Алматы экономика және статистика академиясы

 

53 

активтендіруге  арналған  Drag&Plotмеханизмі.  Жұмыс  құжаттарымен  жұмыс  істеуге 

арналған процедураларды қарастырайық. Жұмыс парақтарын кестелер құру, стстистикалық 

бағалауларды  есептеу,  мәліметтер  қорын  басқару,  диаграммаларды  дайындау  үшін 

қолданады. Оладың әрқайсысы үшін EXCEL программасы жеке құжат құрып, дискіде файл 

түрінде  сақтайды.  Файл  ӛзара  байланысқан  жұмыс  парақтарынан  тұрады,  олар  3  ӛлшемді 

құжатты  құрайды.  3  ӛлшемді  құжаттардың  кӛмегімен  пайдаланушы  бірмезгілде  бірнеше 

кестелермен,  диаграммаларды  тікелей  пайдаланып,  олармен  жұмыс  істеу  тиімділігін 

арттырады.  

Жаңа  үшӛлшемді  құжат  әзірлеу.Жаңа  құжат  құру  үшін  меню  қатарынан  File  –New 

директивасын  шақырамыз.  Экранға  Book  –2  құжаты  шығады:  EXCEL  пограммасы  жаңа 

құжаттарға  Book  атын  және  ағымдағы  реттік  номерді  береді.  Жаңа  құжатты  Құрал-

саймандар тақтасындағы (Пиктографиялық тақта) 1-ші шарт белгісі арқылы құруға болады. 

Жаңа жұмыс құжатын іске қосу. Дискіден жұмыс құжаты сақталған файлды іске қосу 

үшін  меню  қатарынан    File  –  Open  директивасын  шақыру  керек.  Сол  сияқты  Құрал-

саймандар тақтасындағы шартбелгіні пайдалануға болады. Екі жағдайда да файлды іске қосу 

үшін  Сұхбаттық  терезе  ашылады.  Бұл  терезеге  диск    және  файл  орналасқан  директория 

кӛрсетіледі.  Егер  таңдау  дұрыс  жүргізілсе,  онда  сол  жақты  файлдар  тізімі  кӛрсетіледі,  сол 

жерден керек файл атын  таңдайсыз. Файл атын белгілегенде ол File name – жолында пайда 

болады, бұдан соң сұхбаттық терезені ОК – батырмасы арқылы жабылады немесе ізделінген 

файл атында екі рет тышқан батырмасын шерту керек.  

Құжатты сақтау. Дайындалған құжатты алғашқы  сақтау кезінде меню қатарынан File 

–Save  as...  командалар  тізбегін  орындайды.  Бұдан  кейін  ашылған  сұхбаттық  терезеде 

сақталатын  файлдың  атын,  диск  және  орналасатын  директорияны  кӛрсету  керек.    Excel  

программасы  үнсіздікпен  стандартты  файл  атын  ұсынады-    Book[  рет  номері],  қолданушы 

бұл  атты  кез  келген  атпен  ауыстыруына  болады.  Файл  атында  келесі  таңбаларды  қолдану 

қолайсыз  -  #,  $,  %,  ^,&  .  Excel  программасындағы  файлдардың  кеңейтілулері  -  .  xls,  бұны 

ӛзгертуге болмайды. Барлық енгізулер аяқталғаннан кейін Ок-батырмасы баслады.  

Резервтік кӛшірмелерді әзірлеу үшін, меню қатарынан File –Save As командалар тізбегін 

орындап,  ашылған  диалогтік  терезеде  Options  командалық  батырмасын    басып,  келесі 

ашылған  SaveOptions  терезесінде  Always  Create  Backup  опциалық  батырмасын  басамыз. 

Сонымен  енді  файлды  сақтау  кезінде  автоматты  түрде  резервтік  кӛшірмелер  жасалып 

отырады.  

Құжатты  автоматты  түрде  сақтау.  Меню  қатарынан  Tools-Add-Ins  командалар 

тізбегін  орындап,  Кеңейтілулер  менеджерін  шақырамыз.  Ашылған  терезеде  AutoSave- 

опциясын  іске  қосамыз,  содан  Ок-батырмасы  арқылы  терезе  жабылады.  Бұдан  кейін  меню 

қатарынан    Tools  командасын  орындағанда  AutoSave  диалогтік  терезесі  ашылып,  онда  

құжатты сақтау интервалдарын кӛрсетеміз.  

Мәліметтерді  қорғау.  Пароль  енгізу  үшін  меню  қатарынан    File  –Save  As  командалар 

тізбегін  орындаймыз.  Ашылған  сұхбаттық  терезедегі    Options  командалық  батырмасын 

пайдаланып,  SaveOptions терезесі ашылады, бұл жердегі Protection Password-енгізу жолына 

жеке  паролді  кӛрсетуге  болады,  сонда  файлды  іске  қосу  кезінде  осы  пароль  сұралады. 

SaveOptions  терезесін  жапқаннан  кейін,  Confirm  Password  терезесі  ашылады,  бұл  жерде 

енгізілген  пароль  рассталады.  Егер  паролді  Write  Reservation  Password  –  енгізу  жолына 

жазсақ,  файлды  ашу  кезінде  осы  паролді  сұрайтын  сұхбаттық  терезе  ашылады,  бұл  жерде 

паролді енгізіп н/е ReadOnly батырмасын шертеміз. Соңғы жағдайда файлды тек қана оқуға 

болады, дискіге сол атпен кӛшіруге болмайды.  

Кестелік есептеулер. Формулалар мен функцияларды қолдану мүмкіндігі электрондық 

кестелермен  жұмыс  істеудің  негізгі  қасиеттерінің  бірі.  Бұл  кестедегі  сандық  мәндерге 

статистикалық  талдаулар  жасауға  мүмкіндік  береді.Ұяшықтарға  енгізілетін  формула  ―=‖ 

белгісінен  басталып,  ары  қарай  математикалық  теңдіктер  жазылады,  олар  аргументтерден, 

 

54 

арифметикалық операциялардан және функциялардан тұрады. Формулалардағы аргументтер 

ретінде  сандар  және  ұяшық  адрестері  пайдаланылады.  Арифметикалық  операциялар  үшін 

келесі белгілер пайдаланылады: +; - ; * ; / . 

Формулада  сонымен  қатар  басқа  жұмыс  беттеріндегі  ұяшықтарға  немесе  басқа 

файлдағы  кестелерге  сілтемелер      кездесуі  мүмкін.  Орнатылған  формулалар  Менеджері 

пайдаланушыға  үлкен  кестедегі    қатені,  қате  сілтемелерді  табуға  кӛмектеседі.  Сілтеме 

қойылғанан кейін ол автоматты түрде жаңарады. 

Диаграммаларды құру және кӛркемдеу. Графикалық диаграммалар кестедегі сандардың 

бос бағаналарын кӛркемдейді. Excel -де жаңадан диаграммалар конструктары шыққан, онда 

«кӛрсетілімдік сапа» диаграммаларын құруға болады.Әдемі үштік диаграмма тек қана кӛзге 

кӛрнеклікке ғана емес документ сапасының жақсаруына мүмкіндік жасайды. Диаграмманың 

кестенің  жанына  орналастыруға  болады  немесе  оны  басқа  жұмыс  бетіне  орналастыруға 

болады.  Диаграммалар  конструктары  Excel  программасында  ӛте  бір  күшті  құрылғы  болып 

табылады.  Диаграмманы  тұрғызу  кӛмегімен  бірнеше  қадамдар  жасауға  болады. 

Конструкторға  кестенің  ортасы  диаграмманың  типі,  жазбасы  және  түсі  кӛрсетіледі. 

Конструктор диаграммасын шақыру үшін негізгі тақтада пиктограмма берілген.Конструктор 

диаграммасы  диаграмманың  орналасқан  жері  туралы  ақпаратты  күтеді,  сондықтан  маус 

кӛрсеткіші пиктограмма формасын алады.  

Тізімдерді  ӛңдеу.  Тізімдер  біртекті  деректер жиынмен  тиімді  жұмыс  істеуге  мүмкіндік 

жасайды.  Тізім  дегеніміз  біртекті  құрылғысы  бар  реттелген  деректердің  жиыны.  Excel 

программасында тізімдер кестенің ӛңдеу операциясының арнайы бір түрі болып табылады; 

тізімдер  –  дерекқордың  ішкі,  жолдары  немесе  алаңдары  (бағаналары)  болып  табылады. 

Автоматты фильтрлар анықталған бір тапсырма орындалуы кезінде ғана тізімнің бӛліктерін 

шығарады. 

Деректерді  талдау.  Excel  программа  үлкен  тізімдерді  талдау  үшін  арнай  құралдар 

қарастырылған. Деректерді талдау деп – кесте деректері бағынатын, белгілі бір заңдылықтар 

мен тенденцияларды түсінетін әдістерді айтамыз. Excel программасының  версиясына енген 

(Pivot  Table)  тірек  кестесі  тізім  деректерінің  ӛзара  қатынасын  талдауға  арналған.  Тірек 

кестесі,  кесте  конструкторы  кӛмегімен  қадам  арқылы  жасалады.  Тірек  кестесінің 

құрылымын  интерактивті  режимде  алаңдар  атын  кестенің  бір  бӛлігінен  екінші  бӛлігіне 

ауыстыру  арқылы  ӛзгертуге  болады.  Тірек  кестелерінен  басқа  Excel  программа  деректерді 

жиын  арқылы  талдау  әдісі  бар.  Теңдеуді  шешуді  іздеу  директивасы  ӛте  пайдалы,  мұнда 

анықталған  қатынасты  қанағаттандыратын  берілген  алаң  белгісі  арқылы  басқа  белгілер 

табылады. Data менюінен Pivot Table директивасының диалог терезесінен тірек кестелерінің 

констуркторын ашыңыз. Бұл терезеде 4 қадам арқылы тірек кестесін құруға болады.Бірінші 

қадамда  деректер  түсуінің  алыну  кӛзін  кӛрсету  керек.  Егер  алынатын  деректер  тізімде  бар 

болса,  MS  Excel  List  or  Database  селекторлық  батырмасын  басып,  келесі  қадамға  Next 

батырмасы  арқылы  кӛшіңіз.  Екінші  қадамда  тізім  орналасқан  жұмыс  бетінің  ортасын 

кӛрсету  қажет.  Мұнда  құрылатын  тірек  кестесіне  тізімнің  бір  бӛлігі  ғана  қажет  болса, 

тізімнің  жарты  бӛлігін  ғана  беруге  болады.  Үшінші  қадамда  тірек  кестесінің  құрылымы 

беріледі.  Алаңның  оң  жағында  тізім  атаулары  орналасады,  ал  ортада  –  тірек  кестесінің 

құрылымы  ұсынылады.  Бұл  алаңда,  жол,  бағана  дәне  деректер  алаңы  бар  болады.  Кесте 

құрылымын  беру  үшін  жолдар  мен  алаңдар  дерегін  маус  кӛмегімен  енгіземіз.  Деректерге 

талдау  жасалатын  алаңдар  аттарын  Data  деректер  алаңына  сүйретіп  әкеліңіз.  Жол  аттары 

жазылады  ROW-ға, және бағана аттары жазылатын  Column-ға классификацияланатын алау 

аттарын беру қажет. Келесі қадамға ӛту үшін Next батырмасын басыңыз. Тӛртінші қадамда 

кесте  құруға  арналған  бірнеше  опцияларды  беруге  болады.  PivotTable  енгізу  алаңына 

StarttngCele  адресі  кӛрсетіледі.  PivotTableName  енгізу  алаңында  кесте  аты  кӛрсетіледі.егер 

бақылау  индикаторында  GrandTotalsforColumns  және  GrandTotalsforRows  енгізу  қажет, 

сонда  тірек  кестесінің  әрбір  жолы  мен  әр  бағанында  жалпы  соммалар  есептелетін  болады.  

