Алматы экономика және статистика академиясы

және  экономиканы  дамытуға  кӛтермелеулігін  қамтамасыз  ету.  Мемлекеттің  нарықтық 
экономиканың  ролі  оның  функциялары  арқылы  анықталады:  Қазіргі  мемлекеттің 
экономикалық функциялары:  
 
1)Мемлекеттің  басты  мәселесі  елдің  экономикалық  дамуының  стратегиялық 
жасасу.  Мемлекет  осындай  стратегиялық  жасауынан  бастамасы  болып  және  оны  нақты 
іске асыруы үшін жауапкершілік алады. 
 
2)Экономиканы  тұрақтандыру  және  тұрақты  экономикалық  ӛсуді  ынталандыру. 
Бюджеттік, ақша несиелік, фискалдық саясат шаралары  арқылы мемлекеттік дағдарысты 
ӛндіріс құралдарын болдырмауы инфляцияның тӛмендетуін кӛздейді. 
 
3)Жұмыссыздық  бұл  тек  күрделі  мәселе  ғана  емес,  сонымен  қатар  тұтынушының 
сұраным мен салық түсімдерін тӛмендетуге жәрдемақыға кететін шығындардың ӛсуі. 
 
4)Бағаны  реттеу.  Бұл  функцияның  мәні  зор,  бағаның  құрылуы  және  динамикасы 
экономика жағдайын ӛзгертеді. 
 
5)Шаруашылық субъектінің құқықтық базасын қамтамасыз ету. 
 
6)Нарық шеше алмайтын әлеуметтік-экономикалық мәселерді шешу (монополияға 
қарсы саясат жүргізу). 
 
 
4.Экономиканы реттеудің міндеттері: 
 
1)Экономиканы дамуында нарықтық механизмді тиімді қолдану мәселелерін 
зерттеу. 
 
2)Экономикалық процестердеде мемлекеттің араласуын максималды және 
минималды шараларды анықтау. 
 
3)Әртүрлі экономикалық жағдайларға МЭР-дің әдістері мен құралдарын анықтау. 
 
4)Мемлекет арқылы экономикалық реттеу мәселелерін зерттеу. 
 
5)Экономикалық дамудағы экономикалық саясаттың мәселелерін зерттеу. 
 
Реттеу негізі 
 
 
  
 
             1. Реттеуді талдау           2.Ғылыми болжам жасау  3.Артықшылықтады қамтамасыз ету 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Реттеу концепциясы 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
принциптер   
 
 
 
 
     
әдістер 
 
 
СРС: 1)Экономикаға мемлекеттік ықпалдың ӛзгеруінің тенденциялары қандай? 
          2) Экономикада мемлекеттің роліне жаңа технологиялар қалай ықпал етеді? 
 
 
2.Дәріс. ЭМР-ге кӛзқарастардың қалыптасуы мен дамуы 
 
ЭМР басты максаты экономикалық, әлеуметтік түрактылық, ел   ішіндегі      қүрамды   
нығайту,      жетілдіру,      оны      ӛзгерістерге  бейімдеу.  Одан  басқа  да  ӛзара  байланыстағы 
нақтылы мақсаттар бар, олар бірігіп, "мақсаттардың еменін" ("дерево целей") күрайды. Оның 
тарауы: 
-
 
экономикалық дамуды тегістеу; 
-
 
акша айналымын түрақтандыру; 

-
 
бәсекелестікті кӛтеру; 
-
 
мемлекеттік жүйені нығайту, бейімделуі; 
-
 
халықшаруашылығының қүрамын жетілдіру, 
-
 
жүмыспен қамтамасыз етуді қолдау; 
-
 
әлеуметтік әлем; 
-
 
коршаған ортаны қорғау. 
Максат  ӛлшемді  (жүмыссыздықты  қысқарту),  сапалы  (білімді  жоғарлату),  әртүрлі 
мерзімді (жақын арадағы, қысқа, орта,үзақ мерзімді) болады. 
Мақсатгардың топтары: 
1.
 
Жағдайды сақтауға арналған (жүмыспен қамтуды қолдау, ақша айналымын түрақтандыру, 
қалыс қалғандарды тарту, т.б.). 
2.
 
Ӛскелеңді        ынталандыру        (жоғарғы        ӛндіріс        әдісі,        ғылыми  үсыныс,елсізді 
қоныстандыру). 
3. Жаңа әдіс, жүмыс түрін енгізу (жалға беру, жаңа қуат кӛздерін орнату, берілген қүнды 
қағаздармен сайлауға қатысуға рүқсат ету). 
4.  Жанама  әсер  етушілер  (ғылыми-зерттеу  орындарын  ашу,  орталықтар  күру, 
кәсіпкерлерге кӛмек, шет елдегі үлттық кӛрмелер). 
5. Оңды нәтиже беретін қалыптаскан күрылымға үйлесиейтін қысқа мерзімді шаралар. 
Бір  -  біріне  қатынасына  байланысты  мақсаттар  ҧласқан  (гармоничные),  мысалы 
экономиканың ӛсуін ынталандыру жұмыспен қамтамасыз етуге ықпал жасайды, қайшы, 
мысалы,  ақшаның қүнсыздануымен күрес жүмыссыздықтың ӛсуіне  және керісінше эсер 
етеді,  ығыстыратын,  мысалы  қорды  жинақтап,  орталықтандыру,  біріккен  үйымдар 
(картели) ашуды қолдау тәуелсіз бәсекелестікті ығыстырады, болып бӛлінеді.  
Мақсатты  орындау  қосымша  әсер  әкелуі  мүмкін  (оңды,  кері).  Мысалы,  ауыл 
шаруашылығындағы  ғылыми-ондірістік  жацалықтар    ӛндірген  ӛнімнің  бағасын 
арзандатып, ӛмір деңгейін жогарылатады. Сонымен қоса кері әсері бар, ол жүмыссыздық, 
қалаға кӛшу, ондағы жүмысшы күшін арзандату. Оңды тағы әсері сырттан сатып алуды 
азайтып, шет елге ӛнім шығару.  
ЭМР даму кезеңдері.  
Бірінші кезеңде нарықтық экономиканы енгізуге мемлеке жалпы жағдай туғызады. Атап 
айтсақ, тәртіп орнату, шекзран күзету,  қорғау,   кедендік  тӛлемдер  сияқтыларды  заңдандырып 
тәртіп бүзушыларды жазалайды. 
Екіншіден      әлеуметтік      қайшылықтар,      экономикалық күйзелістер   шиеленіскенде   
мемлекет      шаруашылық      жағдайына  араласады.  Мысалы,  әскери,  саяси,  экономикалық  мақсатта 
қызмет кӛрсететін қүрылыстар салу, яғни ӛзен, теңіз қатынастарын салу, байланыс   тораптары   және   
басқалар.   Мүндайда   жеке   менші қаржыларын ынталандырып ӛскери тапсырмалар береді. 
Ҥшіншіде  қаржы  иелерінің  дамуына  жеңілдіктер  беріліп, еңбек, салық, сауда, әлеуметтік 
жағдайларды  қамтитын  зандар  жасалынып  аяқталады.  Шикізат  пен  қызмет  атқаратын  қүрылымдар 
(инфраструктура)  мемелекет  меншігіне  сатып  алынып,  қосымша  жаңадан  салынады. 
Шаруашылықты реттеуде тәжірибе ретінде ақша-қарыз және қаржы шаралары қолданылады. Орталық 
каржы орны қарыз  қайтарудағы үстеме ӛтемді (учетная ставка) ӛзгертіп саясатын жүргізеді.  
Ел ішінде үкімет қзрыз беретін  ірі орынға айналып, 
 
халықарапық қарыз беруші болады. 
Сыртқа тауар, каржы шығаруды ынталандыру саясаты жүргізіледі.  
Дамыған  елдер  үлттық  табыстың  мүдддесі  үшін  дүниежү
3
ін,  аймақтық  және 
экономикалық ықпалдылыққа бӛледі.  
Тӛртінші   кезеңде   бір-бірімен   байланысынсыз   күйзеліске қарсы 
 
құрылымдарға 
бағытталған  шаралар  жүргізіліп,  жүмыспен  қамту,  бағаға
 
ағаға  әсер  етуге  талпынады. 
Мемлекет  каржы  жинақтап,    орталықтандыруды      қолдайды.      Тікелей        байланыс,   
кәсіпкерлер одағы, 
 
ғысқандар жиыны арқылы біріккендер үкімет іиііндегі саясатқа күшті 
ықпал жасайды. Олар мемлекеттік   тапсырмалдар мен құрылыстар арқылы байып, бірінші 
дүниежүзілік соғыстың қарсаңындағы күйге келтірген. 

Бесінші    кезең    Еуропадағы    тӛңкеріс,      Ресейдегі    тӛңкерістің  жеңісі  соғыстан   
кейінгі      тоқырау,        1929-1931        жылдардағы  ұлы  күйзеліспен  сипатталады.  Бүл  жағдай 
жогары  деңгейдегі        жалпы  экономиканы  мемлекеттік  реттеудің  қажеттілінімен 
ойландырады.    Дж.  М.  Кейнс  ЭМС  белсенді  араласу  бағытын  жасайды.  Нарықтық 
қатынастың тарауына шектеу қою туралы қадамдар жасалады.  
Алтыншы  кезеңдегі  МЭС  негізгі  табыстық  жаңарып,  молайып,  жинақталуын 
ынталандыруга бағытталған, сыртқа шығаруды қолдайды. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін 
ЭМР  шаралары  жасалады.  Мемлекет  негізгі  қорларды  кысқа  мерзімде  жарамсызға  жатқызу 
арқылы  қор  салудағы  ӛзін-ӛзі  қаржыландыру  саясатын  жүргізеді.  МЭС  шаралары  әркилы, 
жиі,  бірақ  бәтуасыз.  ЭМР  ілімдері  мен  тәжірибелерінде  Кейнс,  босаңшылық  (либерализм) 
ағымдарына қарсы күрес жүргізіледі. 
Әскери  -  ӛндірістік  кешендер  қүрылады.  Шаруашылык  басқарудағы  мемелекеттік 
орындар , әскери басшылық, қару-жарак ӛндірушілер, екі жақты пайдаланылатын ӛнімдер, 
ғылыми-қүрастыру орталықтары біріктіріледі. 
Социалистік қүрылым мемлекетаралық қатынастағы қосылымдар жасайды, мысалы, 
экономикалық  ӛзара  кӛмек  кеңесі  (СЭВ).  Онда  еңбекті  бӛлу  орталықтандырылған  нүсқау, 
жоспарлау негізінде жүргізіледі. 
Батыс      Еуропаның      экономикалық              ынтымақтастығыны  алғашқы  қадамдары 
жасалады. 
Жетінші     кезеңде     соғыстан     кейінгі     үзақ     мерзімде экономиканың кӛтерілуі 
дамыған  елдердің  экономикасында  жаңа  келелі      мәселелер      туғызады.        ЭМР   
ойлаушылары    мен    іске асырушылары   оның   шешімін   сала,   аймақтық   орта   мерзімді 
бағдарлар    жасаудан    таппақшы    болады.    Дамыған    елдердің кейбіреулерінде улершде      
мемлекеттік            меншікті            жекешелендірудің  жеңілдікпен  сату,  халыққа  тарату  сияқты 
түрлері жүргізіледі.  Сегізінші    кезеңде  ЭМР    ілімдері    мен    тәжірибесінде  ақша 
айналымын қадағалау (монетаризм) ағымы әйгілі болады.  
Тоғызыншы      кезеңде    Батыс    Еуропа    ,      Солтүстік    Америка,  Шығыс  Азияда    
халықаралық        экономикалық        қатынастардың  нәтижелі  дамуына  байланысты  ЭМР 
міндеттері  Үлттық  орындарга  беріледі.  Дүниежүзілік  қатынастарда  Дүниежүзілік  каржы 
орны, ССБК (салым,   сауда   басты   келісімі)   (ГАТТ   -   генеральное соглашениение  по 
тарифам  и торговле),  тағы  басқа халықаралық ұйымдар шешуші маңыз атқарады.  
 
 
3.Дәріс. Экономикадағы мемлекеттік сектордың ролі  
 
1. Мемлекет нарықтық субъектісі ретіндегі ерекшеліктері  
2. Мемлекеттің экономикалық іс-әрекетінің негізгі бағыттары 
 
 
1.Мемлекет ерекше нарықтық субъектісі ретінде 3 белгісімен сипатталады: 
 
-    реттеуші-экономикада  болатын  ӛзгерістер  әрқашан  экономиканың  реттеу 
құралдарының ӛзгерістерін тең болуын кӛздейді. 
 
-       мемлекет кірістерінің нарықтық емес шығу тегі. Мемлекет экономикалық емес 
іс-әрекет  жүргізу  арқылы  табысты  табу  және  бұны  мемлекеттің  пайдалануына  бӛледі. 
(мемлекеттік бюджет және салық). 
 
-    мемлекеттің  императивтік  статусы-барлық  мемлекеттік  емес  субъектілерге 
қойылатын талаптар міндетті түрде жүзеге асырылуы қажет. 
 
Экономиканы негізгі реттеудің негізгі белгілері: 
 
1) Мемлекет әлеуметтік қажетті салаларды қаржыландыруы қажет, себебі бұл жеке 
бизнесті қызықтырмайды және пайда әкелмейді. 
 
2)  Мемлекеттік  кәсіпкерлік  жеке  бизнес  пен  бәсекелеспей  оның  дамуына  ықпал 
жасау керек. 

 
3)  Қаржы-несие  және  салық  саясаты  экономикалық  ӛсумен  әлеуметтік 
тұрақтылыққа ықпал етуі керек. 
 
4) Мемлекет жалпы шаруашылық дағдарысты шешуду халықаралық экономикалық 
қатынастар процесінде салыстыру қажет. 
Мемлекеттік реттеудің негізгі мақсатттары: 
 
1) Нарық процесінде кездесетін әртүрлі жағымсыз жақтарды минилизациялау; 
 
2) Құқықтық, қаржылық, әлеуметтік, алғышарттарды жасау; 
 
3) Нарықтық қоғамда жағдайы нашар әлеуметтік топтарды қарау. 
 
Осы  мақсаттарды  жүзеге  асыру  мемлекет  әртүрлі  құралдармен  пайдаланылады. 
Бұлар мемлекеттің экономикаға араласуының максималды және минималды шекаралары. 
Максималды шекарасысы ақша айналысын ұйымдастыру, қоғамдық тауарды ұсыну және 
сыртқы  эффекті  зардаптарын  азайту.  Минималды  шекарасына  жататын  тыбысты  қайта 
бӛлу,  тұрғындарды  жұмыспен  қамтамасыз  етуді  реттеу,  монополия  және  инфляция, 
аймақтық  саясатты  жүргізу.  Басты  зерттеулері  дамыту,  дүниежүзілік  экономикадағы 
ұлттық мүддесін қорғау. 
Экономистердің  назарын  аудартуға  тиісті  ең  маңызды  проблемалардьң  бірі  -  бұл 
Қазақстан  Республикасында  нарық  дамуының  кейбір  стратегиялық  ерекшеліктерін  қайта 
қарауды  талап  ететін  шаруашылық  жүргізудің  нарық  жағдайына  кӛшу  арқылы  ел 
экономикасын дағдарыстан шығару. Атап айтқанда, экономиканың дамуындағы қателіктер 
мен  күрделенген  шиеленіс-тердің  болуы  жаңа  жағдайлардағы  нарықгы  басқару  істерінің 
жолға қойылмауынан деп түсінуге болады. 
Қазір  уақыт  экономистерге  жаңа,  ең  жоғары  талаптарды  қояды.  Нарықты  дұрыс 
басқару үшін не кажет екенін аныктау қажет. Біздің пікірімізше, бұл үшін мәселелердің үш 
блогын шешу керек. 
-
 
ел нарығыньң тұжырымдамасын жасау; 
-
 
нарықты басқарудьң негізгі бағыттары мен экономикалық теориясын тандап алу; 
-
 
нарықтың ұйымдьң-экономикалық тетігін, оның критерийін анықтау. 
Болашақта прогрессивтік қоғам құру үшін не істеу керек? 
Ең алдымен ӛзгерістердің теориялық түғырнамасын әзірлеу қажет. Егемендікке қол 
жеткізуге  байланысты  экономикалық  жағдайдың  ӛзгеруі,  жаңа  нарықтық  жүйелердің 
қалыптасуын  талап  етеді,  олар  ӛздерінің  кеңею  жэне  экономикалық  күрылым-дарының 
қалыптасу  есебінен  кӛптеген  қайшылыктарды  шешу  тэсілдерін  табады.  Мұның 
салдарынан  «мемлекет-нарық»  жүйесінде  қатьшастардың  эволюциясы  болады, 
мемлекеттің нарық атқарымын мемлекеттік реттеу үлгілері ӛзгереді. 
Нарық  экономикалық  реформалар  жағдайында  пайда  болды  жэне  дамиды, 
сондықтан  экономикада  пайда  болғанның  барлығы  да  нарық  диалекгакасының  эсер 
етуімен пайда болады жэне дамиды. Алайда оның даму деңгейі, мазмүны мен теориялык-
эдіснамалық  қағидалары  нақты  сэтпен  анықталады,  мысалы,  1992-2002  жылдардағы 
сияқты нарықтың экономикалық ӛсуі мен карқынды дамуын атап ӛтуге болады. 
Республикада  нарық  жүйесін  қалыптастырған  кезде  ӛзіндік  ерекшеліктері 
ескерілуге тиіс. Қазақстан нарығының дамуы үш кезеңге бӛлінеді: 
1. 1991—1993 жылдары. Нарық жүйесінің негізгі қүралдарын қалыптастыру. Ең күшті 
соққы  халыққа  нарықтық  баға  бірнеше  есе  ӛсіп,  жалақы,  зейнетақы,  жэрдемақы  бірнеше 
айға кешіктірілгенде тиді;  акша реформасы ӛтті  — қаржы қарыздары, есепке алу, баспа-
бас  айырбастар  енгізілді,  тӛленбеген  тӛлемдер  пайда  болды,  жеткізу-шілер  тек  ӛзінің 
меншікті  ӛнімдерімен  есеп  айырысты.  Мұның  нәтижесінде  республикада  баспа-бас 
айырбастау ұлесі 45%-ға жетті. 
2.  1994-1998  жылдары.  Үкімет  нарық  механизмдерінің  элементтеріне  қатысты 
тіркелген  бағам  енгізді,  меншіктің  дамуынының  жаңа  нысандарын  құрды.  Нарық 
нысандарының  қарқынды  дамуы  меншік  иелерінің  жаңа  таптарыньщ  құрылуына,  жеке 
меншіктің нығаюына әкелді. Мұнда баға ӛсуінің қарқыны айтарлықтай тӛмендеді. 
3.  1998-2006 жылдары. Нарық жеке меншіктің кеңею жағдайьшда дамыды. 
Мемлекеттік және жеке меншіктің арақатынасы республика  бойынша 1:5, ал ТМД 
елдері  бойьшша  тұтас  алғаңда  1:3.  Нарықтың  қалыптасуыңда  шешуші  рӛлді  шетелдік 
инвестициялар  атқарды.  Нарықтың  молықтырылған  кезеңі  болды,  нарықта  іс  жүзінде 

наннан бастап автомобильге дейін бәрін сатып алуға болатындай мұмкіндік туды. Алайда 
нәтижесінде ауыл шаруашылығьшың құлдырауы болып ӛтті. 
Қазақстанның азық-түлік нарығының даму ерекшеліктері: 
—
 
