Алматы экономика және статистика академиясы

 
2. 1990ж. «Жер кодексі» 
 
3. 1991ж. «Қоршаған ортаны ұорғау туралы заң» 
 
4.  1992ж.  «Халықтың  денсаулығын  қорғау  заңы»,  «Жер  қойнауы  мен  миниралды 
шикізатты қайта ӛңдеу Кодексі» 
 
5.  1993ж.  «Орман  Кодексі»,  «Су  Кодексі»,  «Жануарлар  әлемін  қорғау,  қолдану, 
қайта қалпына келтіру заң» 
 
«Қоршаған орта Заңы»,  «Табиғатты қорғау» заңын бұзғаны үшін қоршаған ортаға 
залал  келтірсе  н/е  оның  болуына  шынайы  қауіп  тудырса  әкімш.  ж/е  қылмыстық 
жауапкершілікке тартылады. Қоршаған ортьа заңдарының тәртіптерін бұзған жауаптылар 
(қызметшілер), басшылар, ұйымдар, мекемелер дисциплинарлық жауапқа тартылады. 
 
Негізінде  бұл  бұзушылықтар  жеке  және  глобалды  қатерлікті  туғызбайды.  Соның 
ішінде жаза түрлері: байқау, ескерту, қатаң ескерту, тӛмен жалақылы жұмысқа ауыстыру, 
жұмыстан  босату.  Бұл  салалар  кӛбінесе  тәрбиелік  мәнде  ӛткізіледі.  Қызметшілер  ж/е 
азаматтар  табиғатты  қорғау  заңдарын  ж/е  оған  келтірілген  залалдары  үшін  материалдық 
жауап-кершілікке тарталады. Қызметшілерге  сыйақы бермеуімен шығынды тӛлеумен, ал 
азаматтарға  штрафтарды  тӛлеумен  жазаланады.  Бұл  шаралар  броканиерлермен  табиғат 
қолдану  ережелерін  бұзу  шараларға  бағытталған.  Әкімшілік  жауапкершілікке 
қызметшілер  мен  азаматтар  ластанған  ортада  стандарттардың  жоғалуына  рұқсат  етсе 
броканиерлікті  тартса  ж/е  табиғатты,  ресурстарды  дұрыс  пайдаланса  осы  әкімшілік 
жауапкершілікке тартылады. 
Қазіргі кезде адамның қоршаған ортамен табиғи ортаның тұтастық даму заңдарын 
ескеруде  сапалы  жана  сипаты  қажет.  Қажетті  кешенді  шаралар  бүгіннің  ӛзінде  жүзеге 
асырылуда.  2001-2012  жылдарға  арналған  Қазақстан  Республикасында  қоршаған  ортаны 
сактау  жэне  табиғи  ресурстарды  ұтымды  пайдаланудьщ  мемлекеттік  бағдарламасы 
әзірленді,  онда  табиғи  ортаның  қазіргі  күй-жайына  бағалау  берілген.  Табиғатты  ұтымды 
пайдаланудьщ стратегиялық мақсаттары мен міндеттері белгіленген және жақын арадағы 
жылдарға қоршаған ортаны сауықтыру шаралары анықталған. Нарық жағдайында табиғи 
ортаның  элементтері  сатып  алу-сату  объектілерімен  анықталады,  шаруашылық  қызметі 
ӛнімінің  кұн  формасы  болатыңдықтан,  оларды  бағалау  кажеттілігі  бар,  ал  табиғат 
ресурстарының  кептеген  түрлері  тек  еңбек  заттары  ғана  болып  қалмайды,  сонымен  бірге 
оньщ нәтижесі де болады. 
Ғасырлар  тоғысында  (XXI  ғасырдың  табалдырығында)  Қазақстан  экологиялык 
дағдарыс  аймағында  болып  шықты.  Арал  Қазақстан  табиғатын  «экологиялық  инфаркке» 
әкелді.  Кәсіпорындар  мен  табиғат  арасындағы  байланыс  жүйесін  ашу  тек  адамды 
қоршаған  ортаның  ӛзгеруін  болжап  қана  қоймайды,  сонымен  бірге  оған  парасатты  әсер 
етуге  мүмкіндік  береді.  Егер  кәсіпорынның  дамуы  нарыктық  қатынастарды  ойдағыдай 
шешумен  баштанысты  болса,  онда  бүл  процесте  кәсіпорын  деңгейімен  қатар  экологиялық 
проблемалар басынды орындардың бірін алады. Бүгінгі экологиялық жағдай экологиялық 
мәдениеттің  тӛмендігін,  біліксіздігін,  адамның  сезіну  санасының  таяздығын  корсетеді. 
Қазіргі  кезде  биосфера  табиғи  тепе-теңдікті  сақтай  алмайтын  жағдайда.  Адам 
экологиялық факторларды реттеу атқарымын бірте-бірте ӛзіне алуда. Табиғатқа келтірген 
зияны үшін ешкім де дербес жауап бермейді. 
Адам  мен  табиғат  арасындағы  қатынас  үдерісі  ең  алдымен  кәсіпорынның  еңбек 
қызметімен  реттелуге  тиіс.  Табиғи  ортаның  жағдайы  нарыктық  қатынастардың  дамуын 
киындатады немесе тездетеді. Неғұрлым табиғи орта жақсы болса, солғұрлым нарық-тық 
қатьшастарды  дамыту  жағдайы  жақсара  түседі  жэне  ӛндірістің  шапшаңдатылған  түрде 
алға басуына әсер етеді. Кәсіпорынның ӛнім ӛндірудегі кӛлемі белгілі бір шамада қандай 
табиғи  ортада  ӛтуіне  де  байланысты  болады.  Сондыктан  кәсіпорындар  мен  табиғи  орта 
арасындағы қатынастардың нарыктық негізі болуга тиіс. Мұнда кәсіпорын тек ӛз мүдделерін 
ескеріп  қана  қоймай  табиғи  ортаға  әсер  етеді  және  оның  ресурстарын  ұтымды 
пайдаланады. 
Табиғи  орта  кәсілорынға  пайдасын  тигізеді,  бірақ  дұрыс  пайдаланбаған  жағдайда 
ол теріс әсер етуі мүмкін. Осындай теріс жағдайды жою белгілі бір шығынды талап етеді. 
Қазіргі  кезеңде  кейбір  табиғи  ресурстарды  пайдаланғаны  үшін  кәсілорындар  тӛлемейді,   

олар  ресурстарды  ұтымды  пайдалану  мен  болған шығысты үнемдеуді шарттастыратьш 
технологаяны  әзірлеуге  мүдделі  емес.  Мүның  нәтижесінде  бүгінгі  күні  топырақтың 
кұнарлылығының тӛмендеуі, оның құрылымыньщ нашарлауы, жүз мыңдаған гектар жерді 
істен  шығаратын  эрозияның  дамуы,  жердің  сортаңдануы  мен  су  айдынының  ластануы 
сияқты  үрдістер  кауіп-қатер  тудыруда.  Қолайлы  қоршаған  ортаның  материалдық 
қүндылыктарды  үдайы  ӛңдіру  үдерісінде  әрқашанда  қажетті  шарты  және  құрамдас 
элементі болды. Оның бұзылуы ӛндірістің шикізатпен қамтамасыз етілуін қысқартады. 
 
 
3.  Табиғатты  пайдалану  механизмі,  нарықтық  кӛзқараста  ұсталуы  қажет.  Бірақта 
бұл  сұрақ  мемлекетпен  қадағаланады.  Бұл  экономикалық  институттар  саласында: 
салықтық  саясат,  субсидиялар  ж/е  жеңілдетілген  несиелеу,  айппұлдар,  қоқыстыру, 
ластаумен б-ты тӛлемдер, «қайтарым принциптерін» қолдану керек. 
 
Табиғатты пайдалану заңдары айппұл салу арқылы ғана емес, ол қоршаған ортаны 
ластанудан  сақтайтын  техникаларды  енгізуі  үшін  мекемелерге  әртүрлі  жеңілдіктерді 
белгіленеді  (қалдықсыз  технологиялар),  табысы  аз  шығынды  кәсіпорында  жоғартылған 
толық  құнын  тӛлеуі,  оларды  қолайсыз  тұғырыққа  әкелір  тіреуі  мүмкін,  ӛйткені  олардың 
тапқан  табыстары  басқа  салаға  жұмсалады,  ал  ірі  кәсіпкерліктер  экологиялық  мәселелер 
туралы  ойламай,  айыппұл  тӛлей  салғанды  жӛн  кӛреді.  Ӛйткені  олардың  табысы 
шығындарынан  әлдеқайда  жоғары.  Бұл  жерде  эк-қ  санкцияларға  мекемелердің 
«сезімталдық шегі» мүмкіндігін ескеру керек. Сондықтан әр мекемеге жекелей жан-жақты 
талдаудан кейін, оның эк-қ жағдайына қарй айыппұлды белгілеу қажет. 
 
Ластау  құқығын  сатуда  нарықтық  механизмнін  дамуына  үлкен  мүмкіншіліктері 
бар,  Бұл  нарық  АҚШ-та  белсенді  дамуда.  Мұндай  нарықтық  басты  принциптерінің  бірі 
қоқыстар  мен  лақтырулардың  иелену  құықтары  б.т.  Бұларға  белгіленген  мем-т  (норма) 
енгізілген. 
 
 
4.  Табиғатты  қорғау  мәселелеріне  арналған  1-ші  халықаралық  жиналыс  1971 
жылдың  сәуір  айында  Чехия  елдерінде  ӛткен.  1972ж.  Стокгольм  қаласында  БҰҰ-ң 
«қоршаған  орта  жӛніндегі»  конференциясы  ұйымдастырылған.  Кӛптеген  экол-қ 
мәселелерді  бірнеше  мемлекеттер  қосылып,  БҰҰ  ж/е  халықаралық  үкіметтік  емес 
ұйымдарының басшылығымен шешуге тырысады. Ондай үкіметтік емес ұйымдар:  Кеңес 
Одағы «Бағдарлама» деген атпен жұмыс істей алады:  
 
1.  «Халықаралық  ғылыми  Одағы».  Бұл  одақ  әлемнің  мемлекеттердің  ғылыми 
одақтарымен  академияларының  қосады  ж/е  ғарыштық-кеңестік  Антрактиданы,  әлемнің 
мұхиттарын  зерттеумен  айналысады.  Қоршаған  орта  мәселелерін  халықаралық 
бағдарламаларда қарастырады. 
 
2.  «Қоршаған  орта  жӛніндегі  ғылыми  комитеті».  Осы  комитет  табиғи  ортаны 
бақылау  мәселелерімен  айналысады  ж/е  биохимиялық  циклдарды,  қоршаған  ортаның 
токсикалогиясын құрастырады. 
 
3.  ЮНЕСКО-ның  «Адам  ж/е  биосфера»  бағдарламасы.  Тропикалық  ж/е 
субтропикалық  эко  жүйелрдің,  орман  ландшафтерінің,  адам  ісінен  соң  экологиялық 
зардаптардың күшеюін қарастырады. 
 
4. «Халықаралық табиғатты қорғау одағы». Осы одақ табиғат байлықтарын ұтымды 
пайд-у ж/е қорғау мәселелерін зерттейді. 
 
5.  «Дүниежүзілік  денсаулықты  сақтау  ұйымы».  Қоршаған  ортаны  санитарлық 
тазалық жӛніндегі мәселелерді бағалайды ж/е бақылайды. 
 
6.  «Дүниежүзілік  метеорологиялық  ұйым».  Жер  шары  ауасындағы  құьылыстарды 
ж/е ӛзгерістерді бақылайды. 
 
 
СӚЖ:  Қоршаған  ортаға  зиянды  әсер  етуді  тӛмендетумен  ресурстарды 
ынталандарудың негізгі жолдары ж/е мемлекеттік шаралары. 
 
СӚЖ:  Ауыл  шаруашылығындағы  жерлерді  тиімді  пайдалану  мен  оның  ӛндірісті 
ұйымдастыру технологиялық негіздермен байланысты мәселелер. 

12. Дәріс. Аймақтық дамуды мемлекеттік реттеу 
 
 
1) Аймақтық саясат туралы түсінік, оның жіктеруі 
 
2) Мемлекеттің аймақтық саясаты, оның мақсаттары және принциптері 
 
3) Аймақтық саясаттың бағыттары мен жетістіктері 
 
1.  Аймақтық  (әлеуметтік-экономикалық)  жергілікті  мемлекеттік  басқару  елдегі 
саясаттық,  эк-қ әлеу-к  ж/е экологиялық  дамудың бас-н қызметі  саласы болып табылады. 
Мұның бәрі мемлекет ж/е аймақ арасындағы қарым-қатынасты кӛрсетеді. Сонымен қатар 
аймақ  арас-ғы  қатынасты  білдіреді.  Әлеу-к  эк-қ  қатынастар  жүйесі  біріккен  әртүрлі 
аймақтар  ӛз  ішінде  аймақтыцқ  саясаттың  кӛптеген  бағыттарын  анықтайды.  Соның 
ішіндегі ең бастылары: 
 
- Экономикалық саясат – аймақтық эк-қ тепе-теңдігін жұмсартуға бағытталған. 
 
-  Әлеуметтік  саясат  –  бұл  ӛмірдегі  аймақтық  дифференцияцияны  жақсартуға 
бағытталған.   
   Сонымен  қатар  әлеум-к  ортадағы  жалпы  қоғамдық  сапаны 
жақсартуға бағытталады. 
 
-  Демографиялық саясат  – мем-т тарапынан жаратылыс ж/е механикалық қоз-ғы 
халық      
  
   тығыздығын қалып-ға бағытталған. 
 
-  Экистикалық  саясат  –  бұл  ӛндірісті  оптимал  түрде  тарату  арқылы  белгіленген 
бір  айдағы  аумақтық  ресурстарды  пайдалану  сапасын  кӛтеруге  бағытталған.  Сонымен 
бірге  коммуникацияны  ж/е  жергілікті  табиғи  эк-қ  архитектуралық  құрылыс  ж/е 
инженерлік-техн-қ факторларды тарату арқылы бақыланады. 
 
-  Экологиялық    саясат  –  аймақтағы  экол-қ  мәселелерді  жақсарту  арқылы 
бағытталады. 
 
-  Ғылыми-техн-қ  саясат  –  бұл  ғылыми  орталықта  ж/е  ӛндіріс  күшін  ӛндіру 
кадрларды 
аймақта 
жылжыту 
арқылы 
олардың 
арасындағы 
қатынастарды 
қалыптастырады. 
 
Негізінен  аймақтық  саясаттың  ең  негізгі  ядросы  болып  аймақтағы  дамудың  эк-қ 
мақсатын жүзеге асыру табылады. Ӛйткені әлеуметтік соц-қ шарттар, яғни жүзеге асыру 
үшін  керекті  мех-р  қаржылық  ресурстардың  кӛлемі  ж/е  қаржылық  эк-на  әдістерін 
пайдалануымен ӛте тығыз б-ты. Аймақтық саясаттың жіктелуі: 
 
1. Арнайы белгіленген аймақтық-әлеум-к эк-қ жүйеге бағынуы: әлеуметтік, экон-қ, 
демогр-қ , ғылыми-тех-қ , экистикалық  
 
2. а) Қолданудың мақсаты аймақтағы әлеум-к-эк-қ дамуының сатыларын тегістеу 
 
    б) Аймақтағы ресурстарды оптималды түрде қолдану. 
 
3. Ӛндірудің механизмі: 
 
 
- автоматты түрде (кӛрсет-ң саны б-ша тарату) 
 
 
- проблемалық (арнайы бағд-ма б-ша тарату) 
 
 
- мақсатты (арнайы аймақ б-ша тарату) 
 
4. Ӛндіру формасы:  * қаржылық 
 
 
 
 
* әкімшілік 
 
 
 
 
* инфрақұрылым 
 
5. Адресаттары: фирмалар, азаматтар, салалар, үкіметтің аймақтық органдары. 
Мсмлскеттің аймақтық саясатын қалыптастыру 
Мемлекеттік  әлеумсттік-экономикалық  саясаттың  аймақтық  аспектісі  бүгінгі  күні 
ғылыми  зерттсулсрдің  ең  әлсіз  зсрттслінген  объскті  болып  табылады.  Оның  нсгізгі 
себептсрі: 
 а) халық шаруашылығы мәселелерін жоспарлы шешудің қағидалары мен ӛдістерінен 
бас тарту; 
 ә) ондіргіш күштсрді тиімді орналастыру жӛніндсгі зерттсулсрді азайту  

 б)  шаруашылық  пен  әлсумсттік  үрдістсрді  басқарудағы  орталық  жоне  жсргілікті 
басқару  органдардың  функдионалды  міндсттсмслсрді  ӛзара  бӛлісудсгі  ретсіздік.  Бірақ 
аталған мәселелерді шешугә әлі де қажстті кӛңіл бӛлінбейді. 
1995  жыддың  ақпан  айының  басында  "1995  жылға  Қазақстан  Рсспубликасының 
әлеуметтік-экономикалық  дамуының  маңызды  кӛрссткіштсрі"  рссми  түрдс  қабылдаңды. 
Ал 1999 жылдың наурыз айының басында Экономика министрлігі 1999 - 2005 жж., жәнс 
скі  ксзсңге  бӛлінген:  1999  -  2000  жонс  2001  -  2005  жж.,  орта  мерзімдік  жоспарын 
қалыптастыру  жӛніндегі  құжаттар  пакетін  дайындады  және  министрліктсргс, 
ведомстволарга,  облыстық  әкімшіліктерге  жіберді.  Сондағы  сілтсмс  кӛптеген  айқын 
түзстпслер мсн қателіктері бар Қазақстан Республикасыиың Үкімстімсн бскітілгсн (1996 
ж.  мамырдың  14  күні  шыққан  №596)  "Қазақстан  Республихасының  әлеуметтік-
экономикалық дамуының индикативтік жоспарларын құрастыру мен іске асыру Тізіміне" 
болды. Сол қателіктерді  байқау үшін бір ғана фактті  келтірудің ӛзі  жеткілікті: "Тізімде" 
саясат бұл "тетік", тстік бүл "қүрал", қүрал бүл "иңдикатор", ин-дикатор бұл "корссткіш" 
жәнс т.б. дсп бскітілгсн.  
Егсрде 
1999 
- 
2005 
жж. 
орта 
мсрзімдік 
жоспарды 
осындай 
"әдістемелік" 
негізде 
құрастыратын 
болсақ, 
онда 
оның 
іскс 
асуын 
бақылау 
мүмкін 
смес, 
яғни 
экономиканы 
мсмлскеттік 
басқару 
органдарының 
ісін 
бағалау 
мүмкін 
смсс. 
Тагы 
да 
бір 
айта 
кететін 
жайт 
- 
"Тізімде" 
(15-п.) 
"Облыстар  мен  Алматы  қаласының  олсуметтік-  экономикалық  дамуының  индикативтік 
жоспарлары  облыстар  және  Алматы  қаласының  әкімдері,  озінің  есебімен 
қаржыландырылатын  бӛлімін  дербес  әзірлсйді  және  атқарыпуын  қамтамасыз  етеді,  ал 
жалпы  үлттық  мәсслслергс  қатысты  жәнс  мсмлсксттік  орталықтандырылған  қаражаттар 
ссебімен  қаржыландырылатын  бӛліктс  Қазақстан  Республикасының  ӛлеуметтік-
экономикалық  дамуының  индикативтік  жоспарында  анықталған  индикаторлар  және 
ресурстар қабылданады". Бірақ та қаржыландыру мәселелері жӛніндегі жоғарыда аталган 
құжаттар пакстіндсгі негізгі кӛрсеткіштср тізімінде аймақтарды дамытуды қаржыландыру 
кӛрсеткіштері  жоқ.  Мұндай корсеткіштер  "Аймақтық  даму  корсеткіштері  деп  аталатын" 
9-тарауда 
да 
жоқ. 
Мұның 
бәрі 
бүгінгі 
күні 
слді 
дамытудың 
орта 
мерзімдік, 
жылдық 
(ағымдағы) 
жоне 
де 
үзақ 
мерзімдік 
әлеуметтік- 
эхономикалық  жосларларды  озірлеудің  ғылыми-әдістемелік  нсгізінің  ӛлсіздігін 
долслдейді.  Ал  бұл,  оз  орнында,  мсмлекеттік  аймақтық  саясаты  қалыптастыруға 
ксдсргі жасайды. 
 
1996  жылы  9  қаңтарда  Үқімет  қаулысымен  "Қазақстан  Республикасы  аймақтық 
саясатының  тұжырымдамасы"  мақұлданды.  Оның  ңсгізін  салық  жӛне  бюджет  саясатын 
қалыптастыру  позициясы  арқылы  жоне  аймақтардың  мамандандырылу  принципі 
бойынша  үлгілеу  құрайды.  Сонда  мүнда,  бір  объектіге  деген  екі  жақты  козқарас 
түсініспеушілікке,  шатаққа  ӛкелетіні  ескерілмегсн,  ӛйткені  бір  аймақ  жеткілікті, 
мамандырылган,  бірақ  та  бюджет  жағынан  елсіз  болуы  мүмкін.  Яғни,  бсрілгсн  аймақ 
бюджсттік  қаржыландыру  жагынан  басьщқылардың  қүрамына  кіреді,  ойткені  оның 
дамуы  ма-мандандырылу  дсңгсиінсн  басыңқы  бола  алмайды.  Бізге  алдагы  мсрзімде 
аймақтардың басыңқылыгын анықтау бірыңгай гылыми негізге негізделетін аймақтарьша 
де-ген ксшснді козқарас дүрыс деп корінеді. 
Бсрілгсн 
Түжырымдаманың 
"бастапқы 
алғышарттарында" 
"аймақтардың 
әлеуметтік-экономикалық  даму  дсңгсйі  бойынша  саралануы  терсңдей  түсуде.  Халықтың 
түрмысының дсңгсйі  мен сапасы бойынша аймақтардың арасындағы айырмашылық ӛсіп 
келсді", шағын және орташа қалалары мен жскелсген ауыл шаруашылыгы аудандарьгның 
проблсмалары  шиеленісіп  келсді  деп  жазылган.  Және  де  осының  негізіндс  аймақтар 
мәселелсрінің  күрделсне  түсуі  іскс  асырылатын  аймақтық  саясаттың  ксмшіліктсрімсн 
байланысты  дегсн  қорытындыға  кслуге  болады.  Онда,  қисынга  байланысты,  қазіргі 
аймақтық  саясатта  осындай  кемшіліктсрді  жою  мүдделері  болуы  тиіс.  Бірақ 
Тұжырымдамада  саясаттың  мәнін  анықтағанда  еклін  "мемлекеттің  стратсгиялық 
мақсаттарына  жсту  үшін  тіршілік  ӛрсксті  мен  игаруашылық  жүргізудің  аймақтық 
факторларын    пайдалануга"  қойылады.  Егер  дс  аймақтық  факторлар  тек  жалпы 
мемлексттік  мақсаттарға  жетуге  ғана  пайдаланатын  болса,  онда  аймақтық  саясаттың 

аймаққа дсген пайдасы қан-дай? Бұл саясаттық бағытталудың мәнісін дұрыс анықтау мсн 
түсінуге тәуелді екснін дәлелдейді. 
Аталғанды  аймақтық  саясатқа  қолданатын  болсақ,  ол  қалалық  жонс  ауылдық 
жерлсрде  түратын  халықтың  табыстары,  жүмыс  бастылығы,  ӛмір  сүру  деңгсйі  жәнс 
облыстардың  (аудандардың,  қалалардың)  әлеумсттік-экономикалық  даму  деңгсйіндс 
айқын шиеленісуге әкелмеуіне байланысты жалпы мемлсксттік шешімдерді қабылдау мен 
іске  асудың  жалпы  мақсатнаманы  ғылыми  нсгіздеуде.  Аймақтық  саясаттың  мәнін  дәл 
осындай түсінуі оны қалыптастырудың негізін анықтайды. Оларға қысқаша біз тӛмснірск 
тоқталамыз. 
Біріншіден,  мемлсксттің  аймақтық  саясаттын  қалыптастыруда  түрлі  аудандар 
хадқының  ӛмір  сүру  деңгейі  мен  сапасын  теңестіру  мүдделсрінің  іргелі  (тия-пақты) 
маңызы  бар.  Осы  мүдделер  қазіргі  жағдайда  бірінілі  орында  түр,  ӛйткені  тұрғындар 
тыгыздығы  (адам/км
2
),  қалалық  жоне  ауылдық  түрғындардың  арақатынасы,  олардың 
кірістің  бір  жанға  шаққанда  деңгейі,  тұтыну  багаларының  индексі»  жүмыссыздардың 
саны  мсн  жүмыссыздық  деңгейі,  индустриалды  әлуеті  деңгейі  жәнс  т.б.  корссткіштерге 
байланысты Қазақстанның аумақтық-әкімшілік аудандары бір-бірінен тым озгеше. Сонда, 
жүмыссыздар саны бойынша рсспублика облыстардың үлес салмағы І,8%-дан (Қарағанды 
облысы)  20,3%-ға  дейін  (Оңтүстік  Қазақстан  облысы)  ауытқиды,  ал  облыстар  арасында 
халықтар кірісінің бір жанға шаққанда максималды деңгсйі минималды деңгсйінен 4 ссе 
үлксн. Сонымен қатар халықтың 60%-ға жуығы бүгін ксдсйлік шетінеи тыс  ӛмір сүреді. 
Халық  тығыздығының  орта  рсспубликалық  деңгейінде  (шаршы  км-^ге  5,8  адам)  бұл 
корсеткіш 17 адамнан (Оңтүстік Қазақ-стап облысы) 2 адамға (Маңғыстау облысы) дейін 
ауытқитын  облыстар  да  бар.  Қазіргі  кезде  онеркосіп  ӛнімінің  40%-ына  жуығы  үш 
облыстың, үлесіне келеді (Қарағанды, Атырау және Павлодар облыстары). 
Жоғарыда  айтқанды  ескере  отырып,  басқадай  факторларды  ссепке  алмасақ  та, 
аймақтық  саясат  "кӛлдснсң"  сипатындағы  шешімін  қажет  ететін  халықтың  ӛмір  сүру 
деңгейінің мәсслелі сұрақтарын объективті түрдс айналып ӛтіп кете алмайды. 
Екіншіден, аймақтық саясатты қалыптастырудың маңызды негіздердің бірі елдің 
ондіргіш  күштерді  дамыту  мен  орналастыруды  тиімділеудің  объективті  қажеттілігі 
құрайды, Жоғарыда аталган "Тұжырымдамада" аймақтық  саясаттың осы факторы оньгң 
іске асыру құральі ретіндс қарастырылады, онымең скі түрғыдан кслісугс қиын:  
а)  ӛндіргіш  күштерді  тиімді  орналастыру  аймақтық  саясатты  жүргізбсс  бүрын 
айқындалуы қажст;  
ә)  ӛндіргіш  күштсрдің  бір  жағынан  "дамуға"  (сапалы  ӛсім)  скінші  "орналастыруға" 
оссрін  тигізстін  факторлар  сипатының  ӛзгешслігі  соңғыларды  құрал  ретінде 
қарастырмай, аймақтық саясаттың объектісі ретінде қарастыруға мүмкіндік бсрсді. Оның 
іскс  асуы  снді  аймақтар  ондіргіш  күштсрдің сапалы  осімін  қамтамасыз  сту  қажсттілігін 
ссспке  алуы  тиіс  дсп  айту  жон.  Ӛйтксні  олар  ӛнімділік  сңбсктің  деңгсйінен,  қор 
қамтамасыз  сту  дсңгсйінсн  тікслсй  тәуслділігінің  тсң  шарттарын  "айыруға"  мүмкіндік 
бсрсді.  Бірақ  оның  қамтамасыз  етілуі,  бсрілген  жағдайда,  рсспубликаның  ӛндіргіш 
күштсрінің  аймақтарда  әр  түрлі  болуы  жәнс  ӛндірістік-экономикальтқ  қатынастар 
жүйссіндс институционалдық ӛзгсрістермсн қиындатылган. 
Ӛндіргіш  күштсрдің  сапалы  осімі  моселесіи  қарастырғаида  ғылыми  техникалық 
әлусті  мен  әкімшілік-аумақтық  таксондардың  техногендік  ерекшелігін  айтып  кету  жӛн. 
Сонда,  мьтсалы,  Қазақстанның  орталық  жәнс  оңтүстік  аймақтарының  ғылыми  жоне 
ғылыми- техникалық әлуеті деңгейі тым жоғары, жонс оны солтүстік-шығыс жәнс батыс 
аймақтардың  үйлсс  корссткіштерімен  салыстыруға  болмайды.  Бүл  соңғыларда  ӛндіргіш 
күштсрдің тсз арадағы сапалы ӛсімін ынталандыруды қажст еткснін корсстсді. 
Және 
дс, 
ҥшіншіден, 
мемлекеттің 
аймақтық-экономикалық 
саясатын 
қалыптастырудың  анықтаушы  факторы  рстіндс  республикадагы  тоқырап  қалган  ауыл 
шаруашыльггы  аудандарын,  шағын  және  орташа  қалаларын  айтуга  болады.  Олардың 
тоқырап  қалу  ссбсбі  кобінссе  субъсктивті  факторларга  байланысты.  Әсірссс,  осындай 
коптсген қалалар мсн аудандардың пайда болуына себсп болган негізгі фактор - ол үкімст 
жүргізген  "жедсл  жскешелендіру"  саясаты.  Осы  саясат  нсгізінде  іскс  асудың 
экономикалық  және,  әсірссс,  әлеуметтік  зардаптарьшың  ғьтлыми  болжамын  ескермей 
жүргізілгсн сді. 

Қарастырылып  отырған  таксондар  жағдайларының  нашарлануына  қалалар 
құрастыратын  жскешслендірілгеп  косіпорындардан,  жергілікті  бюджетке  ауыр  "жүк" 
ретіндс  больгп  қалган,  ӛлеуметтік  сектор  "кесіп  тасталды".  Ал  оның  кіріс  болімі 
тӛлемсіздіктен  жене  кәсіпорындардың  түрлі  себептермсн  тоқтап  қалуына  байланысты 
коптсген жағдайларда орындалмаған. 
Осындай 
жағдайларда 
қазіргі 
мемлекетгің 
аймақтық 
саясаты, 
тиісті 
қалалар 
мен 
аудандардың 
(яғни 
олардъщ 
қатарыгга 
облыстар 
да 
кірсді) 
тоқырап 
қалу 
қалпынан 
шығуын 
ескермесе, 
онда 
оны 
толықтай 
негізделген 
деп 
айту 
мүмкін 
емес. 
Мұнда 
біз 
аймақтық, 
саясаттың 
тек 
қалыптасу 
негіздерін 
қарастырдық. 
Оның 
тожірибелік 
іскс  асуы  негізгі  қағидалар  мен  механизмдерді,  басыңқылығынның  ғылыми  және  алдын 
ала анықтамалығын талап етеді.   
  
 
2.  Аймақтық  саясат  –  бұл  жалпы  мем-к  саясаттың  құрамдас  бӛлігі  болып 
табылады ж/е елдің әлеум. эк-қ дамуында стратегиялық мақсаттармен міндеттерді шешуге 
ӛз  кӛңілін  бӛледі.  Сонымен  қатар  ол  ӛзінің  бағытын  шаруа-қ  ж/е  ӛмірлік  қызметтердің 
шекаралық  фак-н  тиімді  пайдалануда  тӛледі.  ҚР-ғы  аймақтық  саясаттың  негізгі 
мақсаттары: 
 
• Тұрғындардың ӛмірлік деңгейін біршама теңестіреді.  
 
• Әрбір аймақ ресурстық ӛндірістік потенциалды тиімді пайд-у 
 
•  Еңбек  күшін  рационалды  шекаралық  негізгі  бӛлу  ж/е  ӛзінӛзі  басқару  принц-қ  
дамуын қалыптастыру. 
 
Аймақтық саясаттың мақсатына жету үшін келесідей міндеттерді саты б-ша қажет. 
 
1)  Аймақтық  -  ӛз  бетінше  шар-қ  қарым-қатынас  жүрг-н  құқықтық,  саяси,  экон-қ, 
экологиялық мінездерінің комплексін құрастыру. 
 
2) мемлекеттің макроэк-қ саясат жағдайындағы шекаралық жетістіктерді анықтау. 
 
3)  экон-қ  белсенділікті  мем-н  қам-з  етілетін  арнайы  аймақтарда  мем-т  тарапынан 
кӛмек. 
 
4)  аймақтық  ж/е  жалпы  респ-қ  нарықтық  тауарларды  еңбек  пен  капиталдың 
институтционалды ж/е нарықтық инфрақұрылымдық қалыптасуы мен дамуы. 
 
5)  әлеу-к  эк-қ  дамуды  тездету  кіші  ж/е  орта  шаруа-ты  қолдау  арқылы  эк-қ 
дағдарыстан шығару. 
 
6)  артта  қалған  ауыл  мен  кіші  ауданның  қайта  дамуына  жағдай  жасау  арқылы 
материалдық кӛмек кӛрсету. 
 
7)  ӛндірістің  шекарлық  ұйымдардың  жүзеге  асыру  эк-қ  құрылымның  кеңестік 
рационалдылығын қалыптастыру. 
 
8) тұрғындардың ӛмірінің деңгейінен сапасы аймақ б-ша теңестіру. Эк-қ ж/е әлеу-к 
салада, әсіресе, нашар дамыған аймақтарда болатын дағдарысты жою. 
 
9)  ӛндірістік  кешеннің  ресурстық  байланыстылығын  қам-з  ету.  Шекараның  эк-қ-
экологиялық , ғылыми-тех-қ , табиғи ресурстарды қайта қалпына келтіру. 
 
Аймақтық  саясаттың  тәжірбиесімен  жүзеге  асуы  келесі  негізгі  принциптер  б-ша 
негізделеді: 
 
1)  Мем-ң  ж/е  оның  жеке  аймақтарының  қызығушылығын  рационалды  түрде 
біріктіреді. 
 
2)  Аймақтық  іс-әрекетін  сыртқы  саясат  пен  мем-ң  сыртқы  экон-қ  әрекетіндегі 
негізгі прирнциптермен б-ты. 
 
3) Шекарның әлеу-к-эк-қ дамуындағы негізгі  міндеттерді  шешетін аймақтық- эк-қ 
теңдестігі. 
 
4) Аймақтық тұрғындарын әлеу-к нормативтермен кепілдікпен қам-з ету. 
 
5)  Тұрғындар  ӛмірінің  деңгейі  мен  сапасына,  минералды  шикізатты  жем-су  ж/е 
басқа  да  ресурстарды  тиімді  пайд-на  ӛсімдік  ж/е  жануар  әлеміне  дамуына  аймақтық 
органдар жауапкершілікті арттырады. 

 
Аймақтарға мем-к кӛмекті кӛрсетудің келесі жалпы принциптерге негізделген: 
-
 
Тағайындалу  б-ша.  Соның  ішінде  жалпы  (субсидиялар,  дотациялар,  арнайы 
субвенциялар) 
-
 
Қайнар  кӛзінің  сипаты  б-ша.  Соның  ішінде  арнайы  бек-н  қайнар  кӛзі.  Белгілі  бір 
салықтық түсуі. Жоғарғы туралы бюджеттің құралдары (белгілі бір ақша сомасы) 
-
 
Трансферттің сомасын анықтайтын факторлар б-ша: 
 
 
а) аймақтық шығындардан тәуелсіз (дотайиялар) 
 
 
б) аймақтық шығ-н тәуелді (субвенциялар) 
- 
Аймақтық бӛлу механизмі б-ша:     
 
 
а) сыртқы кӛрсеткіштер б-ша 
 
 
б) заңмен бекітілген шығындар бӛлігі 
 
 
в) аймақтың нақты қаржыларының есебінен есептеу тізімі 
- 
Мемлекеттің аймақтық дифференцияцияны мӛлшерлік критерийлері б-ша: 
 
 
а) белгілі-бір салық ставкалары жоғарғы шегі б-ша  
 
 
б) нақты салық ставкасының түсімдері мӛлшері б-ша. 
 
 

жүктеу/скачать 1,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: