Алматы академиясы

Әкімішілік құқықтың өзге құқық салалар ын ан  ер екшелігі – он ың қайн ар  көздер ін ің көптігін де болып табылады. Олар дың ішін ен  мын алар ды атап шығу қажет:

1. 
   Қазақстан Р еспубликасын ың Кон ституиясы, он ың н ор малар ын ың бір азын ың тікелей әкімшілік-құқықтық маңызы бар . Олар да көбін есе мемлекеттік басқар у аясын да жүзеге асыр ылатын  адам мен  азаматтың н егізгі құқықтар ын , бостан дықтар ы мен  мін деттер ін  бекітетін н ор малар  жән е де ҚР  Үкіметін ің құқықтық мәр тебесін  жән е атқар ушы биліктің ор талық жән е жер гілікті ор ган дар ын ың құр ылуы мен  қызметін ің н егіздер ін айқын дайтын н ор малар  ор ын  алады;
   
2. 
   Пр езиден тін іңН ор мативтік Жар лықтар ы жән е он ың жар лықтар ымен  бекітілетін  ер ежелер , тағы да басқа құжаттар ;
   
3. 
   ҚР -н ың заң актілер і;
   
4. 
   ҚР -сы Үкіметін ің н ор мативтік қаулылар ы, сон дай-ақ олар мен  бекітілетін  ер ежелер , тәр тіптер , т.б.
   
5. 
   ҚР -сы ор талық атқар ушы билік ор ган дар ын ың н ор мативтік актілер і – мин истр ліктер дің, аген ттіктер дің жән е басқалар дың н омативтік актілер і (бұйр ықтар , қаулылар , өкімдер , ер ежелер , н ұсқаулықтар , тәр тіптер ).
   
6. 
   Жер гілікті өкілді (маслихаттың) жән е атқар ушы билік ор ган дар ын ың (әкімн ің, әкімдіктің) н ор мативтік-құқықтық актілер і.
   
7. 
   ҚР -сы Кон ституциялық Кеңестің жән е Жоғар ғы Соттың н ор мативтік қаулылар ы.
   
8. 
   Мемлекеттік кәсіпор ын дар  мен  мекемелер  басшылар ын ың н ор мативтік актілер ін  әкімшілік құқық н ор малар ын ың локальдық (ішкі ұйымдастыр ушылық) дер ектемелік көздер і деп сан ауға болады (мысалы, басшылар дың бекітетін  ішкі еңбек тәр тібі тур алы ер ежелер ) [33, 62 б.].
   

Кез-кезген  құқық саласы сияқты әкімшілік құқық та р еттеуші жән е қор ғаушы фун кциялар ын  жүзеге асыр ады. Құқық н ор малар ы да соған  сәйкес: р еттеуші жән е қор ғаушы, сон ымен  қатар : матер иалды жән е пр оцессуалды болып бөлін еді. Сон ың ішін дегі қор ғаушы құқық н ор малар ы ған а әкімшілік жауапкер шілікті бекітеді, яғн и он ы қолдан удың құқықтық н егізі болып табылады.

Әкімшілік құқықтың қор ғаушы фун кциясын ың ер екшелігі – ол белгілі бір  жүйен і қалыптастыр ады, он да басқа құқық салалар ын дағы құқықн ор малар ы жүзеге асыр ылып, олар ды ор ын дамаған ы үшін  жауапкер шілікті көздейтін н егіз болады. Сөйтіп басқа құқық салалар ын ың өмір  сүр уін ің шар ты болып табылады.

Кеңес үкіметі кезін дегі әкімшілік жауапкер шілік тур алы жазған  И.А.Галаган н ың ойын ша, «Құқықтық жауапкер шілік құбылыс р етін де де, құқықтық қатын ас р етін де де тек құқықтық тұр ғыда н егізделген  соң ған а бар . Құқықтық н егіздің болмауы – құқықтық жауапкер шіліктің болмауын а, яғн и құқықтық жауаптылықтың емес, мор альды жән е т.б. болуын а әкеп соғады»[35, 29 б.]. Әкімшілік құқық қылмыстық құқықпен  өте тығыз байлан ысты, себебі, әкімшілік құқық өзін ің шар алар ымен алда қылмыстық іс-әр екеттер ге өсуі мүмкін  зақымн ың алдын  алады, мысалы, жол қозғалысы саласын дағы құқық бұзушылықтар  үшін  әкімшілік жауапкер ішілікті бекіту. Мұн да әкімшілік құқық қауіпті салдар лар дың алдын  алуы тиіс, мысалы, қылмыстық жауаптылық көзделген  адам өлімі, т.б.

Сон ымен  әкімшілік құқықтың қайн ар  көздер ін е, он ы қолдан удың н егізін е жоғар ыда аталып өткен дер дің қайсысы жатады деген  сұр аққа жауап бер ейік.

Еліміздің ӘҚБтК-н ің 1-бабын ың 1-тар мағын а сәйкес, Қазақстан Р еспубликасын ың әкiмшiлiк құқық бұзушылық тур алы заңдар ы Қазақстан Р еспубликасын ың Әкiмшiлiк құқық бұзушылық тур алы кодексiн ен  тұр ады. Әкiмшiлiк жауаптылықты көздейтiн  өзге заңдар  аталған  кодекске ен гiзiлген н ен  кейiн  ған а қолдан ылуға тиiс [20, 3 б.].

Қазір гі уақытта әкімшілік жауапкер шіліктің құқықтық (яғн и фор мальды-н ор мативтік) н егізгі заң болып табылатын ын  басып айтып кетуіміз жөн . Яғн и н ор мативтік құқықтық актілер  (жар ғылар , үкіметтік қаулылар ) он ың н егізі бола алмайды.

Жер гілікті өкілді ор ган дар  мен  атқар у ор ган дар ын ың бар лық деңгейлер і үшін , ҚР -сы Пр езиден тін ің әкімшілік жауапкер шілікті бекітуі ӘҚБтК-пен  көзделмеген .

Әкімшілік жауапкер шілік н егіздер ін ің келесі түр і – пр оцессуалдықн егіз болып табылады. Он ың қатар ын а бір ін шіден , жауапкер шілікті тудыр атын  жән е жүзеге асатын  жеке (ин дивидуалды) жән е құқықты қамтамасыз ететін  актілер  (қаулылар , шешімдер , т.б.) жатады. Бұл актілер  жауапкер шіліктің объективтік жағын  белгілейді, яғн и мемлекеттің жән е он ың ор ган дар ын ың ар н айы р еакциясы болмаса, жауапкер шілік туын дамайды, жүзеге асыр ылмайды. Жауапкер шілік қан дай шар т н егізін де туын дауын  көр сету, бекіту – осы актілер дің р олі, маңызы.

Әкімшілік құқық бұзушылық тур алы хаттама өздігін ен  әкімшілік жауапкер шіліктің н егізі болып табылмайды. Сон ымен  қатар  өкілетті ор ган н ың н емесе лауазымды тұлған ың заңды тұлған ы н емесе кәсіпкер ді жауапкер шілікке тар ту тур алы жібер ілген  ар ызы да өздігін ен  әкімшілік жауапкер шілікті тудыр майды.

Әкімшілік құқық бұзушылық тур алы хаттама, пр окур ор дың қаулысы әкімшілік құқық бұзушылық тур алы іс қозғаудың н егізі болып табылады. Әкімшілік құқық бұзушылық тур алы хаттаман ың толтыр ылуы, осы іс бойын ша алда мін детті түр де әкімшілік жаза қолдан ылады деген ді білдір мейді.

Әкімшілік құқық бұзушылық тур алы істер ді қар аудың қор ытын дысы р етін де ӘҚБтК-тің 641-бабын а сәйкес шығар ылған  істі жүр гізіп жатқан  лауазымды адамн ың әкімшілік құқық бұзушылық тур алы істі қысқар ту тур алы қаулысы болған  жағдайда, әкімшілік жауапкер шілік тур алы сөз қозғай алмаймыз. Сон ымен  қатар  әкімшілік жауапкер шілікті бекіту тур алы заңн ама бойын ша әкімшілік жазан ы хаттама толтыр май-ақ қолдан у мүмкін дігін  көр сеткен .

Бір ақ деген мен  әкімшілік құқық бұзушылық тур алы хаттаман ың толтыр ылуы мін детті болып, олсыз әкімшілік жауапкер шілік туын дамайтын  істер дің категор иясы да бар .

Әкімшілік жауапкер шіліктің пр оцессуалды н егізі р етін де өкілетті ор ган н ың н ақты бір  кін әлі тұлған ың әкімшілік құқық бұзушылық әр екетін е қатысты әкімшілік шар а қолдан у тур алы актісі табылады.

Әкімшілік құқық бұзушылық тур алы істі қар ау н әтижелер і бойын ша екі түр лі шешім (қаулы) шығар ылуы мүмкін . Істің мән -жайы бойын ша шешім қаулымен р әсімделеді. Егер  шешім ар қылы іс мән -жайы бойын ша шешілмей, өзге іс жүр гізу сұр ақтар ы шешілсе, ұйғар ым шығар ылады.

Заңда көзделген  қаулы түр лер і шекті болып табылады жән е одан  басқа он ың өзге түр лер ін  шығар уға болмайды.

Iс жүр гiзудi қысқар ту тур алы қаулы тек заңда көзделген  үш жағдайда ған а шығар ылуы мүмкін :

1. 
   ӘҚБтК-тiң 580-бабын да көзделген  iс жүр гiзудi болдыр майтын  мән -жайлар  болған ;
   
2. 
   ӘҚБтК-тің 581-бабын да көзделген  әкiмшiлiк жауапқа тар тпауға мүмкiн дiк бер етiн  мән -жайлар  болып, яғн и әр екетте қылмыстық заңдар да көзделген  қылмыс құр амын ың белгілер ін ің болуын а байлан ысты ісматер иалдар ын  пр окур ор ға, алдын  ала тер геу н емесе ан ықтау ор ган ын а бер ілген  жағдайда;
   
3. 
   ӘҚБтК-тiң 35-бабын а сәйкес адамды тәр тiптiк жауапқа тар ту тур алы мәселен i шешу үшiн  iс матер иалдар ын  тиiстi ор ган дар ға бер етiн  жағдайлар да [20, 261 б.].
   

Істің қар алған  күн і мен  ор н ы көр сетіледі. Бұл мәліметтер дің көр сетілуі маңызды болып табылады, себебі, Кодекспен  әкімшілік жауапкер шілікке тар ту мер зімін ің өтуі белгілен ген .

Әкімшілік жауапкер шілікке тар ту мер зімі өткен н ен  кейін  әкімшілік құқық бұзушылық тур алы іс қозғалған  (істі қозғаудан  бас тар ту мәселесі қар алып жатқан ) тұлғаға қатысты он ың кін әлі н емесе кін әлі еместігін  талқылауға жол бер мейді жән е мұн дай н егіз бойын ша іс мін детті түр де тоқтатылады.

Бұдан  кейін  оған  қатысты іс қар алып жатқан  тұлға тур алы мәліметтер  көр сетіледі. Жеке тұлғалар  үшiн – тегi, аты, әкесiн iң аты, туған  күн i, айы, жылы, себебі әкімшілік жауапкер шілік 16-жастан  басталады, сон ың ішін де 16 мен  18 жас ар алығын дағы тұлғалар  ар н айы субъектілер  қатар ын а жатады, т.б. өзге қажетті мәліметтер .

Заңды тұлғаға қатысты – он ың атауы, ұйымдық-құқықтық н ысан ы жән е өзге де қажетті мәліметтер .

Сосын  істі қар ау кезін де ан ықталған  мән -жайлар  көр сетіледі. Кодексте мұн дай ан ықтауға жататын  мән -жайлар  түр лер і аталған . Істі тез жән е ең маңыздысы әділ түр де шешу үшін  бұл мән -жайлар ды ан ықтаудың маңызы зор  болып табылады.

Жалпы ер ежеге сай әкімшілік құқық бұзушылық тур алы іс құқық бұзушылық жасалған  жер і бойын ша қар алады. Сон дықтан  егер  әкімшілік құқық бұзушылықтың ор ын  алған  жер ін  дәл көр сетпеу (тіпті үйдің н өмір ін е дейін ), судьялар ға оған  жауапкер шілікті бекітуде қиын шылықтар  туын датады. Себебі заңға сәйкес, ешқан дай тұлған ы он ың өзін е тиісті соттылықтағы соттың жән е судьян ың істі қар ау құқығын ан  айыр уға болмайды.

Қаулыда Кодекстің Ер екше бөлімін ің осы әкімшілік құқық бұзушылық үшін  әкімшілік жауапкер шілікті көздейтін  бабы н емесе іс бойын ша іс жүр гізуді тоқтатудың н ақты құқықтық н егіздер і көр сетіледі.

Іс бойын ша қабылдан ған  шешім н егізделген  жән е он да қаулыға шағымдан у мер зімі мен  тәр тібі көр сетілуге тиіс.

Хаттамада шығар ылған  қаулыға шағымдан у тур алы қажетті мәліметтер дің болуы әкімшілік құқық бұзушылық тур алы іс жүр гізуге қатысушы тұлғалар дың құқықтар ын ың тиісті түр де ор ын далуы болып табылады.

Әкімшілік айыппұл салын ған  жағдайда да қаулыда айыппұлды алушы тур алы ақпар ат (мәліметтер ) көр сетіледі, себебі, бқл айыппұл сомасын  аудар у құжаттар ын  толтыр удың ер ежелер ін е сай болуы тиіс.

Егер  әкімшілік құқық бұзушылық тур алы іс судьямен  қар алып жатса, ол әкімшілік жазан ы белгілеумен  қатар  мүліктік залалдың ор н ын  толтыр у тур алы мәселен і де шешуге құқылы, егер  мұн да осы залалдың ор н ын  толтыр у (өн дір у) тур алы дау болмаса.

Мұн дай жағдайда іс бойын ша қаулыда өн дір ілуге тиісті залалдың мөлшер і, он ы өн дір удің мер зімі мен  тәр тіптер і көр сетіледі. Егер  судья әкімшілік жаза р етін де қызметті тоқтата тұр уды белгілесе, ол аталған  әкімшілік жазан ың ор ын далуын  қамтамасыз етуге қажетті шар алар  жөн ін дегі мәселен і де шешеді.

Әкімшілік құқық бұзушылық тур алы іс бойын ша іс жүр гізуді жүзеге асыр у бар ысын да іс жүр гізуді қамтамасыз ету шар алар ы қолдан ылуы мүмкін . Олар ға: заттар  мен  құжаттар ды алып қою, құқық бұзушылықтың заты болып табылатын  тауар ға, көлік құр алдар ын а, т.б. заттар ға ар ест салу.

Егер  ол заттар ға жән е құжаттар ға қатысты тиісті алып қою жән е тәр кілеу түр ін дегі әкімшілік жаза қолдан ылмаса н емесе қолдан ыла алмайтын  болса, он да іс бойын ша қаулыда осын дай мәселелер  бойын ша сұр ақтар дың шешімі көр ін іс табуы қажет.

Әкімшілік құқық бұзушылық тур алы іс бойын ша қаулыға төр ағалық етуші судья н емесе қаулын ы қабылдаған  лауазымды тұлға қол қояды.

Қаулы-түбір тек – іс бойын ша іс жүр гізудің хаттама жасалмайтын н ысан ы болып табылады. Әкімшілік құқық бұзушылық жасаған  жеке тұлғалар  үшін  әкімшілік жауапкер шілікке тар тудың жеңілдетілген  түр і көзделген .

Жеке адам әкімшілік құқық бұзушылық жасаған  жер де айыппұл алу үшін  оған  қатаң қар жылық есеп бер у құжаты болып табылатын , белгілен ген  үлгідегі түбір тек бер іледі [20, 281 б.]. Бұл белгілен ген  үлгідегі түбір тек бер уді соған  уәкілеттік бер ілген  лауазымды адам әкімшілік құқық бұзушылық жасалған  жер де жүзеге асыр ады.

Бұл түбір тек – іс жүр гізу құжаты, ол тек әкімшілік құқық бұзушылық тур алы іс бойын ша қабылдан ған  қаулын ың мазмұн ын  көр сетіп қан а қоймай, сон ымен  қатар  он ың ор ын далуы тур алы мәліметтер ді иелен іп, атқар у құжаты да болып табылады.

Түбір текте бер ілген  күн і, жаза қолдан ған  лауазымды адамн ың қызметі, аты-жөн і, әкімшілік жауапқа тар тылған  адамн ың кім екен дігі тур алы мәліметтер , заңн ың аталған  құқық бұзушылық үшін  жауапкер шілігі көзделген  бабы, әкімшілік құқық бұзушылық жасалған  ор ын  мен  уақыт, салын ған  әкімшілік айыппұлдың сомасы көр сетіледі. Түбір текке жаза қолдан ған  лауазымды адам, ал түбір шекке жаза қолдан ған  лауазымды адам мен  әкімшілік жауапқа тар тылған  адам қол қояды.