«талыксытпалы ем» жүргізу; 
—
 
ӛнімді  қайта  ӛңдеу  үшін  жеткілікті  қуаттардың  болмауы:  нәтижесінде  енімнің 
50%-ы қайта ӛндеуге шетелге тасылады; 
—
 
баланстандыруды  кұрделендіретін  ауыл  шаруашылығы  тауар  ӛндірушілерінің  бір 
жақты  мамандануы  -  нарық  жағдайларында  болатын  мұндай  жағдай  нарық  үдерісіндегі 
тежейтін факторлардың бірі; 
—
 
аграрлық  нарықтың  дамуына  мүмкіңдік  жасайтын  шетелдік  инвестицияларды 
жүргізу.  Елдің  иңвестициялық  нарық  жағдайы  оның  экономикалық  дамуының,  бірлескен 
кәсіпорындардың тендігі мен ӛзара тиімділігінің ең маңызды индикаторы болып табылады. 
Республикада нарық элементтерін енгізу шетел капитальш пайдалану тиімділігін арттырды 
және шетелдік инвестициялар үшін Қазақстанды бұрынғыдан да тартымды ете түсті; 
—
 
нарық  жағдайында  шаруашылық  жүргізудің  осы  за-манғы    технология    әдістерін 
жақсы  меңгерген жоғары  білікті мамандардың болмауы; 1991 жылға дейін мамандарды 
даярлау  тек  бір  мамандыктың  шеңберінде  жүргенін  атап  ӛтейік.  Бүгінгі  күні  нарық 
нарықтық  ойлау  қабілеті  бар  әмбебап  мамандарды  талап  етеді.  Кӛптеген  жас  мамандар 
нарықка даяр болмай  шықты, олардың нарықтық  тэжірибесі  жоқ, олар нарық  үдерісінен 
шет қалған; 
-
 
коммунициалдық модернизм элементтерінің болуы; 
-
 
мүлдем жаңа нарықтық қатынастарды тудыратын ТМД елдерімен бірігу. Қазақстан 
Республикасы  бірігу  (интеграциялык)  арқылы  нарықты  багындыруға  тырысады.  Бүл 
қазақстандық  нарықта  шетелдік  компаниялардың  (Түркия,  АҚШ,  Қытай,  Жапония) 
ӛнімдерін  қайта  ӛңдеу  үшін  жағдай  жасайды  жэне  бәсекелестік  есебінен  нарық 
қызметтерінің  тек  құнын  тӛмендетіп  қана  қоймай,  сонымен  бірге  азық-түліктік  жағьшан 
қауіпсіздік тудырады. 
Аймақтық ерекшеліктері: 
-
 
шетелден әкелінген азық-түліктің молығуы; 
-
 
арзан  еңбек  ресурстарының  артылуы  (қазіргі  кезде  ӛндіріс  үдерісінде  кызмет 
істемейтін еңбек етуге қабілеттілердің саны 655 мың адамды құрайды); 
-
 
Ресей  Федерациясы  және  Қытаймен  шекаралас  орналасуы  әрі  олардың 
байланыстар  белсенділігі.  Ғасырлық  тарихы  бар  компаниялар  жүмыс  істейтіндіктен 
бүгінде  әлемдік  рыноктың  аясы  тарылды,  ал  Қазақстанға  әлі  де  болса  халықаралық 
деңгейде ӛзін-ӛзі танытуын жеңіп алу міндеті түр; 
-
 
революциялық  жолмен  жүзеге  асатын  меншік  пен  шаруашылық  жүргізудің  алуан 
түрін  қалыптастыру,  яғни  ауыл  шаруашылық  кәсіпорындарын  қайта  құру,  ал  ол  әлемнің 
кӛптеген  елдерінде  қалыптасқан  ұйымдық  құруды  бұзбай-ақ  эволюциялық  жолмен  ӛтті. 
Демек,  нарық  жаһандану  үшін  қажетті  стратегиялық  жағдайды  құра  отырып,  ӛзі 
экономикалык  дамудың  объектив  мақсаттарының  бірі  бола  бастайды,  біртұтас 
республикалық  экономиканың  калыптасуына  және  оның  тиімділігін  арттыруға  еркіндік 
туғызады. 
Осы  замандағы  ғылымда  нарық  мәселесі  мен  мемлекет  рӛлін  түсінудің  жалпы 
ғылыми түжырымдамасы қандай? - деген сұрақ туындайды. Заманға сай білімнің маңызды 
және  ең  қиын  проблемаларының  арасынан  ең  алдымен  «экономика»,  «нарық»  жэне 
«мемлекет»  сиякты  категориялар  арақатынасы  ж-ніндегі  мәселе  алдымызда  түрады. 
Қазіргі  уақытта  алуан  түрлі  тәсілдемелердің  кӛптігіне  қарамастан,  бұл  мәселе  жеткілікті 
зерделенбеген  болып  қала  береді.  Ал  «нарық»  үғымына  қатысты  эңгіме  ететін  болсақ, 
онда  оны  не  «экономика»  үғымымен  тендестіреді,  не  жалпы  алғанда  ғылыми  зерттеу 
тақырыбына  енгізбейді.  Әзірге  қарастырылып  отырған  жүйелік  қатынаста  нарық  пен 
мемлекеттің орны айқын анықталған жоқ. Белгілі бір шамада олардың арасында қандай да 
бір байланыс бар. Алайда мұнда нарықтың меншікті динамикасы болатынын және ӛзінің 
ерекше  объектілерін  болжайтынын  ескерген  жӛн.  Бүл  теориялық-әдіснамалық  кеңістікгі 
толтыру  үшін  не  ұсынуға  болады?  Бұл  проблемалар  бойынша  қиындықтар  ең  алдымен 
экономикадағы  «нарық» ұғымын бір мәңді ұғындырмаудан және мемлекет эволюциясын 
зерттеген кезде олардың айқын қолданбауынан пайда болады. 

Нарық зерттеу пәні ретінде аса және кӛп мәнді күрделі құбыдыс ретінде байқалады. 
Оны зерделеу күрделілігі сол, ол болашақта тұтастықта бола түрып, сонымен бірге қандай 
да бір орнықты түрақты шама бола алмайды жэне түрақты түрде ӛзгерістерге ұшырайды. 
Қазақстанда  нарық  мәселесі  бойынша  зерттеулер  салыстырмалы  түрде  жуырда 
басталды жэне оған деген қызығушылық ұдайы ӛсуде. Отандық экономикалық әдебиетте 
зерттелген  проблема  бойынша  кейбір  жарияланымдар  пайда  болды,  алайда  олардағы 
барлық  берілген  анықтамалар  оны  бір  жақты  мағынасында  түсіндіреді.  Бүл  жүмыстарда 
«мемлекет»,  «нарық»  үғым-дарының  мэні  және  олардың  ӛндіріс  категорияларымен 
байланысы қарастырылған.  
Бұл аспектіде, біздің пікірімізше, үш мәселені айырып кӛрсетуге болады: 
1.
 
Біртұтас нарық неге қажет? 
2.
 
Неге нарықтың дамуын басқару қызметін мемлекет атқаруға тиіс? 
3.
 
Нарық республиканың экономикалық қатьшастар жүйесінде қандай орын алады? 
Нарық  экономикалық  жүйе  ретіңде  кез  келген  формацияға  оңай  үйлеседі.  Оның 
басты  кемшілігі  -  бұл  басқарудың  біртұтас  пәрменді  жүйесінің  болмауы,  сондықтан 
мемлекеттің  нарықпен  экономикалық  ӛзара  байланысы  орнатылмайды.  Біртұтас 
республикалық  нарықтың  дамуын  тежейтін  факторы  болып,  сондай-ақ  әрі  ішкі,  эрі 
халықаралық  операциялар  үдерісін  жүргізуді  реттейтін  жоғары  заңдар  актілерінің 
болмауы  есептеледі.  Қазіргі  кезде  бұл  проблемамен  айналысатын  біртұтас  орган  жоқ. 
Сонымен  бірге  есеп  жүргізу  жағдайында  іріктеп  алуға  білікті  мамандардың  тапшылығы 
байқалады.  Мүндай  жағдайда  Қазақстан  біртұтас  нарық  жүмыс  істеп  жатқан  дамыған 
елдердің  тэжірибесі  мен  эдістерін  пайдалануға  тиіс.  Оның  аймақтық  жэне  салалық 
белгілері  бойынша  алшақтығы  республика  экономикасын  тым  артта  қалдырды.  Тауар 
ӛндірушілермен  тығыз  байланыстың  болмауьшан  нарық  басымды  жағдайға  ие  болмады. 
Басқаша  айтқанда,  ӛндіргіш  куштер  барлық  қатысушылардың  үйлестірілуін,  іс-
қимылдарының келісілуін талап етеді.  
Мемлекет пен нарық арасындағы қатынастар жиынтығы күрделі және жан-жақты жүйені 
білдіреді. Бір жағынан, бүкіл жасалған ӛнім мемлекеттің қарауына түспейді, оның бӛлінуін нарық 
аныктайды және республика алдында тұрған саяси міндеттерге байланысты ӛзгеруі мүмкін. Екінші 
жағынан,  шаруашылық  жүргізуші  субъектілердің  белгілі  бір  дербестілігі  мен  ӛз  жүмысының 
залалсыздығы  үшін  олардьщ  жауапкерітлігіне  қарамастан  нарық  үдерісі  әрбір  кәсіпорында 
материалдық  және  еңбек  ресурстарымен,  мемлекеттік  бюджеттен  бӛлінетін  қаражаттармен 
кепілдендіріледі. 
Жоғарыда  айтылғандарға  сүйене  отырып,  республиканың  экономикалық  дамуындағы 
нарық  рӛлін  зерделеудің  осы  заманғы  әдіснамалық  негіздері  объективтілік,  ӛзара  байланыс, 
жүйелілік  сияқты  танымның  маңызды  қағидаларына  негізделуге  тиіс,  Осы  мақсатпен  біз 
«экономика-нарық-мемлекет»  кұрылымының  ӛзара  іс-қимыл  тетігінің  жалпы  сипаттамасын 
бердік, олардың жүйелік мэні ашылды жэне ерекшеліктері анықталды. 
Біздің қоғамдық ӛмірде нарықтық орта құрылды, ол бізді экономиканың қызмет етуінің 
нарықтық тетіктеріне үлкен еркіндік бере отырып, нарықтың экономикадағы орнын қайта қарауға 
мәжбүр  етті.  Бұл  үшін  ұйымдық  жэне  экономикалық  жағдайлар  жасау  қажет.  Мемлекеттік 
тәуелсіздік  кезеңінде  бұл  бағытта  аз  іс  жасалған  жоқ.  Дағдарыстық  құбылыстардан  ӛтіп, 
экономикалық  түрақтылық  пен  әлеуметтік  дамуға  қол  жеткізілді.  Қазіргі  кезде  нарықтық 
үдерісті  басқарудың  жаңа  формаларын,  үлгілерін,  технологияларын,  үйымдастыру  әдістерін 
белсенді іздестіру жүргізілуде. Бүгінгі күні жоғары және тез ӛзгеретін талаптар тек техника мен 
технологияға ғана емес, сонымен бірге ең алдымен нарыққа да қойылады. Нарық пен экономика 
жүйесі арасында сәйкессіздік айтарлықтай күшейе түседі, ӛйткені нарықта барлық экономикалық 
мүдделер  біліне  бастайды,  мұнда  олардың  ӛзара  байланысы  байқалады,  нарық  адамдарды 
біріктендіретіндіктен олардың қарама-қарсы тұруы бәсендейді. 
 
 

жүктеу/скачать 1,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: