Алматы №1 (135) 2012



Pdf көрінісі
бет438/446
Дата10.10.2022
өлшемі4,15 Mb.
#42089
1   ...   434   435   436   437   438   439   440   441   ...   446
Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(135).2012 349 
А. Р. Найманбай,
Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ доценті, филология ғылымдарының кандидаты 
Ж. ӘЛМАШҰЛЫ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ КӨРКЕМДЕГІШ-БЕЙНЕЛЕГІШ 
ҚҰРАЛДАРДЫҢ СТИЛЬДІК ҚЫЗМЕТІ 
 
Көркем шығарма – эстетикалық категория. 
Ол ең алдымен оқырман сезіміне, оның ой-
санасына әсер етуі тиіс. Көркем әдебиет тілі – 
әдеби тілдің негізгі көрсеткіші. Шығарма тілінде 
көріктеуіш тілдік құралдардың көп кездесуі, 
алдымен, жазушы тілінің шеберлігін, орынды 
сөз оралымдарының ұтымды, қисынды жұмсалу 
жайын көрсетсе, екіншіден, сол үйлесімді сөй-
лем үлгілері мейлінше мол бағытта лингвисти-
калық талдау жүргізуді қажет ететіндігін бай-
қатады. 
Суреткердің шеберлігі – ең алдымен өмірді 
бақылау мен ұғу ерекшелігімен сипатталады. 
Жазушы стилі – өзіндік сөз мәнері мен сурет-
кердің өзіне ғана тән қалам ізі. Жазушының 
стилін анықтау дегеніміз – оның басты шеберлік 
қасиеттерін тап басып, тілдік қыр-сырын ашу 
болып табылады. Сондықтан көркем шығар-
маны жасаушы қаламгер табиғаты стиль, ше-
берлік арқылы танылатыны белгілі жағдай бо-
лып анықталады. 
Тіл ғылымында көркем шығарма тілінің 
стильдік қажеттілігі туралы мынадай пікір бар: 
«Көркем тексті өнер туындысы ретінде зертте-
генде таза лингвистикалық әдіс-тәсілдермен 
шектеліп қалу жеткіліксіз. Себебі, көркем туын-
ды, даралық көркем стиль жазушы шығармала-
рының көркем құрылысы ғана емес, әр жазу-
шының шығармаларына тән мазмұн мен түр 
ерекшеліктері. Көркем әдебиет стилистикасында 
шығарманың тілін оның идеялық мазмұнынан 
бөліп алып қарауға болмайды. Бұдан талдаудың 
лингвистикалық принциптері мен әдіс-тәсіл-
дерін әдебиеттану тұрғысынан талдаумен ұш-
тастыру қажеттілігі туады» [1, 17]. 
Жазушы-драматург Ж. Әлмашұлы өз шы-
ғармаларында кейіпкерлердің сан түрлі бейнесін 
жасайды және олар бір-біріне ұқсамайтын қай-
таланбас тұлғасымен, мінез-құлық, таным-түсі-
нігімен ерекшеленеді. Қаламгер туындыларын-
да кейіпкер бейнесін сомдауда көптеген жал-
пыхалықтық мәдениет құндылықтарына енетін 
этнографизмдер мен эмоционалды-әсерлегіш 
сөздерді кездестіреміз. Оның бір көрінісін – біз 
жазушының 2007 жылы «Арыс» баспасынан 
шыққан, оқиғасы 1916 жылғы ұлт-азаттық көте-
ріліс пен 1937-38 жылдардағы саяси қуғын-
сүргін кезеңдерін, оның тарихи себептерін 
суреттеруге арналған «Күлкі мен көз жасы» 
романынан байқай аламыз. 
Тіл мәдениетінің ерекшеліктері туралы көр-
некті ғалым М. Балақаев: «Жеке жазуының тіл 
өрнегінің толып жатқан бояу-бедері, өзіндік өсу, 
жетілу жолдары болады. Көркем әдебиет тілінің 
нәзіктігі көп жағдайда жазушының белгілі бір 
сөздерді «мағыналық топқа иіру» яғни сөздерді 
өзара мағыналық байланысқа түсіру шебер-
лігімен байланысты», – деп жазса [2, 87], көркем 
әдебиет тілі жөнінде профессор Б. Сағындық-
ұлы: «Көркем әдебиет тілі – жазушының тілі, әр 
шығармасына тән мазмұн мен түр ерекшелігі. 
Бұл орайда жазушының құралы – тіл, әлемді таң 
қалдырған көркем туындылардың бәрі де тілдің 
сиқырлы күші арқылы дүниеге келген. Мұндай 
қатарда жеке сөз, өзінің орнымен сәтін тапқан 
шақта, жаңаша жанданып кетеді. Сондай шағы-
на жетіп, жанданған сөздің дәмі, легі бөлініп, 
тың тірлік етіп, бал-бал жанып тұрады. Ол көп 
қолданған сөз емес, қызықты, ыстық лепті сөз 
болады» [3, 330], – деген ойлар айтады. 
Әр кейіпкердің қоғамда алатын орнына, ой-
өрісіне, білім-дәрежесіне, рухани өсуіне, өмірге 
көзқарасына, әлеуметтік тегіне, д‰ниетанымына 
байланысты сөйлету – персонаж бейнесін аша 
т‰сетін тілдік-стильдік амалдың бірі болып 
есептеледі. Автор 
«Күлкі мен көз жасы» рома-
нында әр кейіпкерге өз дәрежесіне сай ат қойып, 
жер-су атауларын да ұтымды суреттейді: Бүкір-
Шүкір, Шуылдақ Шәріп, Сәнімай, Ақ Сырға, Ақ 
Тиін, Сырғалым, Айналма т.б. 
Қазақ мәдениеті тарихында – фразеология-
лық тіркестер мақал-мәтелдермен қатарласа 
өмір сүреді. Мақал-мәтелдер көркем сөз қоры-
ның мәйегі болып саналады. Біздің ойымызша, 
мақал-мәтелдер жай сөйлем түріндегі тұрақты 
сөз тіркестеріне жатады. Өйткені олар тұрақ-
талған, мазмұны біртұтастыққа ие болған сөз-
дер. Осы біртұтастық мағына мен мазмұнға бай-
ланысты. Мағына мен мазмұн тұтастығы таным 
мен түсініктен туындаған ой-пікірдің сан алуан 
обарзбен астарласуы, тілдің даму үдерісінде 
тұрақты сөз тіркестерінің санамызда орнығуы 
негізінде қалыптасқан логикалық тұжырымның 
жиынтығы болып келеді. Қаламгер өз шығар-
масында халық тағылымындағы бабалар сөзі 
мен сөз тіркестеріне көбірек көңіл бөліп, кейіп-




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   434   435   436   437   438   439   440   441   ...   446




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет