісі тиісті семантикалық мағына тудыратын 
грамматикалық форма ретінде ретінде қалып-
тасқан тәсілдер деуге болады. Өйткені, қайта-
лама қос сөздердің формаларында басқа-басқа 
қаншалықты түр болса олардың соншалықты 
мағыналық реңктері болады. Демек, өзіне тән 
ерекшелігі бар әрбір мағыналық реңктің өзіне 
лайық формасы да болады. 
Егер зат есімге ешқандай да қосымша қо-
сылмай екі рет қайталанса тау-тау, сай-сай, 
қора-қора ол сөзден жаңа лексикалық мағына 
тумайды. Тек сол сияқты заттарды топ-тобымен 
жинақтау я бөлу мағынасы түсініледі. Мысалы,
Күндіз көрген жазық жерін қазір тау шатқа-
лындай өркеш-өркеш көрінеді (Ғ. Мүсірепов). 
Көп кешікпей шабындық жерлерде мая-мая шөп 
тұрды (С. Көбеев). 
Сын есімнің ешбір қосымшасыз қайталатын 
формасы да ол сөздің лексикалық мағынасын 
өзгертпейді, тек семантикасымен қолданылу




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   438   439   440   441   442   443   444   445   446




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет