-тақырып.Екі жақты жазу принципі және бухгалтерлік есеп шоттары

монахы Леонардо да Ванчидің жақын досы Лука Пачоли болған. Мұндай жазу 1494 жылдан 
басталған. 
Екіжақты  жазу  принципі  (жүйесі)  экономикалық  заңдылықпен  үйлеседі.  Мысалға, 
экономикалық құбылыс не кӛбейеді, не азайады, не бересің, не аласың, не пайда болады, не 
жоғалады.  Мұның  барлығы  да  бірімен  бірі  тығыз  байланыста  болатың,  бірінің  орнын  бірі 
толтыратын екі жақтылық құбылыстарға жатады. 
Біздер  екі  жақты  бухгалтерияның  пайда  болу  құпиясын  анықтауды  ӛз 
жауапкершілігімізге  алмай,  бірнеше  ғасырдан  бері  жержүзілік  елдердің  барлығында  бірдей 
қолданылып келе жатқан екіжақты бухгалтерияның ӛміршең екендігін оқырманға түсіндіруді 
мақсат  тұтып  отырмыз.  Дей  тұрғанмен,  осы  заманғы  нарықтық  қатынастар  жүйесінің  жер 
жүзінде  қалыптасқандығына  байланысты,  сонымен  қатар  нарықтық  қатынастардық  түпкі 
мақсаты - таза пайдамен қызмет атқару екендігін дәлелдеуден туындаған ӛз пікірімізді айту. 
Біздің пікірімізше, екіжақты бухгалтерия ӛзара байланысты екі бағыттан: ақша қаражаттары 
есебі  мен қарыз сомалары (міндеттемелер) есебінен туындаған. Яғни берешек және алашақ 
қарыздар  есебін  жүргізуден  пайда  болған.  Ақша  қаражаттарының  есебін  жүргізу  ертедегі 
Египет  және  Вавилон  елдерінде  басталған.  Сондықтан  ең  әуелі  берешектердің  қарызын 
есепке  алу,  бұдан  соң  алашақтардың  қарызын  ӛтеу,  қандай  да  болмасын  ұйымдардың 
мақсаты  болса  керек.  Бұл  айтылғандарды  ой  санаға  салған  жағдайда,  әрбір  ұйым  ӛз 
меншігіндегі  мүліктер  мен  қаражаттарды  сақтап,  дүрыс  пайдалану  мақсатына  қарағанда, 
сырттай  қатысушы  жақтардың  (контрагенттердің)  мүліктері  мен  бүлардан  алынған 
қарыздардың тез ӛтелуін бірінші кезекке қоятындығы мәлім. 
Ертедегі  Греция  мен  Италияда  ақша  қаражаттарына  байланысты  операциялар, 
қарыздардың  пайда  болуы  мен  ӛтелуі  және  алынған  міндеттемелер  кітаптарға  (кассалық 
және  есеп  айырысу)  жазылған.  Зерттеулерге  қарағанда  кассалық  немесе  есеп  айырысу 
кітаптары екіге бӛлініп, бірі-кіріс, екіншісі-шығыс операцияларын жүргізуден басталған. Екі 
кітап  (кіріс  және  шығыс)  жүргізуді  қарапайым  біржақты  бухгалтерия  деп  атаған.  Біржақты 
бухгалтерия  құжаттарды  ӛңдеу  және  тексеру,  салыстыру  және  талдау  жасау  жұмыстарына 
толық  мәнді  жауап  бере  алмайтын  болған.  Сонымен  қатар  есеп  жүргізуде  техникалық 
жағынан  қателер  жіберіліп,  шаруашылық  операцияларының  маңызы  мен  мақсатын  есеп 
жүргізушілер  түсіне  алмай,  тек  қана  тіркеушілік  жұмыстарды  атқарған.  Міндет  атқарушы 
есепшілер  ӛздері  жіберген  қателерді  түзету  нәтижесінде  және  ӛздері  жазған  жазуларды 
тексеріп,  ары  қарай  бақылаудың,  сондай-ақ  жазылған  операцияларға  айрықша  белгі  қою 
нәтижесінде фактілерді екі рет тіркеу әдісі пайда болды. Яғни екіжақты бухгалтерия немесе 
екіжақты  жазу  техникасы  есеп  кітаптарына  тігінен  жазылатындығы  есеп  тәжірибесіне 
енгізіле  бастады.  Сонымен,  қарызға  алынған  мүліктер  мен  ақшалардың  сомасы  кітаптарға 
жазылып,  бұлардың  ӛтелуі  немесе  қайтарылуы  жӛніндегі  мәліметтер  (сомалар)  тігінен 
жинақталып, қалдықтар шығарылатын болды. 
Ерте  заманда  кітаптарға  жазылатын  жазуларды  ыңғайлы  жолдармен  орындау 
мақсатында  пайда  болған  екіжақты  жазу,  сауда  операцияларын  жүргізу  үшін  ойланып 
табылған  счеттар  ұғымы,  күні  бүгінге  дейін  бухгалтерлік  есеп  жүйесіндегі  ең  басты  әдіс 
ретінде  қолданылып  келеді.  Счеттардың  пайда  болуы,  бұларға  жазылатын  бір  сома  бірдей 
уақытта  екі  рет  жазылатындығының  негізінде  шаруашылық  операцияларының  дұрыстығы 
тексеріліп,  бақыланып  отырады.  Счеттарда  қалған  қалдық  сомалар  баланстық  үлгіге 
кӛшіріліп, белгілі бір уақытқа қарай бухгалтерлік баланс жасалынып отырады. 
Мұның  барлығы  да  бухгалтерлік  есеп  жүйесінде  қолданылатын  екі  жақтылық 
принциппен «екіжақтылық» терминнің дұрыстығын дәлелдеп, екіжақтылық бухгалтерияның 
маңызы мен мәнін және екіжақтылық принциптің ӛміршендігін күні бүгінге дейін дәлелдеп 
келеді. 
 