 

55 

Тірек  кестесі  мен  алынатын  тізімнің  арасында  статикалық  байланыс  бар,  ол  тек  кесте 

құрғанда  ғана  бар  болады.  Тізім  деректерін  ӛзгерткенде  тірек  кесте  ӛзгермейді.  Тізім  мен 

кесте мазмұнын шығару үшін Data менюінен RefreshData шақыру қажет. 

Нег. әдеб.: 1, [160-203]. 

Қос. әдеб.: 31, [195-349]. 

Бақылау сұрақтары: 

   1.Презентация ӛңдеу этаптары. 

2.Excel –де адресациялау түсінігі? 

         9 – дәріс. Алгоритм ҧғымы. Алгоритм анықтамасы. Алгоритм ӛрнектеу жолдары. 

Программалауға кіріспе. 

Алгоритм атауы атақты шығыс математигі абу Жафар Мұхаммед ибн Мұса әл-Хорезми 

(763-850  ж)  есімінің  латынша  Algorіthmі  (Алгорит-ми)  болып  жазылуынан  шыққан.  Ол 

санаудың  ондық  жүйесінде  кӛпорынды  сандармен  ариф-метикалық  амалдардың  орындалу 

ережесін  ұсынған.  Бұл  ережелер  қосынды  мен  кӛбейтін-діні  табуға  арналған  амалдарды 

орындауға қа-жетті тізбектен құрылған. Сол ереже осы күнге дейін қолданылып келеді.  

Алгоритм  – берілген есептің шығару жолын реттелген амалдар тізбегі  түріне келтіру. 

Алгоритмді орындаушының рӛлін негізінен адам немесе компьютер, робот т. б. атқарады.  

Техникалық  құрылғыларды  дұрыс  пайдалану  үшін  есептің  шешу  жолы,  яғни 

орындалатын  әрекеттердің  тізбегі  әрі  түсінікті,  әрі  дәл  болуы  қажет.  Берілген  мәселенің 

шешу  жолдарының  түсініктілігін  оның  алгоритмінің  түсініктілігі  деп  қарастырады. 

Алгоритмде  алдыңғы  әрекеттің  нәтижесі  келесі  әрекетте  пайдаланылады.  Алға  қойған 

мақсатқа  жету  немесе  берілген  есепті  шешу  бағытында  атқарушыға  біртіндеп  қандай 

әрекеттер  жасау  қажеттігін  әрі  түсінікті,  әрі  дәл  етіп  кӛрсететін  нұсқаулар  тобын  агоритм 

деп атайды.  

Алгоритм анықтамалары  

1.  Алгоритм  -  алғашқы  берілген  мәліметтерді  пайдаланып  нақты  нәтижеге  қол 

жеткізетін  шекті  командалар  тізбегін  орындауда  атқарушыға  түсінікті  және  нақты 

нұсқаулар.  

2. Алгоритм дегеніміз - берілген мәндерді пайдаланып қажетті нәтижеге жетуді жүзеге 

асыратын әрекеттердің орындалу ережесі.  

3. Алгоритм дегеніміз - алғашқы берілген мәліметтерді пайдаланып, қойылған мақсатқа 

жетуге  немесе  мәселені  шешуге  (есепті  шығаруға)  бағытталған  әрекеттердің  орындалуын 

жүзеге асыратын атқарушыға түсінікті және нақты нұсқаулар тізбегі.  

Алгоритмді компьютерде орындау үшін оны программа түрінде жазып шығу керек.  

Программа – алгоритмді машинаға түсінікті нұсқаулар тізімі ретінде жазу. Программа 

машинаға  түсінікті  командалардан  тұрады.  Осы  командалар  тізбегі  орындалу  барысында 

есептің  нәтижесі  шығады.  Әрбір  компьютер  алдын  ала  жазылған  программамен  істейді. 

Программа  дегеніміз  –  белгілі  бір  нәтиже  алу  үшін  орындалатын  командалдардың 

айқындалған  тізбегі.  Процессор  программаның  құрамындағы  командаларды  кезекпен 

орындап  отырады.  Командалар  тізбегін  программа  деп  қарастыруға  болады.  Команда  бір 

ғана  қарапайым  амалды  орындау  үшін  берілген  бұйрық  ретінде  беріледі.  Командалар: 

арифметикалық  немесе  логикалық  амал;  ақпаратты  тасымалдау  командасы;  беріл-ген 

сандарды салыстыру командасы; нәтижені экранға, қағазға басып шығару командасы; келесі 

командаларға  кӛшу  тәртібін  орындау  т.с.с.  Компьютердің  жұмысы  программалық 

принципке негізделген, яғни ол ӛзінің жадында сақтала-тын командалар тізбегін автоматты 

түрде орындау арқылы есеп шығарады. Компьютер берілген тапсырманы орындауға дайын 

тұрған  техникалық  аспап  болғандықтан,  әрбір  тапсырманы  түсінікті  түрде  қысқаша  жаза 

білу  қажет.  Тапсырма  жоғарыда  айтылған  жекеленген  командалардан  тұрады.  Машинаға 

түсінікті  түрде  жазылған  тапсырмаларды  немесе  командалар  жиынын  да  программа  деп 

 

56 

атауға болады. Программа – арнайы мәтін арқылы компьютерге тапсырманың ретті кезегін 

хабарлайтын ережелер мен нұсқаулар тізбегі.  

Алгоритм қасиеттері. Компьютерде орындалуға тиіс алгоритмдерге мынадай талаптар 

қойылады:  алгоритм анық, әрі дәл ӛрнектелуі тиіс – детерминділік қасиеті; оның модульдік 

қасиеті,  яғни  алгоритмді  шағын  бӛліктерге  бӛлу  мүмкіндігі  болуы  қажет;    алгоритм 

шектелген  уақыттан  соң  нәтиже  беруі  тиіс,  яғни  алгоритм  қадамдарының  саны  шексіз 

болмауы  керек  –  нәтижелік  қасиеті;  бір  типтегі  (біртектес)  есептерге  жалпы  бір  ғана 

алгоритм қолданылуы тиіс – жалпылық қасиеті.  

Сандарды кәдімгі операциялардың кӛмегімен салыстыруға болады:  

тең 

= 

x+y=1.5 

үлкен немесе тең 

>= 

x*x>=1.0 

үлкен 

> 

2*x>x+y 

кіші немес тең 

<= 

t<=60.0 

кіші 

< 

x+y

тең емес 

<> 

t<>1.5 

Бедербелгілік  айнымалылар  (жолдар)  лексикографиялық  тәртіппен  салыстырылады: 

‗a‘<‗я‘ ‗1‘<‗2‘ ‗мама‘<‗папа‘ ‗мам‘<‗мама‘ ‗2‘> ‗11‘.  

Салыстырулар  екі  нәтижесінің  бірі  бере  алады.  ‗иә‘  (ақиқат,true  )  және  ‗жоқ‘  (жалған, 

false).  Және  бұл  салыстырулардың  нәтижесін    ‗және‘,  ‗немесе‘,  ‗емес‘  логикалық 

операцияларын пайдалана отырып, қисындастыруға (комбинациялауға) болады.  

Массивтерді  ішкі  сұрыптау  әдісін  тура  әдіс  деп  атайды,  олар:  қосу  арқылы  сұрыптау, 

таңдау арқылы сұрыптау,  алмасу арқылы сұрыптау деп 3 жәй әдіске бӛлінеді. 

Массивтерді  сұрыптау  –  бұл  массивтің  элементін  берілген  тәртіппен  орын  алмастыру. 

Ішкі  сұрыптау  деп  -  ЕЭМ  –нің  оперативті  жадындағы  кездейсоқ  қатынау  арқылы  кӛмекші  

массивтерді  қолданбай    орындалған  сұрыптауды  айтады.  Сұрыптаудың  негізгі  мақсаты  – 

келесі іздеуді жеңілдету. Әдістерді шартты түрде алгоритмнің басты идеясына байланысты 

бӛледі, ал олар алгоритмдердің тұтас отбасымен жүзеге асырылады. 

Алгоритмнің  ӛрнектелу  жолдары.  Алгоритмдерді  компьютерде  орындау  үшін  оларды 

алдын  ала  жазып  алу  керек,  яғни  ол  белгілі  бір  заңдылықпен  ӛрнектелуі  тиіс.  Жалпы 

алгоритмді ӛрнектеу түрлеріне: 

•

 

1) табиғи тіл арқылы жазу; 

•

 

2)  белгілі  бір  түйінді  сӛздер  –  терминдер  (псевдокодтар  -  жалған  кодтар)  арқылы 

қысқаша тізбекті түрде жазу, мұны қарапайым алгоритмдік тіл деп те айтады; 

•

 

3) график жолымен (блок-схема арқылы) жазу; 

•

 

4) программалау тілдерінде жазу жолдарын жатқызуға болады.  

Алгоритмді  табиғи  тілде  ӛрнектеу  компьютердерде  қолданылмайды,  ӛйткені  онда 

дәлдік, нақтылық болмайды. Ал алгоритмді екінші кӛрсетілген жолмен ӛрнектеу қарапайым 

алгоритмдік  тіл  деп  аталып  кеңінен  қолданылып  жүр.  Мұны  олардың  ағылшын  тіліне 

негізделіп  жасалған  программалау  тілдеріне  жақындығымен  түсіндіруге  болады. 

Алгоритмдерді график жолымен жазу, онан кейін оны программалау тіліндегі программаға 

айналдыру  істері  мемлекеттік  стандартпен  бекітіліп  ақпарат  ӛңдеу  жұмысында  кеңінен 

қолданылып  келеді.  Алгоритмдерді  график  арқылы  бейнелеу  түсінікті,  анық,  кӛрнекті  түр 

болып  есептеледі.  Тек  оларды  сызу  кӛбірек  еңбекті  талап  етеді.  Графикалық  жолмен 

алгоритмдерді  жазу  үшін  мемлекет-тік  стандарт  белгіленген,  онда  кез  келген  амал  белгілі 

бір  геометриялық  фигурамен  ӛрнектеледі.  Ол  фигуралар  немесе  блоктар  амалдар  немесе 

операциялар  символы  деп  те  аталады.  Блоктар  бағытталған  сызықтармен  байланысып, 

бірінен соң бірі орналасады.  

Алгоритмдердің  бірыңғай  құрылымдары.  Кез  келген  алгоритмді  (программаны) 

блоктардың  ӛзара  байланысуына  қарай  тӛмендегідей  үш  түрлі  басқару  құрылымын 

пайдалану  арқылы  жазып  шығуға  болатындығы  дәлелденген:  сызықтық  құрылым  немесе 

әрекеттер  тізбегі;тармақты  құрылым  немесе  шартты  тексеру;қайталау  немесе  циклдік 

құрылым.  Осындай  негізгі  (канондық)  құрылымдардан  тұратын  алгоритмді  регулярлық 

алгоритм (программа) деп атайды, олардың бір ғана кіру нүктесі мен бір ғана шығу нүктесі 

 

57 

болады.  Осы  үшеуі  құрылымдық  программалаудың  негізгі  конструкциялары,  яғни 

құраушылары  болып  саналады.  Программадағы  кез  келген  операторды  оның  кіру  нүктесі 

арқылы тауып орындауға болады. Мұндай алгоритмді – программаны басқару ісі жоғарыдан 

тӛмен  қарай  жүргізіледі.  Түсініктеме  мәтін  қосылған  осындай  программалар  оқуға  және 

түсінуге жеңіл болып есептеледі. Оператор–тілдің қарапайым сӛйлемі, ол белгілі бір әрекет 

немесе  амал  орындап,  таңбасымен  аяқталады.  Сызықтық  құрылым  бірінен  кейін  бірі 

орындалып  тізбектеле  орналасқан  бірнеше  операторлардан  тұрады.  Тармақты  –  шартқа 

байланысты екі оператордың бірінің орындалуы  Цикл – операторлар бӛлігінің бірнеше рет 

қайталана  орындалуы.  Тӛменде  алгоритмдердің  бірыңғай  құрылымдарының  схемалық 

бейнеленуі 

кӛрсетілген. 

Тармақталу 

алгоритмдері. 

Тармақталу 

алгоритмінде 

арифметикалық теңсіздік (теңдік) түрінде берілген логикалық шарт тексеріледі. P шартының 

мәні ақиқат (true) немесе жалған (false) бола алатын логикалық ӛрнек түрінде болады. Егер 

ол орындалса – ақиқат болса, онда алгоритм бір жолмен, ал орындалмаса  – екінші жолмен 

жүзеге асырылады,яғни есепті шығару жолы тармақталып екіге бӛлініп кетеді. 

 

Бұл құрылым толымсыз (қысқаша) түрде болуы мүмкін, онда логикалық ӛрнектің мәні 

жалған  болғанда  ешқандай  әрекет  орындалмайды.  Тармақталу  алгоритмдері  "таңдау"  және 

"аттап ӛту" мүмкіндіктерін іске асыруға кӛмектеседі.  

 

Циклдік алгоритмдер. Кӛптеген есептерді шығару кезеңінде бір теңдеуді пайдаланып, 

ондағы  айнымалының  ӛзгеруіне  байланысты  оны  бірнеше  рет  қайталап  есептеуге  тура 

келетін сәттер де жиі кездеседі.  Осындай қайталап орындалатын есептеу процесінің белгілі 

бір  бӛліктерін  цикл  деп  атайды.  Бірнеше  рет  қайталанатын  бӛлігі  бар  алгоритмдер  тобы 

циклдікалгоритмдерге  жатады.  Циклдік  алгоритмдерді  пайдалану  оларды  кейіннен 

программаларда  цикл операторы  түрінде қысқартып  жазу  мүмкіндігін  береді: цикл-әзірше; 

цикл  –дейін.Циклдер  қайталану  санының  алдын  ала  белгілі  және  белгісіз  болуына 

байланысты екі топқа бӛлінеді. Қайталану сандары алдын ала белгілі болып келетін циклдер 

тобы арифметикалық цикл болып есептеледі, ал орындалу саны белгісіз циклдер – қадамдық 

(итерациялық)  цикл  болып  аталады.  Практикада  белгілі  бір  айнымалының  сандық  мәніне 

байланысты  орындалатын  арифметикалық  цикл-дер  жиі  кездеседі.  Мұнда  арифметикалық 

прогрес-сияға  ұқсас  болып  келетін  циклдер  ең  қарапайым  арифметикалық  цикл  болып 

табылады. Оны басқару қайталану кезеңінде прогрессияның заңына сәйкес тұрақты шамаға 

ӛзгеріп  отыратын  цикл  параметрінің  сандық  мәнімен  байланысты  болуы  тиіс.  Цикл 

орындалуы алдында оның айнымалы аргументі – параметрі алғашқы мәнге ие болуы керек, 

сонан соң қайталау кезінде цикл параметрі белгілі бір шамаға (қадамға) ӛзгере отырып, ол 

алдын ала берілген ең соңғы мәнге дейін жетуі қажет.Алгоритм салуды және программаны 

жазуды  жеңілдету  үшін  цикл  алгоритмдерін  "модификатор"  немесе  "цикл  басы"  блогын 

пайдалану арқылы жазылады  

 

58 

Қадамдық циклдер. Циклді орындаудың алдында, оның қайталану саны белгісіз болған 

жағдайда  қадамдық  циклдер  пайдаланылады.  Мұнда  циклді  жазу  үшін  тек  қана  "шартты 

тексеру"  блогын  қолдану  қажет,  ол  циклді  аяқтау  үшін  белгілі  бір  шартты  тексереді. 

Қадамдық  циклдердің  схемасын  сызғанда  модификаторды  (алтыбұрышты)  қолдана 

алмаймыз,  себебі  алдын  ала  циклдің неше  рет  қайталанатыны  бізге  белгісіз.  Таңдау  –  case 

ауыстырғыш  (кӛп  тармақты)  құрылымы  программалауды  жеңілдететін  мүмкіндік  болып 

табылады.  Таңдау  құрылымы  бірнеше  мүмкіндіктердің  біреуін  ғана  орындау  кезінде  ӛте 

қолайлы.  Программа  жұмысын  басқару  операторларын  программаның  басқарушы 

конструкциясы  деп  атайды.  Олар:  құрама  операторлар;  таңдау  операторлары;цикл 

операторлары;кӛшу операторы болып бӛлінеді. 

Циклдік есептеу процесстерінде қабатталу деп аталатын циклдер жиі кездеседі.Сӛйтіп, 

бір  цикл  басқа  циклға  енгізілген  болады.  Басқа  циклдарды  қамтитын  циклдар  сыртқы 

циклдар деп, ал сыртқы циклдарға кіретін циклдарды  – енгізілген немесе ішкі циклдар деп 

атайды.  Кӛмекші  немесе  бағынатын  алгоритмдермен  күрделі  ұғым  рекурсивті  алгоритм 

ұғымы байланысты. Бұл алгоритм ӛзін ӛзі кӛмекші ретінде қолданады. Мұндай алгоритмдер 

математикалық  алгоритмді  және  рекурсивтік  табиғатқа  негізделген  деректердің  кӛптеген 

құрылымдарында программалауда кеңінен қолданылады.     

Рекурсивтік  анықтама  –  математикада    жиі  қолданылатын  берілген  нүктедегі 

ізделінетін  функцияның  мәні  оның  алдындағы  нүктедегі  мәні  арқылы  анықталатын 

функциялардың  берілу  тәртібі.  Ӛз-ӛзіне  ішкі  программа  ретінде  қатынасатын  ішкі 

программаны  рекурсия  деп  атайды.Рекурсия  қайтарылу  деген  сӛзді  білдіреді.  Рекурсия  – 

алгоритмдер  теориясын  және  математиканың  басқа  бӛлімдерін  оқып  үйренудегі 

функцияның  анықталу  тәсілдері.  Бұл  тәсіл  арифметикада  сандық  тізбектерді  (прогрессия, 

Фибоначчи  сандары)  анықтау  үшін  ертеден  қолданылады.  Рекурсия  есептеу 

математикасында да маңызды роль атқарады (рекурреттік әдіс). 

 

Нег. әдеб.: 7, [64-208]. 

Қос. әдеб.: 18, [43-167]. 

Бақылау сұрақтары: 

1. Алгоритмнің анықтамасын бер. Алгоритмнің қасиеттерін ата. Алгоритмді  ӛрнектеу 

түрлерін ата. Алгоритмнің түрлері  

2. Ішкі сұрыптау әдістерін ата. Қосу арқылы сұрыптау әдісі. 

 3. Таңдау арқылы сұрыптау әдісі. Алмасу арқылы сұрыптау  әдіс. 

4. Циклдік алгоритмдер. Қадамдық алгоритмдер  

5. Рекурсивтік алгоритмдер. Рекурсияның  анықтамасын бер.  

жүктеу/скачать 4,41 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: