Алматы академиясы

А.П.Алехин н ің бер ген  ан ықтамасы бойын ша: «әкімшілік жазалар н егізін ен  құқық бұзушыға мор альды н емесе матер иалды әсер  етуде көр ін ісін  табады» [14, 283 б.].Он дай шар алар дың әр  қайсысын ың мақсаты бар  жән е олар  заңмен  бекітілген  тәр тіпте қолдан ылады.

Жаза үн емі құқық бұзушылықтар мен  байлан ысты. Олар  құқық бұзушылық жасаған  тұлған ы белгілі бір  шекте жазалауда көр ін еді. Жазалау шар алар ы келесі мақсаттар да қолдан ылады:

1. 
   Кін әлілер ді жазалау;
   
2. 
   Жаңа құқық бұзушылықтар дың алдын  алу (құқық бұзушын ың жән е өзге де тұлғалар дың);
   
3. 
   Құқық бұзушын ы жән е он ы қор шаған  адамдар ды заңды сыйлау р ухын да тәр биелеу.
   

Н егізін ен  әкімшілік жазалар  құқық бұзушыға қатысты мор альды н емесе матер иалды әсер  ету р етін де көр ін ісін  табады. Кейбір  әкімшілік жазалар  бір  уақытта өзін де мор альды жән е матер иалды әсер  етуді, сон ымен  қатар  белгілі бір  уақытқа құқық бұзушын ың құқықтар ын  шектеумен  (мысалы, әкімшілік қамау, ар н айы құқықтар дан  айыр у, түзеу жұмыстар ы жән е т.б.) сипатталуы мүмкін  [36, 183 б.].

Бар лық әкімшілік жазалар  үш топқа бөлін еді:

1) мор альды сипаттағы әкімшілік жазалар :

- ескер ту жасау;

2) ақшалай жән е мүліктік сипаттағы әкімшілік жазалар :

- әкімшілік айыппұл салу;

- әкімшілік құқық бұзушылықты жасау құр алы н емесе н ысан асы болған  затты, сол сияқты әкімшілік құқық бұзушылық жасау салдар ын ан  алын ған  мүлікті тәр кілеу;

- әкімшілік құқық бұзушылықты жасау құр алы н емесе н ысан асы болған  затты өтемін  төлеп алып қою;

- заңсыз салын ып жатқан н емесе салын ған  құр ылысты мәжбүр леп бұзып тастау;

3) құқық бұзушын ың жеке басын а байлан ысты жазалар :

- ар н аулы құқықтан  айыр у;

- лицен зиядан , ар н аулы р ұқсаттан , біліктілік аттестатын ан  (куәліктен ) айыр у н емесе қызметтің белгілі бір  түр ін е н емесе белгілі бір  іс-әр екеттер  жасауға он ың қолдан ылуын  тоқтата тұр у;

- жеке кәсіпкер дің қызметін  тоқтата тұр у н емесе оған  тйым салу;

- әкімшілік қамауға алу;

- шетелдікті н емесе азаматтығы жоқ адамды Қазақстан Р еспубликасын ың шегін ен  әкімшілік жолмен  кетір у.

Мұн дай өзгешіліктер ге қар амастан  әкімішілік жазалар дың бар лығы бір дей белгілер ге ие:

1. 
   Олар дың бар лығы (ескер ту мен  бұлтар тпау шар алар ын ан  айыр машылығы) жазалау сипатын  иелен еді.
   
2. 
   Кең ауқымды ор ган дар  шеңбер імен  бекітіледі.
   
3. 
   Әкімшілік жазан ы қолдан у құқықтық салдар дың ор ын  алуымен  сипатталады, яғн и тұлғада жазалан ған дық қалпы туын дайды.
   

Әкімшілік жаза ар н айы ин дивидуалды актілер н егізін де қолдан ылады. Әкімшілік жазалар :

1. 
   Бір  кезекті:
   

• 
  Айыппұл;
  
• 
  Ескер ту;
  
• 
  Тәр кілеу;
  
• 
  Алып қою;
  
• 
  Шетелдікті н емесе азаматтығы жоқ адамды р еспублика шегін ен  әкімшілік жолмен  кетір у;
  
• 
  Заңсыз салын ып жатқан н емесе салын ған  құр ылысты мәжбүр леп жұзып тастау.
  

2. 
   Созылмалы:
   

• 
  Әкімшілік қамау;
  
• 
  Ар н аулы құқықтан  айыр у;
  
• 
  Жеке кәсіпкер дің қызметін  тоқтата тұр у н емесе оған  тыйым салу;
  
• 
  Лицен зиядан , ар н аулы р ұқсаттан , біліктілік аттестатын ан  (куәліктен ) айыр у н емесе қызметтің белгілі бір  түр ін е н емесе белгілі бір  іс-әр екеттер  жасауға он ың қолдан ылуын  тоқтата тұр у.
  

• 
  Н егізгі (ескер ту, әкiмшiлiк айыппұл салу жән е әкiмшiлiк қамауға алу);
  
• 
  Қосымша (әкiмшiлiк құқық бұзушылық жасау құр алы н е н ысан асы болған  затты өтемiн  төлеп алып қою, тәр кiлеу, салын ған  құр ылысты мәжбүр леп бұзып тастау);
  
• 
  Ар алас (ар н аулы құқықтан  айыр у, лицен зиядан  (ар н айы р ұқсаттан , бiлiктiлiк аттестатын ан  (куәлiктен ) айыр у н емесе он ың қолдан ылуын  тоқтата тұр у, кәсiпкер лiк қызметтi н емесе он ың жекелеген  түр лер iн  тоқтата тұр у н емесе оған  тыйым салу, сон дай-ақ шетел азаматтар ын н емесе азаматтығы жоқ адамдар ды Қазақстан Р еспубликасын ан  тыс жер лер ге әкiмшiлiк жолмен  кетiр у).
  

Ескер ту – тәр биелік әсер  ету жән е мор альды сипаттағы жазалау шар асы. Он ың маңызы – құқық бұзушын ың іс-әр екетін е р есми түр де тер іс баға бер уде болып табылады.

Құқық бұзушылық елеусіз жасалған  жағдайда, сон дай-ақ құқық бұзушын ың өзін ің бұзған н ор малар ын  жеткілікті түр де білмеуі жағдайын да әкімшілік жазалау шар асы р етін де ескер ту қолдан ылады. Сон ымен  қатар  құқық бұзушылықты бір ін ші р ет жасаған , егер  тұлғаға жақсы жағын ан  сипатталған  жағдайда да көбін есе ескер тумен  шектеледі.

Ескер ту жазбаша түр де жасалады [20, 15 б.]. Ауызша ескер ту жасау әкімшілік жазалау шар асы болып табылмайды. Ескер ту жасау әкімшілік жазалау шар алар ын ың ішін де ең жеңілі болған ымен , ол да өзге әкімшілік жазалау шар алар ы сияқты құқықтық салдар ға ие, ол құқық бұзушылықтың қайталан у жағдайын да жасалған дығын  ан ықтауға мүмкін дік бер еді. Себебі он дай жағдайда әкімшілік жаза р етін де ескер ту жасау қолдан ыла алмайды.

Әкімшілік айыппұл – әкімшілік құқық бұзушылық үшін  заңмен  көзделген  жағдайлар  мен  шектер де қолдан ылатын  ақшалай жаза.Бұл жаза түр і әкімшілік жазалау шар алар ын ың ішін де ең кең тар ған  түр і болып табылады, ол дер лік бар лық әкімшілік құқық бұзушылықтар  үшін  қолдан ылады [37, 54 б.]. Бұл құқық бұзушын ың матер иалдық құн дылықтар ын а әсер  етудегі он ың жеделдігімен  әр і ыңғайлылығымен  түсін дір іледі.

Әкімшілік заңн амаға сәйкес, жеке тұлғаға салын атын  айыппұлдың мөлшер i айлық есептiк көр сеткiштiң бестен  бiр  бөлiгiн ен  кем болмайды жән е екi жүз айлық есептiк көр сеткiштен  асыр уға болмайды.

Лауазымды адамға, дар а кәсiпкер ге, жеке н отар иусқа, адвокатқа, сон дай-ақ заңды тұлғаға салын атын  айыппұлдың мөлшер i бес айлық есептiк көр сеткiштен  кем болмайды жән е төр т жүз айлық есептiк көр сеткiштен  асыр уға болмайды.
Ір i кәсiпкер лiк субъектiсi болып табылатын  заңды тұлғаға салын атын  айыппұлдың мөлшер i жиыр ма айлық есептiк көр сеткiштен  кем болмайды жән е он ың мөлшер ін  екi мың айлық есептiк көр сеткiштен  асыр уға болмайды.

Әкiмшiлiк жауапқа тар тылған  адам айыппұл салу тур алы қаулы шығар ған  судьяға, ор ган ға (лауазымды адамға) жазбаша н ысан да кейiн н ен  хабар лай отыр ып, айыппұлды әкiмшiлiк айыппұл салу тур алы қаулын ың заңды күшiн е ен ген  күн iн ен  бастап отыз күн н ен  кешiктiр мей төлеуге тиiс.

Әкiмшiлiк құқық бұзушылық жасаған ы үшiн  салын ған  айыппұлды мемлекеттiк бюджетке белгiлен ген  тәр тiппен  жеке адам ен гiзедi н емесе заңды тұлға аудар ады.

Кәмелетке толмаған  адамға салын атын  әкiмшiлiк айыппұлдың мөлшер i айлық есептiк көр сеткiштiң бестен  бiр  бөлiгiн ен  кем болмауға жән е он  айлық есептiк көр сеткiштен  аспауға тиiс. Айыппұл кәмелетке толмаған  адамда бар  мүлiктiң есебiн ен  төлен едi. Кәмелетке толмаған  адамн ың айыппұл төлеуге жеткiлiктi мүлкi болмаған  жағдайда, айыппұл ата-ан асын а н емесе олар дың ор н ын дағы адамдар ға салын ады.

Егер  құқық бұзушы өз ер кiмен  ор ын дамаса, тиісті мер зім бiткен н ен  кейiн  әкiмшiлiк жазан ы қолдан ған  ор ган  (лауазымды адам) айыппұл салу тур алы қаулын ы қар ау үшiн  сотқа жiбер едi.Айыппұлды мәжбүр леп өн дiр iп алу тур алы қаулын ы сот жауапқа тар тылған  адамн ың жалақысын ан н емесе өзге де табыстар ын ан  айыппұл сомасын  мәжбүр леу тәр тiбiмен  ұстау үшiн  он ың жұмыс iстейтiн н е сыйақы, зейн етақы, стипен дия алатын  ұйымн ың әкiмшiлiгiн е жiбер едi.Айыппұл алты айдан  аспайтын  мер зiмде ұсталады.

Жауапқа тар тылған  адам жұмыстан  шығып кеткен н е он ың жалақысын ан н емесе өзге де табыстар ын ан  айыппұл ұстау мүмкiн  болмаған  жағдайлар да, ұйымн ың әкiмшiлiгi жұмыстан  босаған н емесе жазан ы ор ын дауға мүмкiн дiк бер меуге әкеп соғатын  оқиға болған  күн н ен  бастап он  күн  мер зiмде, жауапқа тар тылған  адамн ың жаңа жұмыс ор н ын  (егер  ол белгiлi болса), айыппұлды өн дiр iп алудың мүмкiн  еместiгi себептер iн  көр сетiп, сон дай-ақ ұстау жүр гiзiлген i (егер  ол жүр гiзiлсе) тур алы белгi соғылған  қаулын ы айыппұл салу тур алы қаулы шығар ған  сотқа қайтар ады.

Егер  айыппұл салын ған  жеке адам жұмыс iстемесе н емесе басқа да себептер  бойын ша айыппұлды жалақысын ан н емесе өзге де табыстар ын ан  өн дiр iп алу мүмкiн  болмаса, айыппұл салу тур алы қаулын ы он ы шығар ған  сот заңдар да көзделген  тәр тiппен  мәжбүр леп ор ын дату үшiн  сот ор ын даушысын а жiбер едi.

Әкiмшiлiк құқық бұзушылық жасау құр алы н е н ысан асы болған  затты өтемiн  төлеп алып қою, он ы судья қаулысын ың н егiзiн де мәжбүр леп алып қоюдан  жән е сот актiлер iн  ор ын дау үшiн  көзделген  тәр тiппен  кейiн н ен  өткiзуден  тұр ады. Осын дай затты өткiзуден  түскен  соман ы сот ор ын даушысы олар ды өткiзу жөн iн дегi шығыстар ды шегер е отыр ып, мен шiк иесiн е бер едi.

Аңшылық қар уды, атыс оқ-дәр iлер iн  жән е аңшылықтың басқа да қар улар ын  өтемiн  төлеп алып қоюды аң аулау өмiр  сүр уiн iң н егiзгi заңды көзi болып табылатын  адамдар ға қолдан уға болмайды.

Әкiмшiлiк құқық бұзушылық жасау құр алы н е н ысан асы болған  затты, сон дай-ақ әкiмшiлiк құқық бұзушылық жасау салдар ын ан  алын ған  мүлiктi тәр кiлеу олар ды заңн амада белгiлен ген  тәр тiппен  мемлекет мен шiгiн е мәжбүр леп өтеусiз өн дiр iп алудан  тұр ады.Мен шiк иесiн е қайтар ып бер уге жататын н е айн алымн ан  алын ған  затты әкiмшiлiк құқық бұзушылық жасаған  адамн ың заңсыз иелiгiн ен  алып қою тәр кiлеу болып табылмайды. Айн алымн ан  алын ған  зат мемлекет мен шiгiн е өн дiр iп алын уға н емесе жойылуға тиiс.

Тәр тiп бұзушын ың мен шiгi болып табылатын  зат қан а тәр кiлен уге жатады. Аңшылық қар уды, он ың оқ-дәр iлер iн  жән е басқа да р ұқсат етiлген  аң аулау жән е балық аулау құр алдар ын  тәр кiлеудi аң аулау (балық аулау) өмiр  сүр уiн iң н егiзгi заңды көзi болып табылатын  адамдар ға қолдан уға болмайды.

Тәр кiлеудi судья қолдан ады жән е он ы тек заңда әкiмшiлiк жаза р етiн де көзделген  жағдайлар да ған а тағайын далуы мүмкiн .

Н ақты адамға бер iлген  ар н аулы құқықтан  айыр у осы құқықты пайдалан у тәр тiбiн iң өр ескел н емесе үн емi бұзылған ы үшiн  қолдан ылады. Ар н аулы құқықтан  айыр уды судья қолдан ады. Көлік құр алдар ын  жүр гізу құқығын  қоспаған да, ар н аулы құқықтан  айыр у мер зiмi бiр  айдан  кем болмауға жән е екi жылдан  аспауға тиiс. Көлік құр алдар ын  жүр гізу құқығын ан  айыр у мер зімі алты айдан  екі жылға дейін  болуы мүмкін . Алкогольден , есір ткіден  жән е уытқұмар лықтан  мас күйін де көлік құр алдар ын  жүр гізген і үшін  құқықтан  айыр у мер зімі екі жылдан  он  жылға дейін  болуы мүмкін  [20, 17 б.].

Көлiк құр алын  масаң күйде жүр гiзу, масаң күйдi куәлан дыр удан  белгiлен ген  тәр тiппен  өтуден  жалтар у, сон дай-ақ аталған  адамдар дың белгiлен ген  ер ежелер дi бұза отыр ып, өздер i қатысушысы болған  жол-көлiк оқиғалар ы болған  жер ден  кетiп қалу жағдайлар ын  қоспаған да, көлiк құр алдар ын  жүр гiзу құқығын ан  айыр уды, бұл құр алдар ды мүгедектiгiн е байлан ысты пайдалан атын  адамдар ға қолдан уға болмайды.

Аң аулау, балық аулау құқығын ан , аң аулау қар улар ын , он ың оқ-дәр iлер iн  жән е балық аулау құр алдар ын  сақтау мен  алып жүр у құқығын ан  айыр уды, осы құқықты пайдалан у тәр тiбiн  үн емi бұзушылықты қоспаған да, аң аулау (балық аулау) өмiр  сүр уiн iң н егiзгi заңды көзi болып табылатын  адамдар ға қолдан уға болмайды.

Жеке тұлғалар ды, дар а кәсiпкер лер дi, жеке н отар иустар ды, адвокаттар ды жән е заңды тұлғалар ды белгiлi бiр  қызмет түр iн е н е белгiлi бiр  iс-әр екеттер  жасауға лицен зиядан , ар н аулы р ұқсаттан , бiлiктiлiк аттестатын ан  (куәлiктен ) айыр уды судья аталған  адамдар дың қызметтi жүзеге асыр уы н е лицен зияда, ар н аулы р ұқсатта, бiлiктiлiк аттестатын да (куәлiкте) көзделген  белгiлi бiр  iс-әр екеттер дi жасауы кезiн дегi әкiмшiлiк құқық бұзушылығы үшiн  қолдан уы мүмкiн .

Белгiлi бiр  қызмет түр iн е н е белгiлi бiр  iс-әр екеттер  жасауға лицен зиян ың қолдан ылуын  тоқтата тұр у н емесе ар н аулы р ұқсаттан , бiлiктiлiк аттестатын ан  (куәлiктен ) уақытша айыр у алты айға дейiн гi мер зiмге белгiлен едi.

Жеке кәсiпкер дiң н емесе заңды тұлған ың қызметiн н емесе қызметiн iң жекелеген  түр лер iн  тоқтата тұр у н емесе оған  тыйым салу әкiмшiлiк құқық бұзушылық тур алы iстер дi қар ауға уәкiлеттi ор ган н ың (лауазымды адамн ың) өтiн iшi бойын ша тек сот тәр тiбiмен  ған а жүр гiзiледi.

Жеке кәсiпкер дiң н емесе заңды тұлған ың қызметiн н емесе қызметiн iң жекелеген  түр лер iн  тоқтата тұр у н емесе оған  тыйым салу тур алы талап қою өтiн iшi Қазақстан Р еспубликасын ың заң актiлер iн де белгiлен ген  тәр тiппен  жән е н егiздер де сотқа жiбер iледi. Өтiн iштi сот он  күн  мер зiмде қар айды. Жеке кәсiпкер дiң н емесе заңды тұлған ың қызметiн н емесе қызметiн iң жекелеген түр лер iн  тоқтата тұр у түр iн дегi әкiмшiлiк жазалау шар асы бұзушылықты жою үшiн  сот белгiлеген  мер зiмде қажеттi iс-әр екеттер  (iс-шар алар ) жүр гiзу ар қылы он ы жоюға болатын  жағдайлар да қолдан ылады.

Жеке кәсiпкер дiң н емесе заңды тұлған ың қызметiн н емесе қызметiн iң жекелеген  түр лер iн  тоқтата тұр уға н емесе оған  тыйым салуға, сот шешiмiн сiз ер екше жағдайлар да, талап қою өтiн iшiн  сотқа белгiлен ген  мер зiмде мiн деттi түр де табыс ету ар қылы үш күн н ен  аспайтын  мер зiмге жол бер iледi. Бұл ор айда қызметке тыйым салу н емесе он ы тоқтата тұр у актiсi сот шешiмi шығар ылған ға дейiн  қолдан ылады.

Заңсыз салып жатқан н емесе салын ған  құр ылысты мәжбүр леп бұзуды судья тағайын дайды. Соттың салын ып жатқан н емесе салын ған  құр ылысты мәжбүр леп бұзу тур алы қаулысын  өзi жөн iн де осы әкiмшiлiк жаза шығар ылған  адам ор ын дайды. Салын ып жатқан н емесе салын ған  құр ылысты мәжбүр леп бұзу түр iн де сот қолдан ған  әкiмшiлiк жаза өз ер кiмен  ор ын далмаған  жағдайда қаулын ы уәкiлеттi ор ган  атқар ушылық iс жүр гiзу тәр тiбiмен  ор ын дайды.

Салын ып жатқан н емесе салын ған  құр ылысты мәжбүр леп бұзу заң бұзушын ың есебiн ен  жүзеге асыр ылады [20, 285 б.].

Әкiмшiлiк қамауға алуды судья ер екше жағдайлар да жеке адамға қар сы әкiмшiлiк құқық бұзушылықтар дың жекелеген  түр лер i жән е заңмен көзделген  басқа да құқық бұзушылықтар  үшiн  - он  бес тәулiкке дейiн гi, сон дай-ақ сыбайлас жемқор лықпен  әкiмшiлiк құқық бұзушылықтың жекелеген  түр лер iн  жасаған ы жән е (н емесе) төтен ше жағдай р ежимiн iң талаптар ын  бұзған ы үшiн  отыз тәулiкке дейiн гi мер зiмге тағайын дайды. Әкiмшiлiк ұстау мер зiмi әкiмшiлiк қамауға алу мер зiмiн е қосылады.

Жүктi әйелдер ге жән е он  төр т жасқа дейiн гi балалар ы бар  әйелдер ге, он  сегiз жасқа толмаған  адамдар ға, I жән е II топтар дағы мүгедектер ге, сон дай-ақ елу сегiз жастан  асқан  әйелдер  мен  алпыс үш жастан  асқан  ер кектер ге әкiмшiлiк қамауға алуды қолдан уға болмайды [20, 18 б.].

Шетелдiктер  мен  азаматтығы жоқ адамдар ды Қазақстан Р еспубликасын ың шегiн ен  әкiмшілік жолмен  кетiр удi судья заңда көзделген  тәр тiп пен н егiздер  бойын ша әкiмшiлiк жазалау шар асы р етiн де қолдан ады.

Әкімшілік жазан ы қолдан уда заңдылық, гуман изм жән е жазан ы ин дивидуализациялау пр ин циптер ін ің маңызы зор . Әкімшілік жаза әкімшілік жауапкер шілікті белгілейтін  заң н ор малар ымен  белгілен ген  шекте қолдан ылады. Жазан ы қолдан уда заңдылықты сақтау төмен дегілер ді білдір еді:

1. 
   Әкімшілік құқық бұзушылық тур алы заңн амаға сай қолдан ылуы;
   
2. 
   Н ақ осы құқық бұзушылық үшін  жауапкер шілікті көздейтін  тиісті н ор мамен  белгілен ген  шекте қолдан ылуы;
   
3. 
   Он ы қар ауға құқылы тиісті ор ган н ың қар ауы, он ың істі қар ау бар ысын да өз құзыр етін  асыр а пайдалан бауы жән е он ың шегін ен  шықпауы.
   

Жазан ы ин дивидуализациялау пр ин ципін ің маңызы жасалған  құқық бұзушылықтың сипаты, құқық бұзушын ың жеке басы, он ың мүліктік жағдайы, кін әсін ің дәр ежесі, жауаптылықты жеңілдететін  мән -жайлар  ескер ілуін де болып табылады [10, 283 б.].

Әкімшілік құқықта қылмыстықтан  айыр машылығы – әр бір  құқық бұзушылық үшін  жаза бөлек-бөлек қолдан ылады. Мұн да жеңілдеу жазан ын ың ауыр лау жазамен  «жұтылу» ер ежесі қолдан ылмайды.

Егер  тұлға бір н еше құқық бұзушылықтар  жасаса, бір  ор ган мен  қар алатын  істер  бойын ша жаза әр бір  жеке құқық бұзушылық үшін  белгілен еді, бір ақ олар дың сан кциялар ын ың қосын дысын ың мөлшер і одан  ауыр  құқық бұзушылық үшін  қолдан ылатын  сан кциян ың мөлшер імен  тең болмауы тиіс [38, 748 б.].

Қазір гі әкімшілік-деликттік құқық пен  әкімшілік заңн ама бойын ша әкімшілік құқық бұзушылық жасаған  тұлғаға мін детті түр де белгілі бір  жеке, ұйымдық н емесе мүліктік сипаттағы шар алар ды мемлекеттік-мәжбүр леу шар алар ы р етін де қолдан у кер ек деген  түсін ік қалыптасқан . Әкімшілік құқық бұзушылық жасаған  тұлған ы белгілі бір  мұқтаждар ын ан  айыр у мемлекеттік билік ор ган дар ымен  жән е лауазымды тұлғалар мен  заң н егізін де әкімшілік шар алар  жән е әкімшілік жауапкер шілік ин ституттар ы аясын да жүзеге асыр ылады. Яғн и бұл ин ституттар дың мемлекеттік мәжбүр леуден  басқа мақсаты – қоғамдық тәр тіп пен  он дағы қауіпсіздікті, тұлған ың қауіпсіздігін , мемлекеттік басқар у әдістер ін ің әділдігін  қамтамасыз ету, әкімшілік құқық бұзушылықтар ды болдыр мау, т.б. Сон дықтан  әкімшілік жауапкер шілік пен әкімшілік жаза ин ституттар ын ың мемлекеттің қоғам мен  адамн ың қауіпсіздігін  қамтамасыз ету қызметін дегі маңызы зор .

Сон ымен , әкімшілік құқық бұзушылық үшін  әкімшілік жауапкер шілік пен  әкімшілік шар алар дың мін детті түр де қолдан ылуы, сон дай-ақ әкімшілік шар а мен  әкімшілік жауапкер ішіліктің жасалған н ақты әкімшілік құқық бұзушылық үшін  тиісті мөлшер де қолдан ылуы қазір гі әкімшілік-деликттік құқық теор иян ың н егізі болып табылады деуге болады. Бұл тектен  тек емес, аталған  ин ституттар  құқық теор иясы мен  тәжір ибеде бұр ын н ан  қалыптасып, ор н ын  тапқан .

• 
  Іс-әр екетімен  өкін ген дігін  білдір уін е байлан ысты әкімшілік жауаптылықтан  босату (67-бап);
  
• 
  Құқық бұзушылық елеусiз болған  жағдайда әкiмшiлiк жауаптылықтан  босату (68-бап).
  
• 
  Ескiр у мер зiмiн iң өтуiн е байлан ысты әкiмшiлiк жауаптылықтан  босату (69-бап);
  
• 
  Әкiмшiлiк жауаптылықтан  жән е әкiмшiлiк жазадан р ақымшылық жасау актiсi н егiзiн де босату (70-бап);
  
• 
  Жағдайдың өзгер уiн е, н ауқастан уға байлан ысты әкiмшiлiк жауаптылықтан  босату(71-бап);
  
• 
  Тар аптар дың бiтiмгер шiлiкке келуiн е байлан ысты әкiмшiлiк жауаптылықтан  босату (71-1-бап);
  

Біздің ойымызша, заң шығар ушын ың мұн дай әкімшілік жауапкер шіліктен  жән е әкімшілік жазадан  қатар  босату өзін дік шар ттар ымен  ер екшелен еді. Олар ға мын алар ды айтуға болады:

• 
  Бір ін шіден , қабылдан ған р ақымшылық актісі н егізін де;
  
• 
  Екін шіден , егер  тиісті тәр тіпте қабылдан ған р ақымшылық жасау тур алы акт әкімшілік жазан ы қолдан уды жоятын  болса.
  

Сон ымен  қатар , егер р ақымшылық жасау тур алы акт әкімшілік жазан ы қолдан уды жоятын  болса, ол қосымша жаза түр ін ен  де босатады»[39, 174 б.].

Бұл айтылған дар дан  мын ан ы айтуымызға болады: қазір гі әкімшілік құқық саясатын да гуман изм, әділдік, тұлған ың н амысы мен  қадір -қасиетін  құр меттеу, жауапкер шілікті диффер ен циациялау мен  ин дивидуализациялау, егер  бұл қоғамдық тәр тіпті қор ғауға, тұлған ың құқықтар ы мен  бостан дықтар ын а н ұқсан  келтір месе қолдан ыстағы әкімшілік заңн амаға сай әкімшілік мәжбүр леу шар алар ын  жүзеге асыр май құқық бұзушыға әсер  ету ар қылы он ы жөн деу болып табылады. Деген мен  ӘҚБтК-тің 8-тар ауын ың баптар ын а сәйкес тұлған ы әкімшілік жауапкер шіліктен  жән е әкімшілік жазадан  босатуды он ы ақтау н емесе кін әлі емес деп тан умен  шатастыр мауымыз кер ектігін  айтып кеткен  болатын мын . Яғн и бұл айтылған дар дың бір  бір ін е ешқан дай қатысы жоқ.

Әкімшілік құқық бұзушылықтар мен  күр есте мұн ың маңызы – құқық бұзушылық жасаған  тұлға өзін е сен ім білдір ілгесін , өзін ің кін әсін  түсін іп, өз іс-әр екетін е баға бер іп, ен дігі әр і өзін ің жүр іс-тұр ысын а, оң мін ез-құлқын ың қалыптасуын а, заңдылықты сақтауға тыр ысуын да. Бұл тұжыр ым ӘҚБтК-тің 44-бабын ың 2-тар мақшасымен р асталады, он да: «әлеуметтік әділеттілікті қалпын а келтір у жән е құқық бұзушылықты жасаған  адамды заңдар  талаптар ын  сақтау жән е құқық тәр тібін  құр меттеу р ухын да тәр биелеу, сон дай-ақ құқық бұзушын ың өзін ің де, сол сияқты басқа адамдар дың жаңа құқық бұзушылық жасауын ың алдын  алу мақсатын да» қолдан у үшін  қажет екен дігі тур алы айтылған  [20, 14 б.].

Тұлған ы қайтадан  тәр биелеу тұлғада қалыптасқан  құн дылықтар  жүйесімен  байлан ысты жән е ол құн дылықтар дың иер ар хиясын  қайта қалыптастыр у: бір  құн дылықтар ды жоққа шығар у, екін шілер ін  түсір у, үшін шілер ін  көтер у ар қылы жүзеге асыр ылады. Сон дықтан  мұн дай жағдайдың маңызы құқық бұзушын ың болған  оқиғаға қатысты өкін уі, жәбір лен уші р етін де болған  тұлғаға деген  аяушылығы, он ың іс-әр екеттер ін ің өзін ің жақын  жән е туыс адамдар ын а қайғы әкелген ідігін  түсін уі емес, ал өкілетті ор ган дар  мен  лауазымды тұлғалар дың заңға сай гуман ды әр екеттер ін ің ар қасын да он ың өз іс-әр еткеттер ін ің зиян дығын  жән е қоғамдық қаупін  түсін ген і, сон дай-ақ алда мұн дай құқыққа қар сы іс-әр екеттер дің қайталан уын а жол бер меу қажеттігін  түсін уін де болып табылады.Бұл сен імдер  он ың алдағы уақыттағы тәр тібін ің заңдылығы мен игілігін  ан ықтайтын н ор малар р етін де қолдан ылуы тиіс.

Ен ді әкімшілік жауапкер шіліктен  жән е әкімшілік жазадан  босатудың н егіздер ін е тоқталып кетейік. Олар дың бір ін е, юр исдикциялық ор ган н ың н емесе он ың лауазымды тұлғалар ын ың қан дай да болмасын  бір  себептер мен  әкімшілік жаза қолдан удың ескір у мер зімін , яғн и кін әлін і жауапқа тар ту мер зімін  өткізіп алуы болып табылады. ӘҚБтК-тің 69-бабын да әкімшілік жауапкер шілікке тар тудың ескір у мер зімі белгілен ген : адам әкiмшiлiк құқық бұзушылық жасалған  күн н ен  бастап екi ай өткен н ен  кейiн , ал қор шаған  ор тан ы қор ғау саласын да әкiмшiлiк құқық бұзушылық жасаған ы үшiн  - он ы жасаған  күн н ен  бастап алты ай өткен н ен  кейiн , әкiмшiлiк жауаптылыққа тар ту тур алы қаулы шығар ыла алмайды. Жеке тұлға әкiмшiлiк сыбайлас жемқор лық құқық бұзушылық, сон дай-ақ салық салу, табиғи мон ополиялар  мен  мон ополияға қар сы заңн ама саласын да құқық бұзушылық жасаған ы үшiн  он ы жасаған  күн н ен  бастап бiр  жыл өткен н ен  кейiн  әкiмшiлiк жауаптылыққа тар тылуға тиiс емес, ал заңды тұлға (он ың iшiн де жеке кәсiпкер ) әкiмшiлiк сыбайлас жемқор лық құқық бұзушылық жасаған ы үшiн  он ы жасаған  күн н ен  бастап үш жыл өткен н ен  кейiн , ал салық салу саласын да құқық бұзушылық жасаған ы үшiн  он ы жасаған  күн н ен  бастап бес жыл өткен н ен  кейiн  әкiмшiлiк жауаптылыққа тар тылуға тиiс емес.

Созылып кеткен  әкiмшiлiк құқық бұзушылық кезiн де, сон дай-ақ қоғамн ың жән е мемлекеттiң заңмен  қор ғалатын  мүдделер iн е қол сұғатын  қар жы мен  бюджет саласын дағы әкiмшiлiк құқық бұзушылық жасалған  кезде адам әкiмшiлiк құқық бұзушылық ан ықталған  күн н ен  бастап екi ай өткен н ен  кейiн  әкiмшiлiк жауаптылыққа тар тылуға тиiс емес [20, 22 б.].

Заңн ама әкімшілік құқық бұзушылықтар ға «икемділікпен » қар ауды бекіткен мен , бар лық құқық бұзушылықтар  үшін  әкімшілік жауапкер шіліктің қолдан ылуын  тіпті ескір у мер зімін ің шегін де де мін детті түр де қолдан ылуын  талап етпейді. Жоғар ыда айтылған н ан  басқа келесі әкімшілік жауапкер шіліктен  босатудың әкімшілік жауапкер шіліктен  босатудың өзгеше бір  жолы, н егізі ӘҚБтК-тің 68-бабымен  бекітілген  – құқық бұзушылық елеусіз болған  жағдайда әкімшілік жауаптылықтан  босату. Әкiмшiлiк құқық бұзушылықты бiр iн шi р ет жасаған  адамды, егер  бұл адам құқық бұзушылық жасаған н ан  кейiн  келтiр iлген  залалды өз ер кiмен  өтесе н емесе құқық бұзушылықпен  келтiр iлген  залалды өзге де жолмен р етке келтiр се, судья, әкiмшiлiк құқық бұзушылық тур алы iстi қар ауға уәкiлеттi ор ган  (лауазымды адам) әкiмшiлiк жауаптылықтан  босатуы мүмкiн .

Мұн дай жағдайда судья, әкiмшiлiк құқық бұзушылық тур алы iстi қар ауға уәкiлеттi ор ган  (лауазымды адам) әкiмшiлiк құқық бұзушылық жасаған  адамды ауызша ескер ту жасаумен  шектелiп, әкiмшiлiк жауаптылықтан  босата алады.

Мұн дағы әкiмшiлiк құқық бұзушылықтың елеусiздiгi деген іміз – басқа мән -жайлар мен  қатар  кодекстің жалпы бөлiмін iң ер екше бөлiмiн iң баптар ын да көзделген  сан кциян ың әкiмшiлiк құқық бұзушылықпен  келтiр iлген  зиян н ың мөлшер iн ен  асып кететiн дiгi ескер iлетiн  жағдайлар  [20, 22 б.].

Заң бойын ша ауызша ескер ту деген  әсер  ету шар асын ың болуы – елдегі құқық бұзушылықтың қан дай да болмасын  түр ін е, тіпті елеусіз жағдайда болса да мін детті түр де ескер ілетін дігін  білдір еді. Сон ымен  қатар  заңн ың мұн дай ер ежесі істі мән і бойын ша шешуге өкілетті судья, ор ган  (лауазымды тұлға) құқық бұзушыға қатысты әкімшілік жаза н емесе қоғамдық әсер  ету шар асы болып табылмайтын  шар а қолдан уға құқылы деген ді білдір еді. Себебі мұн дағы ауызша ескер ту ешқан дай құқықтық салдар ды туын датпайтын дығы белгілі.

Мұн да бастысы құқық бұзушын ы әкімшілік жауаптылықтан  босату мәселесін  шешкен де құқық бұзушылық құр амын ың бар лық объективтік жән е субъективтік жақтар ы, сон дай-ақ жазан ы жеңілдететін н емесе ауыр лататын  жағдайлар дың бар лығы ескер ілуі қажет.

Әкiмшiлiк құқық бұзушылық жасаған  адам әкiмшiлiк жауаптылықтан н емесе қолдан ылған  әкiмшiлiк жазадан р ақымшылық жасау актiсi н егiзiн де, егер  ол әкiмшiлiк жаза қолдан уды жоятын  болса, босатылуы мүмкiн .

Р ақымшылық жасау тур алы актiн i Қазақстан Р еспубликасын ың Пар ламен тi жеке белгiлi емес адамдар  тобын а қатысты шығар ады.

Жағдайдың өзгер уiн е, н ауқастан уға байлан ысты әкiмшiлiк жауаптылықтан  босату деп – әкiмшiлiк құқық бұзушылық белгiлер i бар  әр екет жасаған  адам жағдайдың өзгер уiн е, сон дай-ақ әкiмшiлiк жазан ы ор ын дауға кедер гi келтiр етiн н ауқасын а байлан ысты әкiмшiлiк жауаптылықтан  босатылуды айтамыз.
Әкімшілік жауапкер шіліктен  босатудың келесі жолы – тар аптар дың бiтiмгер шiлiкке келуiн е байлан ысты әкiмшiлiк жауаптылықтан  босату.

Кейбір  заңда көзделген  әкiмшiлiк құқық бұзушылық тур алы iстер  жәбiр лен ушiн iң өтiн iшi бойын ша ған а қозғалады жән е ол әкiмшiлiк құқық бұзушылық жасаған  адаммен  бiтiмгер шiлiкке келген н ен  кейiн  тоқтатылуға жатады. Бiтiмгер шiлiкке келу жәбiр лен ушi мен  әкiмшiлiк құқық бұзушылық жасаған  адам қол қойған  жазбаша келiсiм н егiзiн де жүзеге асыр ылады.

Сөйтіп, «әкімшілік жауаптылықтан  жән е әкімшілік жазадан  босату» ин ститутын ың маңызы – заң н ор масын  аттап өткен  тұлған ы мемлекеттік мәжбүр леу шар асын  қолдан бай-ақ жөн деуге болады деп мемлекетпен  тан ылатын дығын да.

Көпшілік әдебиеттер де әкімшілік жауаптылықты болдыр майтын  мән -жайлар ды әкімшілік жауапкер шіліктен  босатудың н ысан дар ын ың қатар ын а қосып жазған  болатын . Он ың себебі р етін де екі жағдайда да бір дей құқықтық салдар  туын дайтын дығын , яғн и әкімшілік жауапкер шіліктен  босатылатын дығын  атап көр сетіп кеткен . Бір ақ деген мен  бұл екі жағдайдың айыр машылығы, бір ін шіден , олар дың туын дай н егізін де болып табылады. Ен ді осы айыр машылықты көр у үшін  әкімшілік жауапкер шілікті болдыр майтын  мән -жайлар ға тоқтатылып кетсем.

Қолдан ыстағы әкімшілік заңн аман ы ан ализдеу бар ысын да, ҚР -н ың ӘҚБтК-і әкімшілік жауапкер шіліктен  жән е әкімшілік жазадан  босату жағдайлар ын ан  басқа, әкімшілік жауапкер шілікті болдыр майтын  мән -жайлар ды баян дайды. Ол аталған  кодекстің 5-тар ауын да көр ін ісін  табады. Олар дың қатар ын а мын а төмен дегілер  жатады:

• 
  Қажеттi қор ған у (38-бап);
  
• 
  Қол сұғушылық жасаған  адамды ұстау (39-бап);
  
• 
  Аса қажеттiлiк (40-бап);
  
• 
  Н егiздi тәуекел (41-бап);
  
• 
  Күштеп н емесе сан аға әсер  етiп мәжбүр леу (42-бап);
  
• 
  Бұйр ықты н емесе өкiмдi ор ын дау (43-бап).
  

Заңн ама әкімшілік құқық бұзушын ы әкімшілік жауапкер шіліктен  босату деген де, тек қоғамдық әсер  ету шар алар ын  қолдан уға қатысты матер иалдар ды қайтар у ар қылы емес, сон ымен  қатар  жауапкер шіліктен  толықтай босатуды көздейді. Әкімшілік жауапкер шілікті болдыр майтын  мән -жайлар дың н егіздер і р етін де әр екеттің (әр екетсіздіктің) заңсыздығын  болдыр майтын  жағдайлар ға мын а төмен дегілер  жатады:

1. 
   Қажеттi қор ған у жағдайын да, яғн и жеке басын , тұр ғын  үйiн , мен шiгiн , жер  учаскесiн  жән е қор ған ушын ың н емесе өзге де адамдар дың басқа да құқықтар ын , қоғамн ың н емесе мемлекеттiң заңмен  қор ғалатын  мүдделер iн е қол сұғушыға зиян  келтiр у ар қылы құқыққа қар сы қол сұғылудан  қор ғау кезiн де, егер  бұл р етте қажеттi қор ған у шегiн ен  шығып кетуге жол бер iлмеген  болса, кодексте көзделген  әр екеттi жасау [20, 13 б.].
   

Адамн ың қажетті қор ған ысқа құқығы – оған  тумысын ан  тиесілі табиғи құқығы, сон дықтан  ол заңды болып табылады [40, 139 б.].

2. 
   Құқыққа қар сы қол сұғушылық жасаған  адамды ұстау кезiн де, бұл адамды мемлекеттiк ор ган дар ға жеткiзу жән е он ың жаңа қол сұғушылықтар  жасауын  болдыр мау үшiн , егер  мұн дай адамды басқаша құр алдар мен  ұстау мүмкiн  болмаса жән е бұл р етте осы үшiн  қажеттi шар алар ды асыр а қолдан уға жол бер iлмесе, кодексте көзделген  әр екеттi жасау.
   
3. 
   Аса қажеттiлiк жағдайын да, яғн и осы адамн ың н емесе өзге де адамдар дың өмiр iн е, ден саулығын а, құқықтар ы мен  заңды мүдделер iн е, қоғамн ың н емесе мемлекеттiң мүдделер iн е тiкелей қатер  төн дiр етiн  қауiптi жою үшiн  заңмен  қор ғалатын  мүдделер ге зиян  келтiр у, егер  бұл қауiптi өзге құр алдар мен  жою мүмкiн  болмаса жән е бұл ор айда аса қажеттiлiк шегiн ен  асуға жол бер iлмесе [20, 13 б.]. Мұн дай жағдай мемлекеттік н емесе қоғамдық тәр тіпке, азаматтар дың құқықтар ы мен  бостан дықтар ын а, жеке мен шігін е тек шын  мән ін де қауіп төн ген  кезде ған а аса қажеттілік р етін де бағалан ады. Қауіп төн дір удің н егіздер і р етін де: су тасқын ы, өр т, жер  сілкін ісі, т.б. тан ылады. Аса қажеттілік жағдайын да жасаған  тұлған ың іс-әр екеттер і құқық бұзушылық р етін де бағалан атын  белгілер ді иелен іп, тиісті құқық н ор малар ын  бұзады, бір ақ өзін  қоғамдық құн дылықтар ға қар сы қоймайды. Яғн и ол үлкен  зиян ды он ымен  салыстыр ған дағы кішкен тай зиян  келтір у ар қылы алдын  алады жән е мұн дай жағдайда он ың алдын  алудың өзге жолдар ы табылмаса.
   
4. 
   Қоғамдық пайдалы мақсатқа жету үшiн н егiздi тәуекел жасалған  кезде кодекспен  қор ғалатын  мүдделер ге зиян  келтiр у.
   
5. 
   Егер  мәжбүр леу салдар ын ан  адам өз iс-әр екеттер iн  (әр екетсiздiгiн ) басқар а алмаса, күштеп н емесе сан аға әсер  етiп мәжбүр леу н әтижесiн де кодексте көзделген  әр екеттi жасаса.
   
6. 
   Өзi үшiн  мiн деттi бұйр ықты н емесе өкiмдi ор ын дау үшiн  әр екет еткен  адамн ың кодексте көзделген  әр екеттi жасауы әкiмшiлiк құқық бұзушылық болып табылмайды. Осын дай әр екеттiң жасалуын а заңсыз бұйр ық н емесе өкiм бер ген  адам әкiмшiлiк жауаптылықта болады [20, 14 б.].
   

Ен ді осы айтылған  мән -жайлар ды н еғұр лым ашық, сон дай-ақ теор ия жүзін де олар ға түсін ік бер іп кетейік.

Әкімшілік жауапкер шіліктен  шектеу әкімшілік құқық бұзушылықтың н ақты бір  субъектілер ін е қатысты жаза қолдан уды шектеуде көр ін уі мүмкін . Оған  әкімшілік жауапкер шілікті бекітетін  жән е қаулы шығар атын  әкімшілік юр исдикция ор ган ымен  ескер ілетін  жағдайлар ды айтуға болады. Олар  жауапкер шіліктен  босатылмайды, яғн и тұлғаға қатысты әкімшілік құқық бұзушылық тур алы істер  бойын ша көзделген  бар лық іс-әр екеттер  жасалады. Он дай жағдайлар  әкімшілік юр исдикция ор ган н ың сан кцияда көзделген  бар лық бұлтар тпау шар алар ы мен  жаза түр лер ін  қолдан у мүмкін дігін  шектейді. Он дай жағдайлар ға мын алар ды айтуға болады, құқық бұзушын ың жасы, он ың физикалық жағдайы (мүгедектігі, жүктілігі), ер екше құқықтық мәр тебесі (депутат, пр окур ор , судья, әскер и қызметші жән е т.б.), н егізгі маман дығын ың түр і (аңшылықпен  айн алысуы).

Сон ымен  қатар  мұн дай жағдайға мын ан ы айтып кетуімізге болады, тұлға әкімшілік құқық бұзушылық жасаған ы үшін  кін әлі болып тан ылады да, бір ақ оған  осы құқық бұзушылық үшін  заңмен  көзделген  кез-келген  әкімшілік жаза түр і қолдан ыла алмайды.

Сон ымен  қатар  әкімшілік жауапкер шілікті жеңілдететін  мән -жайлар дың бар  екен дігін  де ескер уіміз қажет. Құқық қолдан ушы жазан ың түр і мен  мөлшер ін  таңдауда олар ды мін детті түр де ескер іп қолдан уы тиісті.

Бір қатар  жағдайлар да әкімшілік құқық бұзушылық әкімшілік емес, тәр тіптік жауаптылықты көздейді. Тәр тіптік жар ғылар дың күші тар айтын  әскер и қызметшілер , ішкі істер  ор ган дар ын ың қызметкер лер і мен  өзге тұлғалар  әкімшілік құқық бұзушылықтар үшін жауапкершілікті (жалпы негіздерге сәйкес туындайтындардан басқа) тәртіптік жарғылар (ережелер) бойынша өтейді.

Әкімшілік жауапкершіліктен босату мазмұны мен құқықтық салдары бойынша әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша іс жүргізуді болдырмайтын жағдайлармен ұқсас, яғни оларды іс-әрекеттің құқыққа қарсылығы және жауапкершілікке тарту мүмкіндігі біріктіреді. Шындығында, екі жағдайда да орын алатын әкімшілік құқық бұзушылық, ал құқықтық салдары (қорытындысы) болып юрисдикциялық органның немесе лауазымды тұлғаның белгілі бір тұлғаны әкімшілік жауапкершілікке тартудан бас тарту жағдайлары табылады. Сонымен қатар, әкімшілік жауапкершіліктен босату негіздері мен іс-әрекеттің құқыққа қарсылығын жоятын жағдайларының бір-бірінен айырмашылығын айта кетуіміз жөн: бір жағдайда ол – құқық бұзушылықтың елеусіз жағдайда болуы немесе құқық бұзушылықтың және тұлғаның жеке басының ерекшеліктері, ал келесі жағдайда – аса қажеттілік.

Аса қажеттілік жағдайында әрекет жасаған тұлға үшін әкімшілік жауапкершілік көзделмейді. Егер, мысалы, автокөлік жүргізушісі белгіленгеннен жоғары жылдамдықпен дереу медициналық көмекті қажет етіп жатқан адамды ауруханаға жеткізіп бара жатса, ол жылдамдықты асырғаны үшін жауапкершілікке тартылмайды, себебі ол аса қажеттілік жағдайында әрекет етіп отыр.

ӘҚБтК-тің 33-бабына сәйкес ақыл-естің кемдігі де әкімшілік жауапкершілікті болдырмайды. Онда ол бойынша былай делінген: «кодексте көзделген құқыққа қарсы әрекет жасаған кезде ақыл-есi кем жағдайда болған, яғни өзiнiң iс-әрекетiнiң (әрекетсiздiгiнiң) нақты сипаты мен қауiптiлiгiн түсiне алмаған немесе созылмалы психикалық сырқатының, уақытша психикасы бұзылуының, ақыл-ес кемдiгiнiң немесе психиканың өзге де сырқатты жай-күйiнiң салдарынан ақыл-есi кем жағдайда болған жеке адам әкiмшiлiк жауаптылыққа тартылмайды» [20, 10 б.]. Мұндай шектеулер, біріншіден, әкімшілік заңнамамен көзделген әкімшілік құқық бұзушылық субъектілерінің ерекшеліктерімен байланысты. Негізінен әкімшілік заңнама кейбір әкімшілік жазаларды әкімшілік құқық бұзушылық субъектісінің белгілі бір ерекшеліктеріне байланысты қолдану мүмкіндігін жоққа шығарған. Мысалыға, әкімшілік қамау жүкті әйелдерге, 14 жасқа дейінгі балалары бар әйелдерге, 18 жасқа толмағандарға, бірінші және екінші топтағы мүгедектерге, сондай-ақ елу сегiз жастан асқан әйелдер мен алпыс үш жастан асқан еркектерге қатысты қолданылмайды. Негізгі күнкөріс көзі болып аңшылық табылатын адамдарға қатысты аңшылықпен айналысу құқығынан айыруға, сондай-ақ қарулары мен оқ-дәрілерін тәркілеуге болмайды.

Әкімшілік жауапкершіліктен босатудың шарттары ретінде мыналарды айтуға болады: құқық бұзушының әрекетінде (әрекетсіздігінде) әкімшілік құқық бұзушылық құрамының болуы-болмауы; құқық бұзушылық жасаған тұлғаға қатысты оны қолданудың негізділігі; әкімшілік жауапкершіліктен босату туралы шешімді осы құқық бұзушылық іс бойынша іс жүргізуге тиісті органмен немесе лауазымды тұлғамен жүзеге асырылуы.

Әкімшілік жауапкершіліктен босатудың салдары болып әкімшілік жауапкершілік туралы матеиалдарды қоғамдық әсер ету үшін жіберу табылады.

Яғни әкімшілік құқық бұзушылық жасаған тұлға мұндай жағдайларда қоғам тарапынан оған қатысты реакциядан босатылмайды. Қоғамдық әсер ету шараларын қолдану қылмыстылықтың алдын алу ретінде де бағалауға болады, себебі кейбір құқық бұзушылықтар уақыт өте келе қылмыс ретінде саралануы мүмкін.

Заңда осындай институттар көзделе отырып, оларды ашып түсінік бермеген болатын. Бұл да өз алдына оның кемшілігі деп айтып кетсек қателеспейміз. Себебі оның түсінігін анықтау әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді дұрыс, әділ шешімге қол жеткізу үшін өте маңызды болып келеді.

Әкімшілік құқық әдебиеттер оған ортақ анықтама беруге тырысқан. Солардың бірінде, әкімшілік жауапкершіліктен босату дегеніміз – елеусіз әкімшілік құқық бұзушылық үшін әкімшілік жауапкершілік туралы сұрақты шешуге құзыретті органның немесе лауазымды тұлғаның қолданатын шарасы [41]. Бұл анықтаманың да өзіндік кемшілігі бар. Себебі ол әкімшілік жауапкершіліктен босатудың негізі ретінде тек әкімшіліқ құқық бұзушылықтың елеусіз жағдайда болуын ғана көрсеткен. Ал заңнамада одан да басқа бірқатар негіздері бар. Оның негіздері тек заңмен ғана бекітіледі. Оны мана жоғарыда көрсетіп кеткен болатынмын. Негіз – бұл құқық бұзушылықтың пен құқық бұзушының ерекшеліктері: жауапкершілікті жеңілдететін жағдайлар, мысалы, құқық бұзушының жеке басының ерекшеліктері, оның құқық бұзушылық жасағанға дейінгі және одан кейінгі мінез-құлқы, кінәсінің дәрежесі, мүліктік немесе отбасылық жағдайы, т.б.

Әкімшілік жауапкерішліктен босату жағдайларына: олардың пайда болуы нәтижесінде әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша іс жүргізу тоқтатылады (басталмайды), ал құқық бұзушыға қатысты жаза қолданылмайды.