7.
 
Бухгалтерлік есеп счеттарының маңызы мен құрылымы 
Ағымдағы шаруашылық операцияларының мазмұнын арнайы тәсілдерге қарай тіркеп, 
бағалап, жинақтап, бір жүйеге келтіріп жазу үшін бухгалтерлік есеп счеттары қолданылады. 

Бухгалтерлік  есеп  счеттары  деп  -ұйымдардың  активті  қаражаттары  мен  меншікті  капитал 
және  міндеттемелер  ӛрісінде  орын  алған  шаруашылық  операцияларының  мазмұнын 
күнделікті  бақылап,  тіркеп,  бақалап,  ақшалай  ӛлшемге  айналдырып,  экономикалық 
маңызына  қарай  топтастырып,  арнайы  белгіленген  счеттарға  екіжақты  принциппен  жазуды 
айтамыз. 
Шаруашылық  қызметікің  әрбір  фактісі  екі  рет  -  бір  счеттың  дебетіне,  басқа  счеттың 
кредитіне жазылады. Әрбір орын алған
 
факті екі рет: 
 1) пайда болуына (хронологиялық),  
 2) маңызына қарай (жүйелеп) тіркеу қағаздарына және кітаптарға түсіріледі. 
Әрбір шаруашылық фактісі екі рет:  
1) аналитикалык жіктеу; 
2) синтетикалық жинақтау счеттарына жазылады. 
Әрбір шаруашылық фактісі екі рет:  
1) активті қаражаттар;  
2) каражат кӛздеріне қарай кӛрсетіледі.  
Осыған  орай  бухгалтерлік  есеп  жүйесінде  қолданылатын  счеттар  шартты  түрде 
дебеттік және кредиттік болып бӛлінеді. 
Әрбір  шаруашылық  фактісі  екі  рет  бір  ұйымның  осы  ұйымға  бір  нәрсені  беруінен, 
екінші осы ұйымнан бір нәрсені алуына қарай жазылады. 
Әрбір шаруашылық фактісі екі рет - біріншісі орын алған фактіні жазу. екіншісі осы 
фактіні тексеру жолымен анықталады. 
Жоғарыда  қойылған  талаптар  мен  тәсілдер  бірін-бірі  толықтырып,  екіжақтылық 
принциптің іске асьтрылуын дәлелдейді. 
Екіжақты жазу тек қана бухгалтерлік есеп пен ұйымдар ӛрісінде ғана орындалады. 
Счетттардың  атқаратын  міндеті  мен  рӛліне  қарай  және  активті  қаражаттар  мен 
меншікті капитал ӛрісінде міндеттемелер ӛрісінде күнделікті болып отыратын шаруашылық 
фактілерін тіркеу қасиетін білу арқылы бухгалтерлік есеп пәнінің маңызын терең түсіуге де 
болады. Счеттар әрбір-активтер мен пассивтердің меншікті капитал, қатыстырылган капитал, 
табыстар мен шығындар, т.б. есеп объектілерінің жекелеген түрлерінің есебін жүргізу үшін 
ашылады.  Бухгалтерлік  есеп  жүйесінде  кӛптеген  счеттар  қолданылады.  Кейбір  счеттарда 
кӛптеген  шаруашылық,  операциялары  (фактілер),  ал  кейбір  счеттарда  аздаған  операциялар 
жүргізілуі  мүмкін.  Счеттарды  дұрыс  қолдану  арқылы,  екі  ӛзгерістің  экономикалық 
байланысын  сипаттайды.  Екі  счетты  қолдану,  бүларға  бірдей  соманы  жазу  счеттар 
жүйесіндегі ең қажетті қағида болып табылады. 
Шаруашылық операцияларын есепке алу тұрғысында дебеттеу және кредиттеу арқылы 
бір счеттағы карама-қарсы кӛрсеткіштерді ӛзара байланыстырып кӛрсетуге болады. 
Активті  қаражаттар,  міндеттемелер  мен  меншікті  капиталдың  қалыптасуына  және 
бүлардың  қозғалысыиа  қарай  счеттар  активтік  және  пассивтік  болып  ажыратылады. 
Активтік счеттар деп - баланстың сол жағына жазылатын активті қаражаттардың түрлері мен 
бұлардың  экономикалық  маңызына  қарай  белгіленген  счеттарды  айтамыз.  Ал  пассивтік 
счеттар  деп  -  баланстың  оң  жағына  жазылатын  міндеттемелер  мен  меншікті  капиталдың 
түрлері  және  бұлардың  экономикалық  маңызы  мен  қалыптасу  кӛздеріне  қарай  белгіленген 
счеттарды айтамыз. 
Бухгалтерлік  есеп  счеттары  баланстың  активтік  және  пассивтік  кӛрсеткіштері  мен 
негіздеріне  қарай  (бастапқы  кезеңде)  ашылады.  Бүдан  соң  жаңадан  ашылған  счеттарға 
бастапқы қалдық (бастапқы сальдо) сомасы бухгалтерлік баланстағы сомаға сай жазылады. 
Мысалға,  баланстың  сол  жағындағы  активті  қаражаттардың  сомасын  активтік  счеттың 
дебетіне,  ал  баланстың  оң  жағындағы  меншікті  капитал  мен  міндеттемелер  сомасын 
пассивтік счеттың кредитіне жазады. 
Бухгалтерлік есеп счеттарына күнделікті,  немесе ағымдағы шаруашылық фактілерінің 
орын алуына сай жазылатын сомаларды - айналым сомасы деп атайды. Счетттардың дебетіне 

жазылған  соманы  -  дебеттік  айналым,  ал  кредитіне  жазылған  соманы  -  кредиттік  айналым 
деп атайды. 
Активті счеттардың соңғы қалдығын  (сальдо) шығару үшін бастапқы дебеттік қалдық 
сомасына,  дебеттік  айналым  сомасының  жинағын  қосып,  бүдан  кредиттік  айналым 
сомасының  жинағын  азайтады.  Сонда  активтік  счетттағы  калған  қалдьщ  міндетті  түрде 
дебеттік болып, осы счеттың сол жағында кӛрсетіледі. 
Пассивтік  счеттардың  соңғы  қалдығын  (сальдо)  шығару  үшін,  бастапқы  кредиттік 
қалдық  сомасына  кредиттік  айналым  сомасының  жинағын  қосып,  бұдан  дебеттік  айналым 
сомасының  жинағыш  азайтады.  Сонда  пассивтік  счеттағы  қалған  қалдық  міндетті  түрде 
кредиттік болып, осы счеттың оң жағында кӛрсетіледі. 
Сонымен активті счеттардағы қалған дебеттік қалдық активті қаражаттардың кӛбеюін, 
ал  пассивті  счеттардағы  қалған  кредиттік  қалдық  меншікті  капитал  мен  міндеттемелердің 
кӛбеюін кӛрсетеді. Счеттардағы дебеттік жинақ пен кредиттік жинақ сомалары бірдей болған 
жағдайда қалдық (сальдо) болмайды. 
Енді  активтік  және  пассивтік  счеттардың  іс-тәжірибеде  қолданылатын  үлгі  сүлбесін 
кӛрсетелік. 
 
 
Дт 
  Активті счет үлгісі  
 
 
Кт 
 
Бастапқы қалдық (дебеттік)   
                         Бастапқы қалдық болмайды 
Айналым сомасы кӛбеюді (+) 
 
 
Айналым сомасы азаюды (-) 
кӛрсетеді 
 
 
 
кӛрсетеді 
Соңғы қалдық дебеттік 
 
 
 
Қалдық болмайды 
 
Біздер  әрбір  шаруашылық  фактісінің  маңызын  екі  жақты  принциппен  қарастырдық. 
Мысалға  ұйым  несие  есебінен  тауарлар  сатып  алған  кезде,  бүл  ұйымның  активті 
қаражаттарының  кӛбейгендігін,  сонымен  қатар  алдағы  кезеңде  қайтарылатын  берешек 
қарыздардың  да  кӛбейгендігін  айтуға  болады.  Екіжақтылық  принцип  бойынша  осы  екі 
фактіні  бірдей  уақытта  тіркеу  керек.  Осыған  байланысты  счеттар  екі  жаққа  бӛлініп,  әрбір 
жекелеген счет не бастапқы мәліметтердің кӛбеюін, не азаюын кӛрсетеді. Яғни бухгалтерлік 
есеп жүйесіндегі байқалған объектінің сомалық дәрежесін бағалайды. 
Сонымен,  бухгалтерлік  есеп  счеттарына  тікелей  әсер  етуші  белгілі  бір  ӛлшемдегі 
шаруашылық  операциялары  счеттардағы  қалдық  сомалардың  не  кӛбеюін,  не  азаюын 
зерделейді.  Сондықтан,  «Т»  счеттың  бір  жағы  кӛбею,  бір  жағы  азаю  сомаларын  жазуға 
арналған қарапайым модель түрінде берілген. «Т» счеттың үш элементтен тұратындығын:  
1) счеттың аталуы;  
2)  мұның  сол  жағы  -  «дебет»;  ал  оң  жағы  -  «кредит»  екендігін  тағы  да  қайталаймыз. 
«Дебет»  термині  -  «ол  тиісті»,  ал  «кредит»  -  «ол  сенеді,  тәуекелшілік  етеді»  деген  ұғымды 
береді. 
«Дебет» және «кредит» ұғымы Батыс Европа елдерінде XIII ғасырда пайда болған. Ерте 
заманнан  бастап  «дебет»  және  «кредит»  болып  танылған  ұғым  сату  мен  несиеге  беріп-алу 
операцияларын жүргізу ӛрісінде қолданылған. Сонымен қатар, бұл ұғымдар банк иелері мен 
саудагерлер  арасындағы  әрекетттердің  есебін  жүргізуге  және  аралық  есеп  айырысудың 
арақатынасын  ажыратуға  арналған.  Дебет  деп  -  баланстың  сол  жағындағы  активті 
қаражаттардың  кӛбеюуін,  ал  кредит  деп  -  баланстың  оң  жағындағы  кӛздердің  кӛбеюін 
айтады.  Басқадай  атқанда,  счеттарға  жазылған  шаруашылық  операциялары  кӛрсеткіштерін 
есептеу  арқылы  сомалардың  не  кӛбеюуін,  не  азаюын  шығаруға  болады.  Сондықтан  «Т» 
счетының бір жағы кӛбейген соманы кӛрсетсе, екінші жағы азайған соманы кӛрсетеді. 
Мысалы,  ақша қаражаттары кӛрсетілсе, бұл  шоттағы ақша қаражатының кӛбеюін осы 
шоттың сол жағына (дебетке) жазу қажет. Ал ақша қаражаттарының азаюы осы шоттың оң 
жағында (кредитке) жазылады. 
 

Ендігі жерде ақша қаражаттары қозғалысына әсер етуші шаруашылық операцияларына 
мысал.келтірелік. 
1)
 
Ұйым ӛз клиентінен 400000 теңге алды; 
2)
 
Ұйым банктен 200000 теңге қысқа мерзімді несие алды; 
3)
 
Жабдықтаушыларға 150000 теңге ақша тӛленді; 
4)
 
Ұйым 240000 теңгенің ӛнімін сатты. 
Есепті  кезеңнің  аяғында  ақша  қаражаттарының  кӛбейген  сомасын  (840000  теңгені) 
бастапқы  қалдыққа  (500  000  теңгеге)  қосып,  бұдан  азайған  (кредиттік)  соманы  (150000 
теңгені)шегерген  кезде  соңғы  қалдық  -  740000  теңге  екендігі  дәлелденеді.  Осылайша 
шақарылған соңғы қалдық - 740000 теңге бухгалтерлік баланстың арнайы бабына аударылып 
жазылады. 
Дт  
                   Ақша қаражаттары 
Кт   
 
Бастапқы  
қалдық  
 50000 
1)
 
400 000 
    3) 150 000 
 
2)
 
200 000 
 
3)
 
240 000 
 
Дебеттік 
 
Кредиттік   
айналым         840000 
 
айналым  150000 
Соңғы қалдық 740 000 
 
Келтірілген осы мысалдардан, біздер кез келген шаруашылық операциялары екі жақты 
жазуға түсетіндігін кӛріп отырмыз. 
Жоғарыда  келтірілген  тӛрт  операцияның  үшеуі  (1.  2.  4.)  ақша  қаражаттарының 
кӛбейгендігін  кӛрсетсе,  ал  150000  теңге  (3)  ақша  қаражаты  счетының  кредитіне  жазылып, 
ақшаның азайғандығын кӛрсетеді. 
 
 
      Дт   
 
       Пассивтік счет улгісі   
           Кт 
 
Бастапқы қалдық (дебеттік)               Бастапқы қалдық болмайды 
Айналым сомасы азаюды (-)             Айналым сомасы кӛбеюді (+) 
кӛрсетеді 
 
 кӛрсетеді 
Қалдық болмайды 
 
Соңғы қалдық кредиттік 
 
Счеттарға жазылатын сомалар шаруашылық фактілерінің маңызы мен кӛрсеткіштеріне 
қарай  тек  қана  бастапқы  құжаттар  негізінде  жазылады.  Счеттар  бойынша  жинақталған 
мәліметтер  немесе  шаруашылық  операцияларының  маңызы  арнайы  ашылған  бухгалтерлік 
есеп  кітаптарында,  сызылған  арнайы  кестелерде,  бос  парақ  қағаздар  мен  регистрлерде 
жүргізіледі. 
Счеттарға  жазылатын  сомалармен  қатар,  қажет  болған  жағдайда  натуралдық 
ӛлшемдерді де қосып жазуға болады. 
Бухгалтерлік  есеп  тәжірибесінде  кейбір  счеттарда  бірдей  уақытта  әрі  дебеттік,  әрі 
кредиттік қалдықтар шығарылуы мүмкін. Мұндай счеттарды уақытша қолданылатын счеттар 
қатарына  жатқызуға  болады.  Мысалға,  басқа  да  ұйымдармен  есеп  айырысуға  арналған 
счеттарда,  жыл  аяғына  дейінгі(ағымдағы  жыл  ішінде)  операциялар  қозғалысын  жүргізуге 
арналған  бір  счет  әрі  дебеттік,  әрі  кредиттік  болуы  мүмкін.  Яғни,  мұндай  счеттардың 
кредитінде  -  ұйымның  берешегі,  дебетінде  -  ұйымның  алашағы  жӛніндегі  уақытша  пайда 
болған (жыл аяғына дейінгі) операциялар жүргізіледі. 

Екі  жақты  жазу  принціпін  дәлелдеу  үшін  келтірілген  ұғымдарды  қорытындылайтын 
болсақ, онда сол жақ және оң жақ деп отырғанымыз - бухгалтерлік есептің тілімен айтқанда 
дебеттеу және кредиттеу деп айтуға болады. 
Активті  қаражаттардың  кӛбеюін  -  дебет,  ал  бұлардың  азаюын  -  кредит  деп,  тағыда 
естеріңізге салуға болады. 
Мідеттемелер мен капиталдың кӛбеюін - кредит, ал бұлардың азаюын - дебет дейміз.  
Жаттығуға арналған мысалдар. 
1.
 
Құны 180000 теңгенің тауарлы-материалды құндылықтары сатылып алынды. 
2.
 
Несиеге құны 170000 теңге тұратын тауарлы-материалды құндылықтар алынды. 
3.
 
Осы ұйым несиелендірушіге 300000 теңгенің қаражатын аударып берді. 
4.
 
Ұйым  ӛз  клиентінен  бұрындағы  қарызды  жабу  есебіне  жатқызып,  200000  теңге 
қаражат алды. 
Енді  осылайша  орын  алған  шаруашылық  операцияларының  кӛрсеткіштерін 
(сомаларын)  счеттарға  түсіру  қажет.  Ол  үшін  счеттардағы  бастапқы  қалдықты  тексеріп, 
қажет болған жағдайда жаңадан счеттар ашуға тура келді. 
 
 
Дт   Банктегі акша 
Кт 
                    
Дт          Тауарлар 
      Кт 
Б.қ. -  1 000 000         
1) 180 000        
3) 300 000 
 
Б.қ. - 400 000 
 
 
4)200000 
1)180000 
2)170000 
 
айналым - 200 000  
 
С.қ.- 720 000 
480 000 
 
айналым 350 000 
 
 
 
С.қ.-750000 
 
 
 
 
  Дт ___ Несиелендірушілер ____     
Кт 
 
   
  Б.қ. - 200 000 
3) 300 000 
 
2) 170 000 
айналым - 300 000         
170 000 
   
 
 
 
С.қ. - 70 000 
 
 
Дт Берешектер счеты      Кт            
ДтАкционерлік 
капитал 
Кт 
Б.қ. - 300 000 
4) 200 000 
 
Б.қ.-1 
600000 
Айналым- 
200 000              айналым    - 
- 
С.қ. - 100 000 
 
 
С.қ.- 
1600000 
 
 
 
 
Дт   Бӛлінбеген пайда 
Кт 
ДтБасқадайқаражатт
ар 
Кт 
 
Б.қ. - 900 000    Б.қ. - 1 000 000 
 
Айналым   - 
- 
айналым   - 
- 
 
С.қ.  -  900 
000    
С.қ. - 1 000 000 
 
 
Счеттардағы соңғы қалдық тӛмендегідей: 
Ақша қаражаттары - 720 000 (дебет) 

Берешектердің счеты - 100 000 (дебет) 
Тауарлы-материалды құндылықтар - 750 000 (дебет) 
Басқадай қаражаттар - 1 000 000 (дебет) 
Несиелендірушілердің счеты - 70 000 (кредит) 
Акционерлік капитал - 1 600 000 (кредит) 
Бӛлінбеген пайда - 900 000 (кредит) 
Активті  қаражаттардың  жалпы  жинағы  2  млн.  570  мың  теңгені  қүрады.  Бұл  - 
міндеттемелер мен капиталдың жалпы жинағы 2 млн. 570 мың теңгеге тең болады деген сӛз. 
Мұндай  теңдіктің  туындауы  бір  соманы  (операцияны)  екі  жақты  жазудың  негізінде 
орындалады. Дебеттік жазудағы жазулардың жалпы кредиттік жазудың жалпы санымен тең 
болатындьщтан  бухгалтерлік  есеп  счеттарына  түсірілген  мәліметтерді  оңай  жолмен 
тексеруге  болатындығы  анықталған.  Осылайша  құрылған  екі  жақты  жазу  принципі  осыдан 
500  жылдан  артық  уақыт  Венецияның  купецтері  экономикалық  қатынастар  үшін 
қолданғандығы күні бүгінге дейін бухгалтерлік есептің екі жақты жазу жүйесіне негіз болып 
келеді. 
 
         3.Синтетикалық (жинақтау) және аналитикалық (жіктеу) счеттары 
Бухгалтерлік есеп тәжірибесінде барлық аналитикалык, жіктеу счеттарының дебеті мен 
кредитіндегі  айналым  сомаларының  жинағы  синтетикалық  жинақтау  счеттарының  дебеті 
мен кредитіндегі айналым сомасының жинағымен бірдей болуы керек деген ұғым бар. Яғни 
аналитикалык  жіктеу  счеттары  синтетикалық  жинақтау  счеттарының  құрамында 
жүргізілетіндігі  есеп  тәжірибесіне  енген.  Синтетикалык  счет  деп  -  жинақтаушы,  ал 
аналитикалық счет деп  - жіктеуші  счеттарды айтады. Синтетикалық счеттарды  - баланстық 
счеттар  деп  те  атайды.  Баланстық  счеттардағы  қалдыққа  сай  бухгалтерлік  баланс 
жасалынады.  Синтетикалық  счеттарда  активті  қаражаттар,  меншікті  капитал  және 
міндеттемелер  ӛрісіндегі  жинақталған  сомалар  кӛрсетіледі.  Жинақтау  тек  қана  ақшалай 
ӛлшеммен  жүргізіледі.  Синтетикалық  счеттарда  жинақталған  кӛрсеткіштер  арқылы 
ұйымдардың  активті  қаражаттарының  жалпы  кӛлемі  мен  бұлардың  қозғалысын,  қорлану 
кӛздерінің  қалыптасуын,  жабдықтаушылар  мен  мердігерлермен  есеп  айырысудың  жалпы 
сомасын,  сонымен  қатар  банктерден  алынған  қысқа  және  ұзақ  мерзімді  несиелерді 
қайтарудың жағдайы жӛніндегі ақпараттар алуға болады. 
Синтетикалық  және  аналитикалық  счеттар  арасында  тығыз  экономикалық  байланыс 
орнаған.  Синтетикалық  жіктеу  счеттарындағы  мәліметтерді  кеңінен  пайдалану  арқылы 
ұйымдардағы  әрбір  құндылықтардың,  мүліктер  мен  негізгі  құралдардың,  тауарлы-
материалды  босалқылардың,  есеп  беруге,  есеп  айырысуға,  ӛндірілген  ӛнімдер,  тауарлар, 
алынған  міндеттемелер  мен  несиелер,  т.б.  жекелеген  түрлері  бойынша  мәліметтер  алып, 
экономикалық және қаржылық тұрғыдан талдау жұмыстарын жүргізуге болады. Ендігі жерде 
аналитикалық  және  синтетикалық  счеттар  арасындағы  байланысты  кӛрсету  үшін  мысалдар 
келтірелік.  
Бухгалтерлік есеп тәжірибесінде аналитикалық жіктеу счеттары бойынша да айналым 
ведомостысы  жасалынады.  Аналитикалық  счеттар  бойынша  жасалынатын  айналым 
ведомостысын  жасаудың  ӛз  ерекшеліктері  болады.  Жекелеген  материалды  құндылықтар 
есебі  ақшалай  және  натуралды  ӛлшемдермен  ӛлшеніп  жүргізілетіндіктен,  аналитикалық 
счеттардағы  жазуларды  тексеру  үшін  айналым  ведомостысында  сандық  және  сомалық 
ӛлшемдер бірлігін кӛрсететін бағаналар берілген. 
Аналитикалық  жіктеу  счеттары  бойынша  жасалған  айналым  ведомостысының 
мәліметтеріне  сүйене  отырып,  ағымдағы  тексеру  мен  бақылау  және  талдау  жұмыстарын 
жүргізуге болады. 
Ӛзін-ӛзі бақылау сұрақтары: 
1. Екі жақты жазу принципінің түсінігі.  
2. Шоттар жоспарының құрылымы.  
3.Синтетикалық және аналитикалық счеттар арасында тығыз байланыс.  

 
Ұсынылатын әдебиеттер: 
     1.  Әбдіманапов  Ә.,  Раимов  С.  Бухгалтерлік  есеп  принциптері  және  қаржылық  есеп 
беру. Алм. 
 
 2.  Әбдіманапов  Ә.  Бухгалтерлік  есеп  жүйесін  жетілдіру  және  бухгалтерлер 
қауымдастығы // Бухгалтерлік есеп және аудит. -199 9. - №2 .  
3.  Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік есеп теориясы және принциптері: оқу  кұралы.  -  Алматы, 
2001.  
          

жүктеу/скачать 1,42 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: